InfoHub Logo

(hıkaıat)

Myńdaǵan jyldar boıy ıýldiń qarǵysy bolyp kelgen kún, endi onyń alǵysyna aınalady.

Akademık Ioffe

Úsh myń shaqyrym jer artymda qaldy. Men Qarabuǵaz shyǵanaǵy jaǵasyndaǵy úsh qat taqtaıdan salynǵan úıde turamyn. Qarabuǵaz sýyn saqyldata qaınatyp, qoıýlandyra túsý úshin tańerteńnen keshke deıin raqymsyz bezbúırek kún migirsiz jumys isteıdi. Kaspıı teńizin aınalyp shyǵatyn uzaq jol boıyndaǵy eń jarqyn núkteni eske túsirý úshin shuǵyl oılanýyma so kún kedergi jasap otyr.

Endi oılap tursam, tutas bir álem ýlap-shýlap óte shyǵypty da tek jadymda jáne kómeski qaryndashpen jazylǵan paraqtar betinde qalypty.

Bakýden keıin tań atarda poıyz zýlaǵan kúıi Berikeıdiń jupar ıisti toǵaılaryn jaryp ótti. Batysta, Hunzaq pen Vedeno jaǵynda, romantıkalyq ańyz-ápsanalardyń saǵymyna oranǵan aýyldar jaǵynda, asqar taýlar, aýyr mystaı bolyp, jaltyldap janyp turdy. Solardyń baýraıyna baryp, "Daǵystan ottary" zaýyty tyǵylypty, bul jer astynan atyp shyǵyp jatqan gazben jumys isteıtin Odaqtaǵy birinshi zaýyt edi. Zaýyt óziniń áınek balqytatyn peshterine sol gazdy jaǵady. Áınek jasaýǵa qajetti shıkizat — mırabılıtti zaýyt Qarabuǵazdan tasyp ákeledi eken.

Men Bakýde Qarabuǵazdaǵy hımıalyq kombınat salynyp bitkenshe, mırabılıtti Daǵystanda óńdeıtin bolyp, kúnilgeri boljap qoıǵanyn esittim. Biraq qaıda? Áli jumys istep kórmegen gaz zaýyty tárizdenip, jeri gazǵa malynyp jatqan osy arada, Berıkeıde me, álde soltústikte me, Chır-Úrtte me?

Jurttyń jalpy pikiri asa qýatty hımıa kombınatynyń qurylysy jobalanyp qoıǵan Chır-Úrttiń paıdasyna beıimdelgen tárizdi.

Daǵystan taýlarynyń jarqyldaǵan kógildir júregi — Sýlaq elektr stansıasy tokty soǵan jetkizip beretin kórinedi. Bunymen bir qatarda mazýty men munaıly gazy mol Groznyı tútindetip tur ǵoı. Mahachkala porty da osy arada, oǵan teńiz arqyly Qarabuǵazdan mırabılıt jetkizip turýǵa bolady, Rostovka, Novorossııskige baratyn rels joldary da, eldiń ortalyǵyna jáne Qara teńizge shyǵatyn joldar da osy arada.

Mahachkala tas bolyp qatyp qalǵan teńiz kóbiginen salynǵan qala sıaqty.

Jaǵalaýlar men ǵımarattardyń qıyrshaqty tastary, teńizdiń badanadaı tamshysy tárizdes slúdanyń túıirshekterindeı bolyp jaltyrap tur.

Teńiz qalanyń dáp irgesine jasyl da tereń sýyn lyqsytyp aparyp, qaıtyp jatyr.

Jelkendi kemeshikterdiń qara býgshprıtteri semaforlarǵa tıer-tımes deńgeıde, vokzaldyń alasa qorshaýy ústinde terbelip turady. Tbılısı-Máskeý júrdek poıyzynyń vagondary on mınýtqa kemelerdiń kaıýtalaryna aınalady. Olardyń terezelerinde reıler, qural-saımandar, sary trýbalar shatysyp-mytysyp jatady. Kýpelerge Kaspııdiń qatty jeli lap etip kiredi. Balalar, ońtústiktiń kók teńizinen býyndary bosap ketken jolaýshylar aldynda, jańa ǵana ustalyp, sýyq pen ıod ıisi ańqyp turǵan shyjymdaǵy shabaqtaryn bulǵap kórsetedi.

