InfoHub Logo

Qalaıda halyqty oıatý, onyń sanasyna, júregine, sezimine áser etý joldaryn izdegen aqyn aınalyp kelgende, uly Abaı tapqan soqpaq, orys ádebıeti úlgilerin paıdalaný, aýdarma jasaý dástúrine moıynsynady. Baıtursynuly shyǵarmashylyq jumysyn óleń jazýdan bastaǵan. Onda ol eńbekshi halyqtyń aýyr halin, arman-tilegin, muń-muqtajyn kórsetip, jurtshylyqty oqýǵa, bilim-ǵylymǵa, rýhanı bıiktikke, adamgershilikke, mádenıetti kóterýge, eńbek etýge shaqyrady. Patshalyq Reseıdiń qanaýshylyq-otarshyldyq saıasatyn, shendi-shekpendiniń aldynda quldyq urǵan sheneýnikterdiń opasyzdyǵyn synady.   Aqynnyń alǵashqy óleńderi «Qyryq mysal» atty aýdarma jınaǵynda 1909 j. Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı-sanasyn oıatýǵa bar jiger-qaıratyn, bilimin jumsaıdy. Aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys-tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan.  Sonymen birge A. Baıtursynulynyń el arasyna keńnen taraǵan birneshe ánderi de bar: «Aqqum», «Qarakóz», «»Eki jıren», «Qaratorǵaı»t.b.  «Qyryq mysal» uly aǵartýshynyń túbirli, túbegeıli tárbıelik maqsaty men muratynan týǵan óleńdi shyǵarmalar toptamasy. Kitapqa engen qyryq mysal túgeldeı ataqty orys aqyny M.AKrylovtan aýdarylǵan:

Orystyń tárjime ettim mysaldaryn,

Ázirge  qoldan kelgen osy barym.

Qanaǵat azǵa degen, joqqa sabyr,

Qomsynyp, qońyraıma, qurbylarym,- deı turǵanmen, osy qyryq óleńniń  bári  de túgelimen tipti aýdarma sekildi emes.

Baıtursynulynyń ekinshi kitaby — «Masa» (1911). Bul kitapqa engen óleńderinde aqyn qarańǵylyq, nadandyq, sharýaǵa enjarlyq, kásipke marǵaýlyq sıaqty kemshilikterdi synady. «Masada» óziniń ómirindegi eń basty maqsaty uıqydaǵy halqyn oıatýǵa jumsaıdy.

Uıqysyn azda bolsa bólmes pe eken,

Qoımastan qulaǵyna yzyńdasa, dese

Qazaǵym, elim,

Qaıqaıǵan beliń,

Synýǵa tur taıanyp,

Talaýda malyń,

Qanaýda janyń,

Ash kózińdi oıanyp,

Qanǵan joqpa áli uıqyń

Uıyqtaıtyn bar ne sıqyń! - dep qazaqtardy taǵy  da «oıanýǵa» shaqyrady

«Eginniń bastary» mysalynda:

«Elde kóp bul bıdaıdaı adam, — deıdi,

Tákappar, ony halyq, jaman, — deıdi.

— Qalpy emes tákkaparlyq danyshpannyń,

Tutynba bul minezdi, balam», — deıdi. — dep sanasy taıaz tákáppar nadandardyń bolatynyna qynjylyp, sondaı adamdardan boıyn aýlaq ustaýǵa aqyl – keńes beredi.

«Maımyl men kózildirik» mysalynda:

Alǵanǵa bul keńeste ǵıbrat bar,

Maımylsha is etetin kóp nadandar.

Paıdaly zatty ornyna jumsaı almaı,

Sógetin paıdasyz dep joq pa adamdar?!

Ahmet Baıtursynov ǵylymnyń jetistigin paıdalana almaǵandyqtaryn, ózderiniń bilimsizdikterin, ebedeısiz, ıkemsizdikterinen kórmeı kináni basqalardan izdeıtinderdi sheber sýrettegen.

