InfoHub Logo

^{Sýret: Kım Evgenıı}

Áıel - álemniń ajyramas bóligi. Áıel - adamzattyń anasy. Áıel - tirshiliktiń bastaý bulaǵy. Áıel - baqa basty erkektiń qosaǵy. Áıel - otbasynyń ózegi. Áıel  - shańyraqtyń shamshyraǵy. Áıel - Táńir-Taǵalanyń meıiriminiń synyǵy. Áıel - náziktiktiń qas úlgisi.

Qazaqtyń dúnıetanymyn onyń turmys-tirshiligimen aıshyqtaýǵa bolady. Onyń ishinde áıel men erdiń mártebesi de turmys-salttaǵy dástúrli túsiniktermen baǵamdalady. Máselen, Atam Qazaq: «Erkek úıdiń ıesi, áıel úıdiń shegesi» dep, áıel men erkektiń erik-mindetterin dálme-dál kórsetedi. Iaǵnı, kóshpeli halyqtyń patrıarhaldy túsiniginde erkek shańyraq ıesi sanalsa, áıel sol otaýdyń otyn jaǵyp, oshaǵyn qaınatyp, úıdiń berekesin kirgizetin jan. Bul týraly kóne túrkiniń dúnıetanymyn tereńirek zerttep júrgen D.Kenjetaı bylaı dep tujyrymdaıdy: «Álemdi keńistikter men baǵyttarǵa bólý arqyly mádenılendirý qubylysyn kıiz úıdiń erkektik jáne áıeldik tarapqa bólinýinen de kórýge bolady. Biraq kıiz úıdegi eń mańyzdy qazyq - áıel bolyp tabylady. Óıtkeni bul keńistik (ǵarysh) - áıeldiki. Onyń ishinde jasaý, dúnıe de áıeldiń ózine tán. Erkektiń álemi úıdiń bosaǵasynan shyqqqannan keıin bastalady. Úı - áıeldiki, túz erkektiki. Kıiz úıde ár nárseniń, ár zattyń óz orny bolǵany sıaqty árbir otbasy músheleriniń de januıada óz orny bar. Bul tártip, júıe buzylmaýy tıis. Iaǵnı, áıelge tán zattar óz tarapynda bolyp, erkek jaǵyna aýysyp ketpeýi kerek» (D.Kenjetaı. Qoja Ahmet Iasaýı dúnıetanymy. Túrkistan 2004). Jaratylys zańdylyǵynda áıel sulýlyq pen náziktiktiń úlgisi sanalsa, erkektiń peshenesine qaırat-kúsh pen jigerdi sarqa jumsaý jazylǵan. Erkek áıeldegi jińishke, názik sezimnen quralaqan bolsa, áıel qansha tyrysqanymen erkek-tegi qaırat-kúshpen ıyq tirestire almaıdy. Demek, birinde joq sezim ekinshisinde bar, birinde bar qabilet ekinshisinde joq. Áıel óziniń jaratylysyna tán náziktikti qajet etetin úı sharýasymen, bala tárbıesimen shuǵyldansa, erkek te óziniń jaratylysyna saı qaırat-kúshti qajet etetin túzdiń jumysyn atqarady. Iaǵnı, áıel men erkektiń bir-birinsiz tórt aıaǵyn teń basyp ómir súrýi múmkin emes. Sondyqtan da qazaqtyń dúnıe-tanymynda erkek pen áıel teń sanalady.          

Qazaqtyń er-jigitteri názik jandylardyń ishinde Qudaı qosqan qosaǵyn ǵana ózimen teń kórgen. Al, ájeniń ulaǵatyn uıyp tyńdap, onyń ónegesin udaıy ulyqtaı bilgen. Áýlet keıýanasyn pir tutyp, ony patshasyndaı syılaǵan. Analardy «peıish ananyń aıaǵynyń astynda» dep ardaqtaǵan. Ápke-qaryndastaryn eki betimniń ary dep aıalap, olardyń ótinishin eki etpegen. Qyzyn az kúngi qonaǵym dep, shuǵanyń qıyǵy, altynnyń synyǵy dep, bórkine úki taǵyp, erkeletip ósirgen. Saıyp kelgende aıtpaǵymyz, áıel zatyn jelep-jebeıtin qasterli rýhqa balap, onyń názik bolmysyn kosmogonıalyq jaratylyspen baılanystyryp, tipti jer-sý ataýlaryn da áıel zatymen ataǵan jahandaǵy biregeı ultpyz. Sondyǵy bolar, qazaq tarıhynda, kóptegen analar - el ustazy atalǵan. 