Mahachkalada men ózime serik taýyp aldym. Jolserigińizdi árbir qaladan izdeńiz, áıtpese jańa jerler sizge kisini jalyqtyratyn mýzeı tárizdi áser etedi. Serigińiz jergilikti torǵynnyń bireýi bolýǵa tıis. Ol sizdi beıtanys ómirge bir súńgitip alady. Keıde ony kir-qojalaq tesik qoı bul dep keıistik bildirgenimen, ol erkinen tys óz qalasyn maqtaıtyn bolady. Nesin aıtasyz, baıyrǵy turǵyndardyń bir qasıeti sondaı emes pe. Jańa kelgender qasynda turǵanda ábden zeriktirgen oryndar baıyrǵy turǵyn aldynda óziniń túpki tabıǵı mánin ashady, sony boıaýlarmen qulpyryp shyǵa keledi. Asa qyzǵylyqty zattar álemi kenet áldekimniń tańyrqaǵan kózi aldynda keńinen ashylady da shań basqan Mahachkala ózenmen, jańbyrmen, úıdiń shatyrlaryna deıin teńiz tolqynynyń tamshylarymen jýynyp-shaıynatyn qala retinde, uly múmkindikter men júzege asqan baıandy tabystardyń qalasy retinde tanylady.

Daǵystannyń munar basqan taýlary onyń áktelgen úılerine jaqyndap keledi. Ǵazaýattyń jyrdaǵy tarıhy, mýsavatshylarmen soǵysý, taýdan jazyqqa jumyla túsken Qazan revolúsıasynyń tarıhy, teńiz tóńiregindegi jel qalaı shýlasa, qala da tap solaı dál tóbeńizden shýlap jatady. Siz Búınakskiniń moıyl baýlary qalaı gúldese — búkil Odaqta onymen teń túsetin baýlar joq qoı — jas respýblıkanyń da dáp solaı gúldegen, ashqyltym kúshti ıisin sezesiz.

Meniń serigim jergilikti gazettiń qyzmetkeri, kózinen jıegi tasbaqa saýytynan jasalǵan kózildirigin tastamaıtyn, shashy aǵara bastaǵan Krasnogorskıı degen kishkentaı kisi bolatyn. Ózinin shyqqan tegi — Mınskden bolsa da, ol Daǵystandy otanym dep esepteıtin. Jáne ony el estimegen baılyqtyń jeri dep áńgimeleıtin, sóıtip so baılyqtyń bárin bir óziniń, Krasnogorskııdiń álsiz ıyǵyna salyp, alyp júrýine týra keletin kisi sıaqtanyp, aýyr kúrsinip qoıatyn.

Krasnogorskıımen birge men qala túbindegi Turaly tuzdy kóline bardym jáne geolog Shaskııdiń úıinde boldym.

Turaly kólin — Úlkenin de jáne Kishisin de — jurt jasandy Qarabuǵaz dep ataıdy. Ǵylym akademıasy osynaý kólderde mırabılıttiń sýdan bólinip shegýin tezdetetin jańa ádisti synap kórdi.

Qarabuǵazda mırabılıt krıstalǵa aınalyp, sý túbine tabıǵı jaǵdaıda shógedi. Mırabılıttiń "shógýi" sýdyń temperatýrasy bes gradýstyq jylylyqqa deıin tómendeıtin qysta bolady. Mırabılıt teń emes qatparlar bolyp shógedi de on segiz myń tekshe metr shaqyrymdyq orasan zor keńistikti alyp jatady.

Qysqy daýyldy tolqyndar mırabılıtti jaǵalaýǵa shyǵaryp tastaıdy. 1929 jylǵa deıin ony óndirý isi teńiz shyǵaryp tastaǵan ónimdi qaıtadan jýyp áketpes úshin, ony kúshti tolqyn jetetin jolaqtan áregirek ysyryp tastap, mırabılıttiń kebýine jaǵdaı jasap, sosyn olardy túıege artyp, teńizge jetkizetin. Bul jaıt qashan Qarabuǵaz tresi jumys isteı bastaǵan 1929 jylǵa deıin tap osylaı bolyp keldi.

