InfoHub Logo

XVIII ǵasyrdaǵy uly tulǵanyń biri – Úısin Tóle bı. Ol Áz Táýkeniń tusynda «Jeti jarǵy» atty zań jobasyn jasaǵan qoǵam qaıratkeri, el aǵasy. Tóle Álibekuly qazirgi Jambyl oblysy Shý aýdanynyń Jaısań jaılaýynda dúnıege kelgen. Qazaq shejiresinde: Dýlattan Janys, odan Jarylqamys, Jarylqamystan Jantý bı, odan Jaıylmys bı, odan Qudaıberdi bı («Toǵyz uldy Qudaıberdi» dep te atalady). Sol toǵyz uldyń biri Álibekten Tóle bı týady. Tóle jastaıynan eskishe oqyp saýatyn ashady. Arabsha, parsysha tarıhı kitaptardy, ańyz, hıssa-hıkaıalardy kóp oqıdy. Bir jaǵynan qazaqtyń ańyz-áńgime, óleń-jyrlaryn, shejire-tarıhtaryn el arasynan tyńdap, ásirese óziniń babalary Jantý, Jarylqamys bılerdiń kesimdi, tapqyr, ónegeli naqyl, sheshen sózderin oıynda saqtap ósedi. Tóleniń ákesi Álibek te sózge dilmar sheshen bı bolǵan kisi. Tóle bala ákesine erip júrip el kóredi, jurt tanıdy. On bes jasynan el bıligine aralasyp, óziniń aqyl, parasattylyǵy, ádil sheshimi, sheshendik ónerimen kózge túsedi.

Ol jas kezinde talaı jasy úlken ataqty abyz bılerdiń aldynan ótip batasyn alady.

Tóle bala Ánet babaǵa barypty. Jasy júzge kelip otyrǵan Ánet baba yntymaq, el birligi jóninde áńgime aıtyp otyrady. «Qalaı etkende birlik bolady, onyń kúshi qandaı bolmaq» degendi suraıdy. Sonda Ánet baba áýeli jaýap aıtpas buryn bir býma solqyldaq shybyq aldyrady.

- Balam, mynany syndyryp kórshi?

Tóle býylǵan shybyqty olaı-bulaı ıip syndyra almaıdy.

- Endi sol shybyqty birtindep syndyrshy? – Tóle ortasynan býylǵan shybyqty sheship, birtindep pyrt-pyrt etkizip, op-ońaı syndyryp beredi. Ánet baba:

- Budan ne túsindiń, balam? – deıdi.

Sonda Tóle bala:

- Túsindim, baba, bul mysalyńyzdyń mánisi: yntymaǵy, birligi myqty eldi jaý da, daý da ala almaıdy. «Saıaq júrgen taıaq jeıdi» demekshi, birligi, yntymaǵy joqty jaý da, daý da op-ońaı alady degenińiz ǵoı.

- Bárekeldi, balam, durys taptyń. El bıleý úshin aldymen eldi aýyz birlikke, yntymaqqa shaqyra bil. «Baq qaıda barasyń, yntymaqqa baramyn» degenniń mánisi osy,- depti.

Tóle bı esimi tek Uly júzde ǵana emes, Orta júz ben Kishi júzde de asa qurmetpen atalady. Bul onyń búkil qazaq halqynyń taǵdyryna qatysty iri oqıǵalardyń ortasynda júrgeniniń aıǵaǵy. Buǵan Tóle bıdiń zamandasy, taǵdyrlasy Qaz daýysty Qazybek bıdiń «Tóle bı dúnıeden ótti» degen sýyq habardy estigende: « Tóle óldi degenshe, dúnıeden ádilet óldi deseıshi. Bútin bılikke Tóle jetken, bútin handyqqa Esim jetken, bul ekeýine kim jetken?» dep, jer taıanyp, kózine jas alýy da kýálik etedi. Bul úsh arysqa tirek bolǵan úsh asyldyń biriniń ekinshisine bergen baǵasy. 

Tóle bı ózi 12 jyl bılik júrgizgen Tashkentte, atasy Júnis hannyń qasyna jerlengen.

---