Domalaq ana. Domalaq ana (Shaıhy Mızambekqyzy Nurılá) (VI-VII ǵ.ǵ.) Domalaq ene 1378 jyly Túrkistan qalasynda dúnıege kelgen. Shyn aty - Núrıla. 1456 jyly, ıaǵnı 78 jasynda qaıtys bolǵan. Ózgeni de óz balasyndaı kórip, tóńiregine analyq meıirin shashqan, barynsha kishipeıil, aldaǵy kúnniń jaıyn oılap aıtar sózi aqıqatqa aınalǵan boljampaz, kóregen qasıetin qurmettegen urpaqtary sol zamannyń ózinde aq onyń atyn atamaı, jaratylysynan boıy shaǵyn bolǵandyǵyna qaraı «Domalaq ana», «Domalaq ene» dep atap ketipti. Domalaq ananyń qadir qasıeti erte-aq tanylǵan. Domalaq ana qos Bógenniń saǵasyndaǵy bir jazyqqa jerlengen. Aınalasyn kógildir taýlar qorshaǵan sol jazyqta qazir bozaryp sáýletti kúmbez kórinedi. Ol Domalaq ana mazary. Áýlıe ananyń qasıetin qasterlegen urpaqtyń ana beıitine aǵylǵan izi, salǵan joly eskirip kórgen emes.

El ishindegi derekterge qaraǵanda Domalaq anaǵa «Dıhnat mama» degen ataýdy túp tegi túrikpen Qara haıdar degen kisi onyń danalyǵyna tántti bolyp qoıǵan eken. «Dıhnat mama» - parsy sózi. Qazaq tilinde «Áýlıe ana» degen maǵana beredi. «Dıhnat mama» sózi ýaqyt óte kele tildiń damý zańdylyǵyna oraı dybystyq ózgeristerge ushyrap, «Domalaq anaǵa» aınalǵan. Domalaq ana el arasyndaǵy daýly máselelerge aralasyp, bitimgershilikpen sheshimin tabýǵa óz úlesin qosqan. Domalaq anadan urpaqtarynyń bári de bilimimen, aqyldylyǵymen erekshelenip, el bılegen.         

......Núrıla kelinshek bulaq basynda jalǵyz úı otyrady. Báıdibektiń ekinshi zaıyby Zerip bolsa, sonyń aldynda Shaıan ózeni boıyna jaılaýǵa qonǵandy. Báıdibektiń bılik jumysymen Túrkistan, Saýran jaqqa ketkenin estip, Saıramda jatqan Qara Qaıdar degen qaraqshy Boraldaıdaǵy Báıdibek baıdyń jylqysyna attanady. Sabaýdaı-sabaýdaı onshaqty jigit bulaq basynda otyrǵan jalǵyz úıge burylady. Bóten adamdardyń úıine burylǵanyn kóre salyp Núrıla ájesiniń kımeshegin kıip. Kempirge uqsap otyra qoıady. Murtty qara shoıyrtpaq:          
          - Bul kimniń úıi?        

          - Bizdiń otaǵasynyń úıi.     

          - Otaǵasyń kim?       

          - Báıdibek bı.

          - Ózi qaıda?     

          - Túrkistan jaqqa jolaýshylap ketken 

          - Shóldep kelemiz, sýsyn bar ma?   

Núrıla olarǵa eshkiniń aıranyn usynady... Murtty jigit aırandy mensinbeı, qasyndaǵy serikterine beredi. Olar aırandy simirip salyp taǵy suraıdy. Núrıla eki zereń aıran bergen soń:- Myrzalar, aıran taýsyldy, - deıdi.

Murtty jigit:- Oqasy joq, jigitter sýsyndasa bolǵany, men nan aýyz tıeıin.
Núrıla oǵan bir kúlshe nan beredi. Qara murtty kúlsheni shetinen opyryp jeıdi de: - Kúlsheń tátti eken, ne qosyp eń? 
- Óz emshegimnin sútine ılep pisirip edim. 
- Pále. Allanyń raqymyna qarańyz. Siz bizge ana, biz sizge perzent bop qaldyq qoı! Sizdi umytpaımyz... Qaıtarda soǵa ketermiz. Ekinshi shegir kóz jigit:          
- Báıdibek baıdyń jylqysy qaıda?        
Núrıla seziktene qoıady:   