Tres, eski ónerkásip ıelerine uqsap, ónim óndirýdi shyǵanaqtyń kirpıaz minezine táýeldi etip qoıǵysy kelmedi: daýyldy tolqyn shyǵaryp tastaǵan ónimge shúkirshilik etip qoıa salmady. Tres, shyǵanaqtyń mırabılıtti qolaısyz jaǵalaýǵa júz elý shaqyrymdyq keńistikke laqtyryp tastaı salatynyna, ony balshyqpen aralastyryp, ústine baldyrlar men shirigen balyqtardy tastaıtynyna, al jazǵyturym ony qaıtadan jalap-juqtap, óziniń jylı túsken sýymen eritip jiberetinine kónip otyra bermedi.

Mırabılıtti óndirip, keptirýge qolaıly, ony taza kúıinde berip otyrýdy qamtamasyz etetin ónimdi shyǵarýdyń jańa ádisi kerek boldy. Mırabılıtti shyǵanaq túbinen ekskavatorlar men tuz sorǵyshtardyń kómegimen óndirý jáne baseındendirý ádisteri dáp sondaı jańa ádister bolyp tabylatyn. Ádiletiń sońǵysynyń mánisi — shyǵanaqtyń sýyn jeke baseınderge nasospen aıdaıdy, sodan keıin ol osynaý baseınderde jatyp býǵa aınalady, sodan keıin konsentrasıalanady da qysty kúnderi óte taza mırabılıt beredi.

Bul ádis Turaly tuzdy kólderinde qaıtadan tekserildi. Baseındegi qabaty eki metr alpys bes santımetrlik sý — qatpary elý bes santımetrlik mırabılıt berdi.

Tájirıbeler oıdaǵydaı boldy: alynǵan mırabılıtter sany aldyn-ala jasalǵan eseppen dálme-dál bolyp shyqty.

Men Prokofevtiń geolog Shaskııge kirip-shyǵý jónindegi ótinishin umytqan joq edim. Ol qalanyń shetindegi keń ózen tárizdenip, taýmen ulasyp jatqan kóshede turady eken. Bul kóshemen, jyrtyq bashmaqtarymen jyly shańdy kóterip, sarǵaıǵan tyrnaqtarymen qara qanjarlarynyń sabyn tyqyldatyp, taýlyqtar júrip jatady. Er ústine salynǵan toqymaly qorjynnyń bir jaǵyna sút quıylǵan bıdondaryn, ekinshi jaǵyna tepe-teńdik úshin jatqyzylǵan qundaqtaýly sábılerdi arqalap, esekter kele jatady.

Krasnogorskıı árdaıym qasymnan tabylady. Ol bu jalǵanda Shaskııdiń bar ekenin biledi, biraq onyń jýyrdaǵy aýrýynyń sebepterin jáne Qara Ada aralyndaǵy tarıhyn bilmeıdi.

Bizdi kózi kúlimdegen, qyrynyp taranǵan bir shal jadyraı qarsy aldy. Bul Shaskıı bolatyn. Onyń áıeli muǵalıma — armán áıeli, kúlli ómirin jaqyn-jýyqtaryna qyzmet etýge baǵyshtaıtyn áıelder tobyna jatady eken.

Prokofev, Shaskıı qulan-taza jazylyp ketipti, biraq dárigerler osy ýaqytqa deıin oǵan geologıalyq ekspedısıalarǵa qatysýǵa ruqsat etpeıdi eken. Qatty sharshasa ne arqasy qozsa bolǵany, burynǵy sandyraq ıdeıalary qaıta oralatyn kórinedi. Sol sebepti de Shaskııdiń teorıalyq máselelerdi ázirleýden qoly bosamaıdy eken. Bu salada ol qazirdiń ózinde birneshe qyzǵylyqty jumystar jasapty, — dep túsindirdi.

Men Shaskııge ózimdi Qarabuǵaz týraly másele qyzyqtyratynyn aıttym.