Bul mysalda avtor tyńdaýshylardyń jetesine qazaq «bólingendi bóri jedi» dep beker aıtpaǵandyǵyn, «jumyla kótergen júk jeńil» bolatyndyǵyn ósıet etip aıtady.

At pen esek

Mysaldyń sońynda:

Bul sózden qandaı ǵıbrat almaq kerek?

Mysaly, etken qaıyr bir báıterek.

Qaıyryń bireýge etken bolyp terek,

Kórersiń raqatyn kóleńkelep.

Qaıyrdyń eń abzaly bul dúnıede

- Bireýge qysylǵanda járdem bermek

Keıbireý zor beınetke tap bolady,

Keı ýaqyt az beınetten qashamyn dep.

— dep aıaqtaıdy. Munda ne nárse bolsa da aqylǵa salyp, oı eleginen ótkizip sabyrmen iste, ótken iske ókingenmen esh nárse ózgermeıdi dep bir oı tastasa, ekinshiden bireý senen qınalyp kómek suraǵanda kómektes, ondaı kúı seniń basyńa túskende tym kesh bolyp, «ah» urarsyń dep janashyrlyqqa, janyńdaǵy joldasyńnyń jaıyn uǵýǵa shaqyrady

Kóptegen óleńderi sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes boldy. Ol Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyrǵan dástúrlerdi, gýmanısik, demokratıalyq baǵyttaǵy óristi oılardy ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórindi. Qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy. «Qazaq salty», «Qazaq, qalpy», «Dosyma hat», «Jıǵan-tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq» t.b. óleńderiniń mazmuny osyny tanytady. Kitaptyń ishki sazy men oı órnek, sóz oramy qazaq poezıasyna tán ózindik jańalyq, erekshe ózgeris ákeldi.   Sondaı – aq  Baıtursynuly qazaq tiline A.S.Pýshkın,   M.Iý.Lermontov, F.Vólter, S.Ia.Nadson óleńderin aýdardy. Bul aýdarmalardyń  taqyryby, ıdeıalyq-kórkemdik deńgeıi joǵary.   aqyn árbir aýdarmasynyń sońyna óziniń negizgi oıyn, aıtaıyn degen túıindi máselesin halqymyzdyń sol kezdegi turmys-tirshiligine, minezine, psıhologıasyna sáıkes qosyp otyrǵan    týyndylar.    El taǵdyrynyń keleshegine alańdaýly aqyn kóp qyrly isimen, danalyq saıasatymen qazaq jastarynyń rýhanı kósemi boldy.     Ádebıet salasyndaǵy alǵashqy zertteýi dep onyń «Qazaq» gazetiniń 1913 jylǵy úshnshi sanynda shyqqan «Qazaqtyń bas aqyny» degen kólemdi maqalasyn ataýǵa bolady. Onda qazaq halqynyń rýhanı ómirinde Abaıdyń asa iri tulǵa ekeni, ómirbaıany, shyǵarmalarynyń mazmun tereńdigi, aqyndyq sheberligi, poetıkasy, orys ádebıetterimen baılanysy týraly oıly pikirler aıtylyp,  aqyn murasynyń estetıkalyq qadir-qasıetterin  ashyp kórsetken. Maqalada uly aqyn Abaıdyń tarıhı mısıasy, rýhanı bolmysy, óleńderiniń ulttyq sóz ónerindegi mańyzy, kórkemdik-estetıkalyq sıpaty baıandaldy. Ol Abaı óleńderiniń daralyǵyn, «sózi az, maǵynasy kóp, tereńdigin», synshyldyǵyn uǵyndyrdy. Abaıdyń aqyndyq sheberligi, poezıaǵa degen kózqarasy týraly ǵylymı tujyrymdary qazaq ádebıettaný ǵylymynda jalǵasyn tapty. Onyń