- Ony qaıtersizder? Jylqyǵa da, jylqyshylarǵa da tımeńizder. Joldaryńyz bola qoımas. Áýre bolasyzdar. Meniń tilimdi alsańyzdar, keıin qaıtyńyzdar! Alańǵasarlaý bir jigiti:- "Qatynnyń tilin alǵan qarań qalady" demekshi, alǵan baǵytymyzdan qaıta qoımaspyz, - dep bári júrip ketedi. Sonyń aldynda úsh kún, úsh tún nóser jańbyr jaýyp, Boraldaı ózeni tasyp jatqan kez eken. Qaraqshylar ózenge barsa, Boraldaı sýy keneresinen asyp, burqyrap jatady. Olar ózen jaǵalap ótkel izdep biraz áýre-sarsań bolady. Saıazdaý shyǵar dep bir jerinen óte berem degende, aldymen álgi alańǵasar jigittiń aty tasqa súrinip ketip, at-patymen sýǵa aǵyp bara jatady. Taǵy bir-ekeýi shúńeıtke túsip ketip attarynan aıyrylyp, ózderi óldim-taldym degende, maltyp jaǵaǵa áreń shyǵady. Qara murtty:- Jigitter, bolmas, keıin qaıtaıyq. Álgi kempir tegin adam emes eken. Qaıta baryp keshirim surap, aýyldy tabaıyq, - deıdi. Atynan aırylǵan úsheýi ózgelerine mingesip, bári Núrılaǵa qaıtyp barady. Alǵashqy kelgendegideı emes, bul joly bári attarynan túsip:     

- O, qasıetti Ana, keshirińiz! Aıtqan tilińizdi almaımyz dep, osynsha pálege ushyradyq! Oń batańyzdy berińiz, elimizge qaıtaıyq! - deıdi. Kishkentaı Jaryqshaǵyn emizip otyrǵan Núrıla:- Endeshe qoldaryńdy jaıyńdar! Qudaı ońdasyn, árýaq qoldasyn, Adal júrip, adal turyńdar. Aldaryńnan jarylqasyn!- dep, oń batasyn beredi. Osy kezde álgi qaraqshylardyń bastyǵy: - Dıhnat mama! - dep oǵan taǵzym etipti. - Siz maǵan shyn ana boldyńyz? Qudaı-aqy, naǵyz áýlıe, kıeli ana ekensiz, biz endi túsindik! Bul Qara Qaıdar atalyp ketken qaraqshylardyń bastyǵy túrkmen jigiti eken. Onyń shyn aty Aıdar Núrkeleuly edi. Kezinde Qyzyl Qojahannyń áskerbasy bolypty.Ol óle-ólgenshe Núrılany "Dıhnat mama" dep, Boraldaıda bolsa Boraldaıǵa, Tashkentke barsa Tashkentke, Túrkistanda júrse Túrkistanǵa ádeıi baryp, sálem berip, Núrılanyń batasyn alyp júretin bopty. Jumysy ońǵarylyp, aq jolǵa túsipti.         

El aýzynda ol kisi jóninde ańyz-áńgime kóp. Solardyń biri mynadaı: «Báıdibek zamanynda jaılaýynda úıir-úıir jylqysy, kele-kele túıesi, otar-otar qoıy órgen, shyǵys pen batysqa kerýender júrgizgen asqan baı adam bolǵan. Birde Alataý asyp kelgen qalyń jaý Qarataý jonyn jaılap otyrǵan Báıdibektiń aýylyn shaýyp, san myń jylqysyn túre aıdap ketedi. Báıdibek bastaǵan el azamattary aýylda bolmasa kerek. Sodan jaý shapty degen habardy estip, Báıdibek elden jasaq jıyp, qasyna úlken áıeli Sary báıbisheden týǵan alty ulyn alyp, jaýǵa attanǵaly jatqanda Nurılá: «Baı-eke, maldyń quty, jylqynyń ıesi qula aıǵyr qolda qaldy. Amandyq bolsa, alty kúnnen keıin jylqy jaýǵa qaıyrý bermeı ózi aýylǵa keledi. Jaýdy qýma, azamattar aman bolsyn, osy tilegimdi berińiz» – dep óz otaýynyń beldeýinde matamen baılaýly turǵan, júgen-quryq tımegen shý asaý aıǵyrdy kórsetipti. Biraq jaýǵa kektengen batyr áıeliniń tilin almaı, jasaǵyn bastap júrip ketipti. Báıdibek jasaǵy jaýǵa Kúıik asýynda jetip, qyrǵyn urys salypty. Alaıda jasanyp kelgen jaý attanǵa ilesip atqa qonǵan az jasaqqa teńdik bermepti. Osy soǵysta qaza tapqan alty ulyn Úshqarasaı jazyǵyna jerlep, keri qaıtypty. Arada alty kún ótkende baılaýly turǵan qula aıǵyr jer kúńirente dúleı kúshpen kisinedi deıdi. Sol kúni kesh shamasynda shyǵystan qalyń shań kóterilip, uzamaı
Báıdibektiń qalyń jylqysy kórinedi. Ereýildep baryp, keri qaıtara almaǵan jylqyny Domalaq ana osylaısha úıde otyryp-aq túgel qaıtaryp alsa kerek. Domalaq ana týraly án:

              Kende emes qoı bul qazaǵym aqyl bergen danaǵa,         
              Kende emes qoı bul qazaǵym aq sút bergen anaǵa.       
              Teńizimniń tamshysyndaı arnalady bul ánim –
              Elin súıgen qasıetti Domalaqtaı anaǵa          
              Elin súıgen qasıetti Domalaq ana        
              Qıratqan soń tas-talqan ǵyp qasıetti mazaryn,   
              Ata-baba árýaǵy salmaı qoıdy nazaryn.        
              Bálkim álde sodan bolyp júr me eken ómirde  
              Urpaǵyńnyń bul kúnderi tartyp júrgen azaby.      
              Tolǵanaıyn, aınalaıyn, Domalaq anna
              Kóp adasqan urpaǵyńdy keshire gór ardaǵym,
              Árýaǵyńmen jelep-jebep júre bershi árdaıym!     
              Qadirińdi, qasıetińdi kesh bilsem de áz Ana,    
              Esimińdi ánge qosyp máńgilikke jalǵaıyn!       
              Tolǵanaıyn, aınalaıyn, Domalaq ana 
              Rıza bolshy qolda barǵa, Domalaq ana

Domalaq ana Jetisý jeriniń, Áýlıe ata, Shymkent, Tashkent halqynyń arǵy anasy bolyp sanalady. Domalaq ananyń qadir-qasıeti erteden-aq tanylǵan. Sóıtip ol qazaqtyń anasyna aınalǵan. Ene dep syılaý, qurmetteý, áýlıe sanaý Umaı anadan keıin osy janǵa qonǵan desedi. Ol el arasynda ómir súre júrip, eldik, halyqtyq namysty qatty ustaǵan. Búgingi tańda Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Qarataý bókterinde Balabógen ózeniniń boıynda sáýletti kúmbez bar, bul Hİ ǵasyrdyń sáýlet eskertkishi bolyp tabylady. Ananyń sımvoly retinde analardyń anasy atanǵan Shaıhy Mızambekqyzy Nurılániń zıratynyń basyna turǵyzylǵan kesene 1957 jyly qaıta jóndeýden ótkizilipti. Ańyz boıynsha Domalaq ana kesenesinde eki qasıetti tas bar, osy eki tastyń arasynan tek jany taza adam ǵana óte alatyn kórinedi. Báıdibek bı balasy Jaryqshaqqa (1398-1475) erekshe meıirim, qamqorlyq kórsetedi. Onyń bolashaǵyn oılap, Núrılany balasymen Tashkentke kóshirip aparady. Ákesi Qarasha bıden qalǵan áýli-jaıǵa ıelik etkizedi. Núrıla jalǵyz balasyn qala dástúrimen tárbıeleıdi. Medresege oqýǵa beredi. Jaryqshaq oqýǵa asa yqylasty, zerek bolady. 7-8 jasynda arabsha kitaptardy, ańyz, hıssalardy múdirmeı oqıtyn bolady. Núrıla Jaryqshaqtan keıin 1402 jyly Qyzaıym degen qyz, onan soń Táńirberdi, Aqberdi degen eki ul, Kúláıim jáne bir qyz týady. Bul perzentterinin Qyzaıymnan basqasy jastaı ólip ketedi. Al Qyzaıym Núrılanyń ózine aınymaı tartqan aqyldy, shymyr bop er jetedi. Qyzaıym boıjetken soń Naıman Atalyq degenniń úlken balasy Shaǵyr batyrǵa uzatylady. Qyzaıymnan Derbis, Begimbet, Itelmen, Meńi týady. Olar keıin 19 bolys el bop ketedi, bárin "Qyzaı naıman" dep ataıdy. Qyzaı, Meńis, Táńirberdi, Qudaı-nazar bári de shetinen babasy Báıdibekke uqsap elin, jerin qorǵap ótken batyrlar eken. Solardyń ishinde ásirese, Qyzaı qyz ben Qudaınazardyń asqan batyrlyǵy el aýzynda ańyzǵa aınalyp, osy kezge deıin aıtylyp keledi. Qyzaı aspanǵa laqtyrǵan taqıany, kóz ushynda ushyp bara jatqan torǵaıdy atyp túsire beretin mergen bopty. Bir soǵysta Qyzaı shapqynshylardyń quz basyna bekingen on shaqty mergenin atyp túsirip, ózderine jol ashady. Aıakóz, Mataı aralyǵyndaǵy taýlardy jaılaǵan aýyldardy mal-janymen jaýdan qutqaryp alady. Sol taýlardaǵy qyrǵyn shaıqasta ózi de erlikpen mert bolǵan. Keıin eli-jurty sol taýdy "Qyzaı taýy" dep atap ketedi.           