— Bizdiń ýaqytymyz sondaı, — dep jaýap berdi ol, — biz alysta jatqan mindetterdi qoıa bilýimiz qajet. Qarabuǵaz meni de qatty qyzyqtyrady, biraq dál sizdi qyzyqtyrǵandaı emes. Meni ol energıanyń jańa túrlerin jaýlap alý jónindegi tájirıbeni ótkizýge bárinen de qolaıly oryn retinde ǵana qyzyqtyrady. Prokofevtiń ǵalymdyǵynan góri aqyndyǵy basym ekenin ózińiz de bilesiz. Biz qıaldy aýyzdyqtap ustaýymyz kerek. Qarabuǵazda hımıa kombınatyn salǵan jón. Asa qýatty energıa kózinsiz ony sala almaımyz. Prokofev gazdardy izdep júr, basqalary Qarabuǵazben kórshi jerlerden kómir men munaı izdeıdi. Munyń bári tamasha, biraq olar basty nárseni umytty: Qarabuǵazdyń óziniń jańa energıanyń sarqylmaıtyn da azaımaıtyn bastaýy ekenin umytqan.

— Qandaı energıanyń?

— Kúnniń. Kúnniń ne ekenin bilemin. Kúndi jaýlap alý isine gomeopatıa ádisin qoldaný kerek. Gomeopattar naýqasty asa kúshti ýlarmen emdeıdi, biraq mıkroskopıalyq mólsherde ǵana. Kún de tek az mólsherde ǵana ıgi áser etedi. Shyn máninde kún — ólim sebýshi. Eger ol qajetti mólsherinen molyraq bolsa, sol jerdi ońalmaıtyn etip qulazytady. Ol jerdiń orasan zor keńistigin kúıdirip jiberedi. Bunyń klasıkalyq mysaly — Kaspııdiń ar jaǵyndaǵy shólder.

Krasnogorskıı gáp kúnde emes, sol araǵa sýdyń jetispeýinen dep qarsy daý aıtty. Shaskıı ony baıyppen tyńdady.

— Sý jetkilikti, — dep jaýap berdi ol myrs etip. — Bále, sýdyń jınalýynan býlanýynyń tezirek bolatynynda. Biz barlyq jaǵymyzdan qurǵap bara jatqan jerler qorshaýynda qalǵanbyz. Tepe-teńdik adam paıdasyna sheshilmeıdi. — Ol maǵan syǵyraıyp bir qarady. — Biz bárimiz kúzdiń jıegimen júrip kelemiz, biraq ony ózimiz de bilmeımiz. Adamzat tirshiliginiń búkil tarıhı kezeńinde qansha tas kómir jaǵylsa, keıingi on jylda da sonshama jaǵylǵanyn bilesiz be? Endi bir júz, júz elý jyldan keıin kómir qory taýsylady. Aq kómir álemdik sharýashylyqtyń energıalyq muqtajynyń alpys paıyzyn ǵana qamtamasyz ete alady. Apat qadamynyń dybysyn qınalmaı-aq estýge bolady. Ol úshin tipti absolútti estý qabiletiniń qajeti joq. Munaıdyń álemdik qory da joıylady. Energetıkalyq qorlardyń sarqylýy kapıtalısik elder arasynda mindetti túrde soǵys týdyrmaı qoımaýǵa tıis...

— Shýra! — dedi áıeli qatýly únmen. — Eshqandaı soǵys bolmaıdy!..

— Kapıtalıser elder arasyndaǵy soǵys bolmaı qoımaıdy, — dep qaıtalady Shaskıı. — Kómir men munaıdyń sońǵy qory aıaqtala bergen kezde soǵys bastalady.

— Shýra, — dep burynǵydan beter qatýlana tústi áıeli, — eshqandaı soǵys bolmaıdy, sen ony jaqsy bilesiń!

— Kapıtalısik álem energıanyń jańa kózderin ebedeısiz, múlde qolapaısyz túrde izdeýde. Benzındi spırtpen almastyryp jatyr. Amerıka "qurǵaq zańdy" eldi maskúnemdikten aıyrý úshin emes, barlyq spırtti janar maı retinde qoldaný úshin oılap tapty. Onda avtomobılderdi benzınniń ornyna Iamaıkadan ákeletin romdyq spırtpen qorektendirip keledi.

— Siz ǵalym retinde, shynymen-aq osydan shyǵatyn joldy kórmeı otyrsyz ba? — dep suradym men.

