InfoHub Logo

Sońǵy úsh jylda qazaq fılosofıasynyń tarıhyn ǵana emes, jalpy túrki fılosofıasyn qaıta qurýdyń kórnekti úrdisi baıqaldy. Bul másele óziniń erekshe ózektiligin kórsetedi. Birinshiden, qazirgi sýper órkenıetterdiń baılanys aımaqtary jahandaný jaǵdaıynda erekshe mańyzdy bola bastaıdy, al túrki álemi ıslam, pravoslavıe, Qytaı jáne batys órkenıetteri kezdesetin aımaqty bildiredi. Ekinshiden, jańa táýelsiz túrki memleketterinde qumarlyqtyń deńgeıi óte joǵary. Bul qazirgi ǵasyr Túrki mádenıeti men fılosofıasynyń ǵasyry bolýy múmkin degen boljam jasaýǵa múmkindik beredi.

Alaıda túrki fılosofıasynyń tamyry, shyǵý tegi men máni Otandyq fılosofıada endi ǵana zerttele bastady. Birinshi mańyzdy nátıje-A. Nysanbaev, N.Aıýpov jáne t. Ǵabıtovtyń "túrki fılosofıasy: on suraq jáne jaýap"kitaby. Avtorlar túrki fılosofıasynyń qaınar kózderi, fılosofıalaýdyń túrki tıpiniń ádisteri men nysandary týraly, túrki oıynyń qalyptasýyndaǵy ıslamnyń mańyzy men róli týraly, Eýrazıalyq keńistiktegi túrki jáne slaván fılosofıalyq dástúrleri dıalogynyń mańyzy týraly, túrki fılosofıasynyń bir tarmaǵy retindegi qazaq fılosofıalyq oıynyń erekshelikteri týraly suraqtar qoıady.

Qazirgi qazaqstandyq fılosofıanyń biregeıligi men ereksheligi ıslam rýhanıatynyń tarıhy men qazirgi zamanǵy shyndyqtaryn belsendi ıgerýden týyndaıdy. Bul taqyryp ateısik marksısik ıdeologıa turǵysynan tyıym salyndy, onda fılosofıa men din barıkadalardyń ár túrli jaǵynda qaldy. Qazaqstanda jańǵyrtý jáne zertteý ıslam fılosofıa negizdelgen, eń aldymen, murasyn zertteýdegi Uly Muǵalimder Vostoka Abý Nasyr al-Farabı, che shyǵarmashylyǵy baılanystyrady berik ýzamı ótkeni men búgini, Shyǵys pen Batys, ıavláá onda ózekti alań, onda qoljetimdi túsinistik kóptegen álem halyqtary. Farabıtaný fılosofıalyq zertteýlerdiń derbes salasy retinde kóptegen onjyldyqtar boıy Qazaqstanda (QR BǴM ǴK Fılosofıa jáne saıasattaný ınstıtýtynda) damydy, onda joǵary kásibı mamandar ujymy qalyptasty. Ál-Farabı traktattarynyń qazaq jáne orys tilderine aýdarmasy, keń kólemdi ǵylymı Pikirler, Shyǵystyń kórnekti oıshylynyń san qyrly kópjosparly murasynyń fılosofıalyq zertteýleri, kóptegen halyqaralyq kongrester – osynyń barlyǵy Almatyny farabıtanýdyń halyqaralyq ortalyǵy retinde tanýǵa sebep boldy. Táýelsizdik kezeńinde jáne marksısik stereotıpterden bas tartqan qazirgi qazaqstandyq fılosofıanyń qalyptasýy kezinde farabıtaný ıslamdyq rýhanıat kontekstinde Ál-Farabıdiń shyǵarmashylyǵyn jańa dúnıetanymdyq jáne ádisnamalyq turǵydan taldaýǵa kirisip, jańa serpin alady. Qazaqstandyq ǵalymdardyń zertteýlerinde ál-Farabıdiń basqa beınesi – materıalıs jáne ateıs emes, ıslam mádenıeti rýhynyń kórinisi qaıta jasalady. Ál-Farabıdiń rasıonalızmi batystyq dástúrdiń negizinde emes, ıslam paradıgmasyna sáıkes túsindirile bastaıdy, munda aqyl men ǵylym alǵashqy bolmysty túsinýdiń joly bolyp tabylady. Álemge tanymdyq, adamgershilik, estetıkalyq jáne dinı qatynastardyń birligi konteksinde Ál-Farabı qundylyqtaryna salystyrmaly taldaý júrgizildi, soqtyǵysýdyń, synýdyń jáne bir mezgilde ártúrli mádenıetter men órkenıetter qundylyqtarynyń sınteziniń qarama-qaıshylyqty prosesin bastan keshiretin qazirgi jahandanýshy álemniń aksıologıasyndaǵy Ál-Farabı qundylyqtary júıesiniń qajettiligi dáleldendi. Zertteýshiler ál-Farabı fılosofıasy tek Orta ǵasyrlar ǵana emes, tutastaı alǵanda ıslam fılosofıasynyń klasıkasyna aınaldy degen qorytyndyǵa keldi, sondyqtan onyń qundylyq ustanymdary ıslam fılosofıasynyń qazirgi dáýirdegi damýynyń negizgi baǵytyn quraıdy.