Jaryqshaq keıin Buhardaǵy joǵary medreseni tamamdap, Tashkent meshitinde ımam-sofy bolady. Núrıla balasyn Ýáıis naǵashysyna ertip baryp tanystyrady. Ol kezde Ýáıis Moǵolstannyń hany bop turady. Naǵashysy Jaryqshaqty Jetisý atyrabyna bek etip belgileıdi. Sonymen Jaryqshaq Jetisý ólkesin uzaq jyldar bıleıdi. Jaryqshaqtyń birinshi áıeli Táýkel bıbiden: Alban, Sýan, ekinshi áıeli Bıbifatımadan Dýlat (1426-1506) týady. Núrıla kishi kelini Bıbifatımany erkeletip "Bıpash" deıdi eken. Báıdibek baba men Domalaq ana sol ejelgi Dýlý taıpasynyń atymen Dýlat dep qoıǵan. Dýlat 1426-1506 jyldary ómir súrgen batyr ári bı bolyp shyǵady. 1452 jyldary Jaryqshaq anasy Núrılamen aqyldasa otyryp, úsh balasyna Jetisýdy órleı mekendep, en jaılaýǵa qonys tebýdi tapsyrady. Sodan Alban odan taraǵan Sary, Shybyl urpaqtary, Sýannan órbigen Baıtegeı balalary Qytaımen shektes Narynqol, Kegen jerin mekendep ketedi. Al Dýlattan ósip-óngen Botbaı, Shymyr, Syıqym, Janys rýlary qazirgi Taldykqorǵan, Almaty, Shymkent oblystaryn meken etip, tirshilik etedi. Dýlattyń sol tórt balasynyn óskeleńdigi jóninde: Shymyr kóp pe, shybyn kóp pe, Janys kóp pe, qamys kóp pe, Syıqym kóp pe, qyıqym kóp pe, Botbaı kóp pe, bota kóp pe?-degen halyq ortasynda sóz qalǵan.        

«Báıdibek balalaryna enshi bergende, dalanyń qalyptasqan zańyn buzyp, óziniń jaqsy kórgen sulýynyń balalaryna úlesti erekshe mol berip, Domalaq eneniń balalaryna qalǵan aqsaq-toqsaq, kári-qurtańyn ǵana beredi. Buǵan rıza bolmaı turtańdaǵan balalaryna Domalaq ene: «Táńiriniń jazýy solaı shyǵar. Qudaı degen qur qalmas, jasaǵannan tileıik» dep olardan taǵdyrdyń salǵanyna kónýdi talap etedi. Báıdibek, Domalaq eneni balalarymen jurtqa qaldyryp, ózi basqa jaqqa kóship ketedi. Arada bes jyl ótedi. Baıaǵy aqsaq-toqsaq, kári-qurtań maldyń tólinen óngen tórt túlik dalaǵa syımaı ketedi. Domalaq ene kim kelse de esigin aıqara ashyp, dastarqanyn jaıyp, qurmetpen qarsy alady. Al, shalǵaı jaıylymǵa ketken Báıdibek - úlken jutqa urynyp, joqshylyqta qaıtys bolady. Muny estigen Domalaq ene balalaryn jumsap, ákesin arýlap jerletkizedi. Jyly bolǵanda asyn bergizdiredi. Ózi qara jamylyp, qosaǵynyń qaıǵysyn aza tutady.» (Momyshuly B.)  