«Ádebıet tanytqysh» degen zertteýi (1926) qazaq tilindegi tuńǵysh irgeli ǵylymı-teorıalyq eńbek bolmaq Baıtursynuly ádebıet tarıhynyń teorıasy men synyna, metodologıasyna tuńǵysh ret tıanaqty anyqtama berip, qazaq ádebıettaný ǵylymynyń júıesin jasady. Halyq tiliniń baı qory kózinen maǵynasy tereń, uǵymdyq aıasy keń sózderdi termın etip alyp, sonyń negizinde qazaq ádebıetiniń barlyq janrlyq formalaryn toptap, jiktep berdi. Mysaly, sóz óneri, shyǵarma, aýyz ádebıeti, tolǵaý, t.b. ǵylymı-teorıalyq eńbekke qazaq ádebıetiniń eń beıneli, mazmuny men maǵynasy tereń shyǵarmalaryn mysal retinde paıdalandy. Sóz óneri jaıynda jazylǵan álemdik ǵylymnyń eń úzdik úlgilerin paıdalana otyryp, ádebıettanýdaǵy uǵym, termın, kategorıalardyń sony ulttyq úlgilerin jasady. Mysaly, meńzeý, teńeý, aýystyrý, keıipteý, ásireleý, almastyrý, shendestirý, údetý, túıdekteý, kekesindeý, t.b. «Ádebıet tanytqyshta» aqyndyq daryn tabıǵaty, shyǵarm. psıhologıasy, shabyt stıhıasyna ǵylymı tujyrym berildi. Óleńge jan-jaqty zertteý jasap, shýmaq, tarmaq, býnaq, býyn, uıqas, t.b. uǵymdarǵa anyqtama berdi.Baıtursynuly qaldyrǵan baı muranyń taǵy bir salasy — kórkem aýdarma. Ol orys klasıkteriniń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdaryp, kórkem qazynanyń bul salasyn baıytýǵa mol úles qosty. I.A. Krylov mysaldarynyń bir tobyn qazaq tiline aýdaryp, «Qyryq mysal» degen atpen jeke jınaq qylyp bastyrdy. I.I. Hemnıserdiń «Atpen esek»,A. Pýshkınniń «Balyqshy men balyq», «Altyn átesh», «At», «Danyshpan Alıktiń ajaly» shyǵarmalaryn, orystyń belgili lırık aqyny S.Ia. Nadsonnyń óleńin qazaq tiline aýdardy.

Qorytyndy.

Ahmet Baıtursynovtyń shyǵarmalarynyń negizi ıdeıasy jastardy búgingi kúnde qur sóz, «taýsylmaıtyn» aqyl – keńespen tárbıelegennen góri, jeke bastyń ónegesine, ǵıbrattylyqqa, qoǵamda oryn alyp jatqan ár qıly qubylystarǵa syn kózben qarap, ózindik baǵa bere bilýge baýlý.

Óz jobamda meniń túıgen túıinim alǵa basyp, jurt qataryna kirý kerek. Basqadan kem bolmaý úshin biz bilimdi, kúshti bolýymyz kerek. A.Baıtursynuly ańsaǵan egemendiktiń quny men qadirin baǵalaýymyz, ary qaraı damytýymyz kerek! . Osyndaı zor qurmetke ıe rýhy asqaq atanyń atyndaǵy gımnazıada bilim alatynymdy  maqtanyshpen  aıta alamyn. Ózime úlken jaýapkershilik júkteımin osy mindetti abyroıly oryndasam dep armandaımyn. Ásirese, oqýymdy  jaqsy oqyp,  ata –anamnyń  eńbegin  aqtap, tárbıe men qoǵamdyq is-sharalarǵa  belsene at salysýdy  qalaımyn. Bul da bolsa ata armanynyń oryndalǵany, ózi ańsaǵan saýatty urpaqtyń ósip jatqanynyń kýási bolarmyn dep oılaımyn.

Janar Mahanbet

---