Ǵalymdar alǵa qoıǵan basty másele – mádenı aıyrmashylyqtardy birizdendirý men joıýdyń naqty belgilengen úrdisi jaǵdaıynda mádenı ártúrlilikti, Ulttyq tulǵany, etnıkalyq erekshelikti saqtaý múmkindigi. Ǵalymdar tek jahandaný "basqa jahandaný" sıaqty shynaıy, mańyzdy túrde osy qaýipterdi joıady degen qorytyndyǵa keldi. Bul jaǵdaıda Birlik mádenı aıyrmashylyqtardy, erekshe jáne erekshe dástúrler men ómirlik tájirıbelerdi saqtaý men damytýdy bildiredi.

Globalıstik paradıgma jańa ontologıa men antropologıanyń damýyn kún tártibine qoıady. Bul baǵytta qazaqstandyq fılosoftar s.Iý. Kolchıgın, A. A. Hamıdov jáne t. b. qazirgi zamannyń irgeli problemasyn sheshý kontýrlary belgilengenin aıtýǵa múmkindik beretin serpilis jasady: "sımýlákrlerdiń" aqparattyq qoǵamy men órkenıeti jaǵdaıynda Shyǵys dástúriniń tájirıbesine súıene otyryp, bolmyspen jandy jáne tikeleı baılanysty qalaı saqtaý kerek. Batys jáne shyǵys, ásirese, adamnyń máni men maqsaty týraly túrki ilimderin komparatıvıstik taldaý, adam týraly qazirgi zamanǵy uǵymdar men derekterdi qosa alǵanda, barlyq baı Álemdik fılosofıalyq murany zertteý nátıjesinde adamnyń biregeı rýhanı máni, onyń ishki sáýlet óneri men álemdegi rýhanı-shyǵarmashylyq maqsaty ashylǵan jańa antropologıa modeli ázirlendi.

Keńes zamanynda ǵylymı ádebıetterde "qazaq fılosofıasy", "musylman fılosofıasy", "túrki fılosofıasy"degen termınder bolǵan joq. Olardyń bir eskertýi ultshyldyq, panıslamızm, pantúrkızm aıyptaýlaryna qaýip tóndirdi. Fılosofıa eýroposentrızm rýhynda túsindirildi jáne bul batys fılosofıasynyń modeli, onyń jalǵyz úlgisi retinde tanyldy: rasıonalısik, ǵylymı, qatań zańdar men prınsıpterge baǵynady. Osy kanondar men ólshemderge sáıkes kelmeıtin Shyǵys fılosofıasy "poezıa" jáne "ekzotıka" (Gegel) dep baǵalandy.

Alaıda HH jáne HHİ ǵasyrlardaǵy fılosofıalyq tájirıbe áldeqaıda demokratıalyq jáne ashyq boldy. Ár túrli ómirlik jáne fılosofıalyq tájirıbeler, fılosofıanyń ónermen, ǵylymmen jáne dinmen shektesetin aımaqtarǵa shyǵýǵa, kúndelikti ómirdiń psıhologıasy men kontekstine enýge degen umtylysy tabyldy. Fılosofıanyń túri men fılosoftyń beınesi ózgerdi. Burynǵy akademızm men úlken fılosofıanyń tákapparlyǵy olardyń qatygezdigin ashty. Sodan keıin qarapaıym aqıqat ashyldy: fılosofıa mıfologıa, poezıa, mýzyka, din, ádebıetpen odaqtasyp, kóp qyrly bolýy múmkin. Poetıkalyq fılosofıa metaforanyń oılaýdyń bastapqy formasyna júginedi, al ǵylymı fılosofıa uǵymdarmen jumys isteıdi. Osy turǵydan alǵanda adam men álemniń fılosofıalyq-poetıkalyq uǵymdaryn bildiretin qazaq dástúrli mádenıetiniń qatparlaryna: qazaq fılosofıasyna onyń alýan túrli formalarynyń barlyq baılyǵynda, aıtys-dıalogtan Shákárimniń oı-pikirlerine deıin, Iasaýıdiń musylman mıstıkasynan Abaıdyń fılosofıalyq oı-pikirlerine deıin júginý sózsiz.

Qazaq, túrki, ıslam fılosofıasynyń tarıhyna úndeý qazaqstandyq fılosofıanyń túrin ózgertti, fılosofıalaýdyń zamanaýı úlgisin qalyptastyrýǵa jáne rýhanı basymdyqtarǵa baǵdarlanǵan jańa ıntegraldyq dúnıetanymdy qurýǵa yqpal etti.