ÁBİLQAIYRDYŃ BOPAI SULÝY (Bátıma, ómir súrgen ýaqyty shamamen 1690-1780 jyldar). Qazaq hanymdary sol dáýirdiń keńesshileri boldy, sol zamannyń yrqyna kónip, el basshylarynyń turmys jaǵdaıyna da, memlekettik isteriniń oryndalý barysyna da kirisip otyrdy. Bir qolymen besikti, ekinshi qolymen el tynyshtyǵyn terbetken qazaq áıelderiniń rýhy árqashan joǵary bolǵan. Solardyń biregeıi óz erlikterimen, aqyldylyǵymen tarıhta atyn qaldyrǵan. Bopaı sulý-hannyń báıbishesi, el anasy, baıyrǵy dala órkenıetiniń dástúrimen, kórgendilikpen eldiń qamyn oılaıtyn urpaqtaryn tárbıelegen. Bopaı sulýdyń qazaq qoǵamynda ózindik orny erekshe.

Qazaq halqy bastan keshken asa kúrdeli kezeńderdiń biri HÚSH ǵasyr bolsa, sol kezdiń saıası-áleýmettik isterine belsene aralasqan kórnekti qaıratkerlerdiń biri Bopaı (Bátıma) bolǵan. Bopaı − Kishi júzdiń hany Qojasultanuly Ábilqaıyrdyń zaıyby ári múddelesi. Olardyń úılený tarıhynyń ózi úlken dastan. «Bir kúni Kishi júzdegi áıgili batyr Jánibek pen Ábilhaıyr jolda kele jatyp kesh túse bir aýylǵa kez  bolady. Bul bir batyrdyń aýyly eken. Aýyl ıesi asa baı, jasy úlken kisi eken. Onyń boı jetip otyrǵan qyzy Bopaı sulýdy kórgende Ábilqaıyr aqyl-esi kete ǵashyq boldy. Jánibek batyr jas tóreniń bul minezine tań qalady. Kelesi kúni jolǵa attanǵan Ábilqaıyr kútpegen óner shyǵaryp sol aýylda qalatynyn aıtady. «Qaıtsem de Bopaı sulýdy almaı tynbaımyn»-degen Ábilqaıyr oǵan ermeı qalyp qoıady. Qyz aýylyna qaıtyp kelgen Ábilqaıyr óziniń tóre tuqymynan ekenin jasyryp Bopaıdyń ákesiniń malyn baǵýǵa jaldanady. Uzyn boıly, batyr tulǵaly, jigittiń suńqary Ábilqaıyr batyr jylqyshy bolyp júrse de, az ýaqyt ishinde aýyl adamdary arasynda senimge ıe bola bastaıdy. Kóp uzamaı syryn ashqan jas batyrdy Bopaı sulý da jan tánimen unatyp súıip qalady. Osylaı eki jastyń ara-syndaǵy sezim ulǵaıa túsip, Ábilqaıyr Bopaı sulýdyń ákesinen ruqsat suraýǵa bel býady. Mundaı jaǵdaıdy kútpegen qyzdyń ákesi qyzynyń baǵasyn bilgendikten, ózine kedeı jigitti teń kórmeıdi. Endigi kezekte ol qyzyn Ábilqaıyrǵa bermestiń amalyn izdestirip, «Qyzymnyń qalyń malyna ala aıaqty 90 kúreń at jáne 60 boz at ákelesiń, áıtpese qyzymdy bermeımin»- dep shart qoıady. Atalǵan shart jas batyrǵa aýyr tıedi. Degenmen kózsiz ǵashyq bolǵan Ábilqaıyr qyz ákesiniń shartyn oryndaýǵa jolǵa attanady. Bopaı sulýdyń ákesi «Jalǵyz atty kedeı jigit bul shartymdy oryndaı almas»- dep úmittenedi. «Tiri júrsem Bopaı sulýdy almaı tynbaımyn»- dep sert bergen Ábilhaıyr álgi aıtqan jylqyny aǵaıyndarynan, el-jurttan suraıdy, alaıda eshqandaı nátıje shyqpaıdy. Sharq urǵan batyrdyń osyndaı aıanyshty kúıin estigen Jánibek batyr jetip keledi. Qý kedeılik qolyn kesip otyrǵan jas tóreni aıaǵan, ári keleshegine sengen Jánibek batyr Ábilhaıyrǵa kerekti 150 aıǵyrdy óz jylqysynan shyǵaryp, sanap beredi. Oǵan qosa ol ózi baryp Bopaı sulýdyń ákesine qazaqtyń ádet-ǵurpy boıynsha quda túsedi. Sóıtip áıgili qazaq batyry Jánibek eki ǵashyqtyń basyn qosyp, úlken azamattyq is jasaıdy». Ábilqaıyr han men Bopaı hanymnyń arasynan Nuraly, Eraly, Qojahmet, Aıshýaq, Ádil esimdi bes ul týǵan Árıne, ejelden kele jatqan qazaqtyń dásúri boıynsha Bopaı sulýdyń atastyrylyp qoıylǵany belgili. Onyń ústine baıdyń qyzy bolǵandyqtan, sáıkesinshe myqty adamǵa aıttyrylǵan. Ábilqaıyr men Bopaı sulýdyń arasyndaǵy ǵashyqtyq sezim dástúrdi buzýǵa májbúrledi. Qalaı bolǵan da Ábilqaıyr syndy jas batyrdyń Bopaı sekildi áıgili sulýǵa úılenýi onyń shyn máninde ómirdegi baqyty edi. 1711 jyly olardyń tuńǵysh balasy Nuraly dúnıege keldi.     

