InfoHub Logo

Kópshilik tarıh ǵylymyn qazirgi kezge deıin marksızm paradıgmasynda qabyldaıdy. Al biz bilýimiz kerek: HH ǵasyrdyń ortasynan bastap Batysta «antropologıalyq betburys» dep atalatyn paradıgmaldy qubylys oryn alýyna baılanysty áleýmettik tarıh, mádenı antropologıa, mıkrotarıh, psıhotarıh, dil tarıhy jáne t.b. baǵyttar qarqyndy damı bastady. Zamanýı  ýnıversıtetterde tarıh ejelden mádenıettaný, áleýmettaný, psıhologıa jáne t.b. kóptegen sabaqtas ǵylymdarmen biriktirilgen.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da joǵary bilikti tarıhshylardy daıyndaý zaman aǵymyna ilesýde. Bakalavrıat, magıstratýra jáne doktorantýranyń oqý josparlary men baǵdarlamalaryna jańa perspektıvalyq kýrstar, sonyń ishinde pánaralyq kózqarasty kórsetetin kýrstar engizilýde.  Belgili tarıhshylar, ǵylym doktorlary men profesorlar tarapynan dáristerdiń jańa kýrstaryn ázirleýde, sonyń arqasynda otandyq tarıh ǵylymyn damytýda, onyń teorıasy men ádistemesin jetildirýde sapaly serpilis baıqalady.

Pánaralyq sıntezdiń bir kórsetkishi bolashaq jas tarıhshylardyń «tarıhı psıhologıa», «dil (mentalıtet) teorıasy» sıaqty  baǵyttar boıynsha jańa bilimder keshenin ıgerýi bolyp tabylady. Psıhologıa tarıhy men halyqtardyń sanasy konteksinde zertteýge baılanysty bul baǵyttar Batysta qalyptasyp, sońǵy onjyldyqtarda Reseıde sátti damyp keledi.

Nelikten tarıhshylar psıhologıany bilýi kerek jáne tarıhı ótkendi jaqsyraq zertteý úshin bul ǵylymdardy qandaı turǵydan biriktirý qajet?  Belgili jáıt, tarıh ǵylymy halyqtar arasynda bolǵan soǵystar men áleýmettik qaqtyǵystarmen de aınalysady.  Qazirdiń ózinde, ıaǵnı órkenıetti HHI ǵasyrda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy jaýlastyq bizdiń kóz aldymyzda bastalady... Ókinishke oraı, adamzat tarıhynda kóptegen qaqtyǵystar, genosıdter, terorızm oryn alady. Al sol soǵystardyń sebepteri men faktorlaryn tereńirek taldaý úshin psıhologıa ǵylymynyń jetistikterin de paıdalaný qajet. Sondaı-aq qazaq halqy óz tarıhynda Asharshylyq, mıgrasıalar, qýǵyn-súrgin, ulttyq kodtan aıyrý sıaqty tym kóp qasiretterdi basynan ótkergeni daýsyz.

 Kezinde ataqty psıholog K.Iýng, sonymen birge AQSH pen Batys Eýropanyń  «transpersonaldy psıhologıa» (transpersonal psychology) salasynyń keıingi sarapshylary ár adamda sananyń jeke quramdas bóliginen basqa, tulǵadan tys (oryssha:«dobıografıcheskıı») kómeski komponentteri bar ekenin dáleldegen bolatyn, atap aıtqanda, ol – prenataldyq (qursaqtaǵy kezeń) jáne «ujymdyq» etnıkalyq sana. Kóbinese ujymdyq sananyń osy «qoımalarynda» jınaqtalǵan jaǵymsyz aqparattar qazirgi urpaqtarynyń sana men minez-qulyqta «jańǵyryq» jasaı alady (ata-babalardyń alǵan psıhologıalyq jaraqaty, iske aspaǵan agresıa jáne t.b. túrinde). Keıde qazirgi adamdar boıynda beısanalyq, túsiniksiz emosıalar nemese sýısıdtik tendensıalar paıda bolýy múmkin, olardyń sebepterin belgili bir adamnyń jeke psıhologıasy men ómirbaıanynan ǵana emes, sonymen qatar genetıkalyq kod, tutastaı etnostyń psıhıkalyq problemalarynan izdeý kerek.

Jalpy, biz kásibı tarıhshylardyń XX-XXI ǵasyrdyń basyndaǵy áleýmettik psıhologıanyń, transpersonaldy psıhologıanyń negizderin bilý qajettiligi týraly aıtyp otyrmyz.  Sonymen, KazUÝ-da tarıhshylarǵa arnalǵan bakalavrıattyń oqý josparynda «Tarıhı psıhologıa» bazalyq kýrsy oqytylady.  Jas doktoranttardy daıarlaýda bilim sapasyna kóp kóńil bólinip, «8D02206 – Tarıh» mamandyǵy boıynsha doktorantýranyń oqý baǵdarlamasyna sońǵy jyldary «Tarıhı psıhologıa konteksindegi qazaq dili (mentalıteti)» pánin engizip, synaqtan sátti ótti.

Pánaralyq  sıpattaǵy «Tarıhı psıhologıa kontekstindegi qazaq dili» kýrsynyń mazmunynda alǵash ret qazirgi psıhologıadan, dil  teorıasynan, mádenı antropologıadan zamanaýı bilimderdi qazaq tarıhy materıaldarynda qoldanýǵa talpynys jasalady.  Kýrstyń ereksheligi jańa ádistemede, derekkózderiniń ártúrliliginde, sheteldik zertteýlerdi keńinen paıdalanýynda. 

Tarıh dınamıkasynda qazaqtardyń ujymdyq oı-sanasyn, minez-qulyq modelderin zertteýde qazaq fólklorynyń materıaldary, kóne túrki mıfologıasy, kóshpendilerdiń aýyzsha tarıhy, aqyn-aǵartýshylar shyǵarmalary belsendi túrde paıdalanylatyna kóńil aýdarǵanymyz jón. Sonymen birge túrkiler men qazaq halqynyń mentaldyq tarıhynyń negizgi sıpattamalaryn belgileý maqsatynda sıntez, krıtıkalyq óńdeý, germenevtıka, t.b. tásilder qoldanylady.

Bul kýrstyń qyzyqty ıdeıalary – kóshpeli jaýyngerdiń kóne túrki mentalıtetiniń ıslam faktory men sopylyq aǵymnyń áserinen azdap ózgerip, kúrdelendi degen ıdeıa;  Reseıdiń aımaqty otarlaý jáne jańa modelge  kúshtep beıimdelý dáýiri ujymdyq sana úshin jaǵymsyz jáne sonymen birge jańa múmkindikter de ákeletin faktor boldy degen tezıs.  Sondaı-aq mynadaı mańyzdy qorytyndy shyǵady: halyqtyń ujymdyq mentalıteti óte-móte konservatıvti qubylys bolǵanymen (Iýng psıhologıasynan «ujymdyq beısananyń» kúshi týraly belgili), soǵan qaramastan, tarıhı konteksinde qarastyrǵan kezde ujymdyq sananyń belgili transformasıalary men modernızasıasy  oryna alatyny anyqtalady.  Sondyqtan  Abaı jáne «Alash» aǵartýshylary belgili bir kezeńde eskirgen ádet-ǵuryptar men eski mentalıtetti qaıta qarap, jańashyldyqty ustamdylyqpen qabyldaýǵa shaqyrdy.

Nazıra Nurtazına,

tarıh ǵylymdarynyń doktory, Ál-Farabı at.QazUÝ

Qamza Aınur,

 PhD doktorant, Ál-Farabı at.QazUÝ

---