Qazaqstan fılosofıasynyń táýelsizdik jaǵdaıyndaǵy birinshi jáne eń mańyzdy mindeti baı qazaq fılosofıalyq murasyn belsendi ıgerý, álemniń biregeı ulttyq beınesin onyń qundylyq mándi ómirlik baǵdarlarymen qaıta qurý boldy. Álem men adamdy qabyldaýdyń tutastyǵy, aqyl men júrektiń birligi, aqıqattyń, izgilik pen ádildiktiń rýhanı-adamgershilik basymdyqtary, toleranttylyq pen izgiliktiń erekshe túri – osy uly dala sabaqtary Martın Haıdeggerdiń irgeli ontologıasy men Jan-Pol Sartrdyń ekzıstensıalızmi ustanymymen tań qalarlyq zamanaýı bolyp tabylǵan Qazaq fılosofıasyn qamtıdy. Táýelsizdik jyldarynda "qazaq fılosofıasy" termıni fılosofıalyq leksıkonǵa nyq endi, jáne osy baǵyttaǵy zertteýler qazirgi Qazaqstan fılosofıasynyń altyn qoryn quraıdy.

Qazaq fılosofıasynyń, qazaq qoǵamdyq oıynyń taǵdyrlaryn oı eleginen ótkize otyryp, aǵartýshy aqyl-oılar Shyǵys jáne Batys órkenıetteriniń toǵysynda eldiń geografıalyq ornalasýynyń erekshe rólin burynnan moıyndaǵan. Shyǵys pen Batystyń danalyǵynda dushpandyq, kúresetin kúshter kórinbeıdi, biraq olardyń arasyndaǵy mádenıet ómiri qurylady. Shyǵys pen Batys - qazirgi fılosofıalyq izdenisterdiń jalpy jelisi. Árıne, bul tek geografıalyq termınder ǵana emes, sonymen birge tarıhı qalyptasqan jáne qazirgi zamanǵy tez ózgeretin álemniń bet-beınesin anyqtaıtyn álemge degen eki túrli baǵyttaǵy qatynastardyń máni men maǵynasyn sińiretin uǵymdar. Batys – eń aldymen syrtqy belsendilik, ǵylym men tehnıkanyń damýyna baǵyttalǵan. Shyǵys-ishki rýhanı tereńdikke umtylý, oılanýǵa degen kózqaras. Shyǵys mádenıeti batys mádenıetiniń polárlik qarama-qaıshylyǵy retinde qarastyrylmaýy kerek, ásirese belgili bir ıerarhıalyq órkenıet shkalasynyń tómengi satylarynda ornalasqan "aqaýly" nárse.

Uly Jibek jolyndaǵy Shyǵys pen Batys arasyndaǵy Qazaqstannyń geosaıası jaǵdaıynyń ereksheligi, Úndi-Iran, Qytaı, Vızantıa, arab, túrki, mońǵol, slaván órkenıetterimen ózara is – qımyldyń ejelgi dástúrleri, kóshpeliliktiń basymdylyǵymen mal sharýashylyǵy men eginshilik sharýashylyǵynyń ereksheligi, kúrdeli etnosaıası tarıh-osynyń bári qazaq halqynyń rýhanı mádenıetiniń baılyǵy men ózindik ereksheligin, onyń fılosofıalyq dúnıetanymyn negizdedi. Buǵan dálel áleýmettik fılosofıalyq, etıkalyq, estetıkalyq, tarıhı-saıası, quqyqtyq, dinı-mıfologıalyq, teologıalyq, mıstıko-fılosıstik oıdyń jazbasha jáne aýyzsha eskertkishteri bolyp tabylady.

Qazaqtardyń rýhanı álemi ǵasyrlar boıy ózine alýan túrli mádenı yqpaldardy sińirdi, olardy óziniń baıyrǵy dala túrki dástúrleriniń gornılinde balqytyp, ıgerdi. Bul dástúrler sonshalyqty tereń jáne berik bolǵandyqtan, saıası apattar men soǵystar da, qytaı men Iran sıaqty uly kórshilerdiń mádenı keńeıýi de, arab pen mońǵol yqpaly da, ıslamızasıa da olardy túbegeıli ózgerte almady. Bul ómirsheńdik pen ómirsheńdiktiń sebebi, múmkin, basqarý ádisiniń ózi jáne, tıisinshe, órkenıettiń túri kóptegen ǵasyrlar boıy ózgerissiz qaldy. Bul álemdi qabyldaýdyń belgili bir psıhıkalyq qurylymdarynyń únemi jańarýyna jáne halyqtyń áleýmettik jadynyń damýynyń erekshe joǵary deńgeıine yqpal etti.

QazUÝ 1-kýrs magıstranty Bekbol Jannur Bekbolqyzy

Jetekshisi: QazUÝ profesory, dosent Janataev Danat Janataıuly

---