Bopaı tóre urpaǵynyń shańyraǵynda qutty kelin boldy. Ol kelin bolyp túskeli Qajy sultan shańyraǵynyń qut-berekesi arta tústi. Ábilqaıyrdyń tasy órge domalady. Kóp uzamaı Ábilqaıyrdy Kishi júzdiń ıgi jaqsylary aq kıizge kóterip han saılaıdy. Bopaı sulýdyń óz basy da qazaq áıeline tán kishipeıildilik, aqyldylyq, ustamdylyq, parasattylyq jáne basqa sol sekildi qasıetterimen Ábilqaıyr shańyraǵynda jaqsy kelin, ári jaqsy báıbishe atandy. Áıel bolsa da erdiń aqyly men batyrlyǵyn óz boıyna syıdyrǵan abzal jan edi. Bopaı sulýdyń asa bedeldi bolǵany sonshalyq Ábilqaıyrdyń kóptegen saıası isterin aqylmen sheshýge kómektesken. Batyr atanǵan Ábilqaıyrdyń qıly minezderine toqtaý aıtyp, sabyrlyqqa shaqyryp, sabasyna túsirip, qıyn máselelerdi babymen sheshýge kómektesken. Bopaı Ábilqaıyrdyń el basqarý isinde keńesshisi, arqa súıer tiregi bolǵan. Eldiń ishki jáne syrtqy saıasaty máseleleri sheshiletin quryltaılarda Bopaı ózi quqyq bilgileri bıler men sheshendik óner ıelerimen qatar sóz sóılep el basqarý isine qatysqan. «Bopaı sulý óziniń aqylymen qurmetke ıe bolǵan, sondyqtan da keı kezderi ordany basqarý isine úlken áser etken. Ádette áıeldi barlyq qoǵamdyq jumysqa aralastyrmaıtyn qarym-qatynastyń bolǵanyna qaramastan, Bopaı sulýdyń óziniń jeke móri bolǵan»- dep A.I.Levshın jazyp ketken. Sondyqtan el ishinde qadiri artqan Bopaı anaǵa halqy mártebeli, parasatty «Bara báıbishe» ataǵyn syılaǵan. «Bara báıbishe» uǵymynyń Batys Qazqstanda birneshe mazmundy maǵynasy bar kórinedi. Negizinen - óz aqylymen, danalyǵymen elge qadirli bolǵan el ishindegi asa bedeldi analarymyzǵa aıtylǵan. Sonymen qatar, Bopaı sulý esimi «Ardaqty báıbishe», «Ardaqty ana» bolyp el esinde máńgi qaldy.

Ábilqaıyr áıeli Bopaıdyń keńesin tyńdap, onyń pikirin baǵalaǵan. Ásirese Edil qalmaqtary men bashqurttarmen qarym-qatynastyń órshigen shaǵynda Ábilqaıyrdyń sol kezdegi Reseıge jaqyndasýyn qoldaǵan Bopaı bolatyn. 1731 jyly A. I. Tevkelev bastaǵan Anna Ioannovnanyń elshiligi kelgen kezde, birinshi bolyp óz mórin basqan edi. Sonymen qatar óz úlgisi negizinde ózgelerdi de osy shartqa kóndire alǵan. Ábilqaıyr ólgennen keıin uly Nuralynyń han bolyp saılanýy, Bopaıdyń Reseı ımperıasymen dıplomatıalyq qarym-qatynasynyń negizinde iske asqan. Bopaı aqyl-kemeńgerligimen qatar, tańqalarlyq erekshe ádemi bolǵan. Bul týraly kóptegen ańyz-áńgimeler ǵana kýálik etpeıdi. 1736 jyly Kishi júz dalasyna aǵylshyn saıahatshysy jáne sýretshisi Djon Kestl kelgen. Kestldiń sýretterindegi onyń beınesine qaraı otyryp, Bopaıdyń bes balasy bar, qyryqtan asqan áıel ekenine sený qıyn. Sonymen qatar, dala sulýynyń sonshalyqty názik kelbetiniń arǵy jaǵynda asqan aqyl men qatal minezdiń bolǵanyna sene almaısyz. HVIIİ ǵasyrdyń ortasynda, ıaǵnı 1748 jyly Ábilhaıyr ólgennen sońǵy dáýirdegi tarıhı qujattarda Bopaıdyń aty kóp kezdesedi. Onyń Orynbor basshylaryna jáne Peterbýrgke jazǵan hattary saqtalǵan. Bopaı sulý 1780 jyly 31 mamyrda qaıtys bolǵan. Alaıda el aqyndary men dana qarttary aýzynan Bopaı esimi túsken joq. Belgili Adaı aqyny Abyl jyraýdyń (1777-1864) Baımaǵambet sultanǵa aıtqandarynyń ishinde mynandaı tolǵaýlar bar: Apamnan (Bopaıdan) týǵan ákeń Aıshýaq han, Tabanyń taımaı tur-aý mingen taqtan. Dálirgen tajal syndy dárejeńdi, Dep júrsiń Qudaı qoryp, Qydyr baqqan...Ábilqaıyr hannyń Bopaıdan basqa da áıelderi bolǵan. Bopaıdan keıin ár túrli jaǵdaıda eki áıel alǵan eken. Alaıda, barlyq qujattarda Bopaı sulýdyń ǵana aty atalady. Onyń osynsha qurmetke ıe bolýy tek Ábilqaıyr hannyń áıeli ǵana emes, óziniń jeke basynyń aqyldylyǵy men bedeline baılanysty boldy. Ábilqaıyr han men Bopaı sulýdyń alty perzenti dúnıege keldi. Solardyń beseýi ul, bireýi qyz bala bolǵan. Ul balalary Nuraly (1710/11-1790), Eraly (1720-1794), Qojahmet (1722-1749), Aıshýaq (1723/24-1810), Ádil (1730-1750). Qyz balasy Zylıqa 1745 jyly dúnıege kelgen. Bopaı sulýdyń tárbıesimen ónip-ósken úsh uly da han bolyp, eline eleýli qyzmet atqarǵan. Nuraly (1748-1786), Eraly (1791-1794), Aıshýaq (1797-1805). Kishi júz handary boldy. Ańyzǵa aınalǵan Bopaıdyń tulǵasynyń dańqy qazaq eline taralǵan. Bopaıdyń aty maqtanysh pen ónegeniń rámizine aınalǵan. Bopaıdyń mavzoleıine táý etý maqsatynda qadirlep, qasterlep halyq rýhyna syıynǵan. El ishinde qyzdarǵa Bopaı dep at berýshiler kóbeıgen. Sonyń ishinde óz dáýiriniń maqtanyshyna aınalǵan Kenesarynyń qaryndasy Bopaı Qasymqyzyn da atap ótýge ábden bolady. Bopaı syndy aqylyna kórki saı kemeńger áıel - ana tulǵalary qazaq tarıhynda kóneden beri barshylyq. Sol kezdegi qazaq halqynyń basyna el bolý nemese eldigin múlde joǵaltý qaýipi tóngende Ábilqaıyr ustanǵan saıası baǵytty Bopaı jaltaqsyz qoldap, eń bir sheshýshi kezeńderde aıyryqsha ıkemdilik-tapqyrlyq tanytyp otyrǵan. Muny Bopaı hanymnyń orys patshaıymdary Anna Ioanovnaǵa, Elızaveta Petrovnaǵa, brıgadalyq general A.I.Tevkelevke, Orynbor gýbernatory I.I.Neplúevke, kansler A. P. Bestýjev-Rúmınge jazǵan hattarynan jáne ol hattardaǵy el múddesine qatysty ustanǵan áreket-nıetterinen aıqyn ańǵarylady.

Bopaı hanshaıym 1780 jyly 31 maıda qaıtys bolyp, kúıeýinen keıin 32 jyl ǵumyr keshedi. Josaly jeriniń Elekke qaraǵan mańyndaǵy jerge Bopaı hanshaıymnyń súıegi qoıylady. Bizdiń elimizde tarıhta Bopaıdaı anamyz bolǵanyn eshqandaı azamat esinen shyǵarmaıdy. Ol kisiniń isteri árbir adamǵa ónege úlgi bola beredi. Dálirek aıtqanda qazaq analary qara taban qoıshydan bastap, el basqarǵan hanǵa deıin ómirge daıyndap, tárbıeleı alǵan edi.