— Al kún she? — dep surady óz retinde Shaskıı. — Kún! Jerdiń árbir santımetri jyl saıyn kúnnen júz myń kalorıa alady. Ósimdikter kún energıasynyń osy bir sanynan tek onnan jeti paıyzyn ǵana alady. Jáne olar ósimdikterdi tıisti úlesinen kóbirek alýǵa kúshtep kóndirýge bolady, sóıtip fantasıkalyq ónim alýǵa bolady dep oılaıdy, biraq men bul aqylǵa syımaıdy dep bilemin. Shamadan tys alynǵan energıa ósimdikterdi óltiredi. Bizdiń gomeopatıalyq ádisimizdi umytpańyz. Degenmen, retti jerinde, siz, jerge energıanyń qanshama sumdyq mol qory úzdiksiz quıylyp jatqanyn, áli de mıllıondaǵan jyldar boıy quıyla beretinin kórip, bilip júrińiz. Adamzat alǵa eń az qarsylyq kórsetip jolmen júrip ketti. Ol energıanyń qory bolmashy az ǵana túrine tura umtylady, energıanyń úzilmeıtin migirsiz túrin, adamzattyń kúlli tarıhyna jetetin túrin umytyp ketti.

— Ǵajap! — dep sybyrlady maǵan, Krasnogorskıı.

Men onyń kózinen zańdy maqtanyshtyń jarqylyn baıqap qaldym. Ol: "Qarańdar, bizdiń Daǵystanda qandaı tamasha adamdar turady!" — dep aıtqysy kelgen sıaqtandy.

— Qarabuǵazǵa kaıta oralaıyq, — dedi Shaskıı sezin sabaqtap. — Biz kúnniń energıasyn paıdalaný asa qajetti degen jerge aıaldap edik qoı. Osyǵan mán bersek, Qarabuǵaz -Odaqtaǵy eń jaqsy jer. Ondaǵy kúnniń jarqyraǵan shuǵylasyn aıtyńyz. Eger Qarabuǵaz shyǵanaǵy kólge aınalyp ketse, onda ol alty jylda keýip qalar edi. Jalpy alǵanda, siz sol tutas bir ólkeniń qalaı qurǵap bara jatqanyn kóz aldyńyzǵa elestete almas edińiz.

Shaskıı terezeden kez almaı, oılanyp qaldy. Teńiz kórinbeıdi, biraq teńizdiń ornyna qalyń bý tárizdenip, bozǵylt teńiz aýasy kórinip turdy.

— Men "Býlanǵan jer" atty bir shaǵyn ǵylmı eńbek jazýdy oıladym. Bizdiń kúnmen aradaǵy qarym-qatynasymyz — qylmys. Onyń jer sharyndaǵy energıasynyń jyldyq qory júz mıllıon kılovat-saǵat dep anyqtalǵan. Bul jerdiń árbir sharshy metrine bir-bir kılovat-saǵattan keledi degen sóz.

— Biraq kún mashınalary-gelıoskoptar — jaqsy nátıje bere almaǵan ba, qalaı? — dedi Krasnogorskıı.

— Bere almaıdy da, — dep ile jaýap qatty Shaskıı. — Basqa joldar kerek. Bizdiń qolymyzda hımıa bar. Onyń múmkindikteri aldynda kún energıasyn optıkalyq prınsıppen aýlaý keıinge sheginip ketedi. Kún energıasyn hımıalyq jolmen aýlap, alaqanǵa qondyrý, shoǵyrlandyrý, qoıýlandyrý kerek. Teńizdiń qyzyl baldyrynan úırený qajet. Olar teńizdiń tereńine ótetin kún shuǵylasy mólsheriniń jıyrma tórt paıyzyn paıdasyna jaratady, al bizdiń kún shýaǵyna shomylyp jatatyn jerdegi ósimdikter, ózim joǵaryda aıtqandaıyn, paıyzdyń bolmashy bóligin ǵana qajetine asyrady. Zárýlik bárine de úıretedi.

Shaskıı bólmeni bir ret kesip ótti.

— Qapyryq, qapas! — dedi ol kúbirlep. — Osy aranyń keshteri aı, kisiniń demikpesin qozdyrady. Kúni boıy qaqtalǵan taýlar túnimen jylý taratyp turady. Men teńizge barýdy usynamyn.

Áıeli ony bizben birge jiberýge shyn kóńilmen kelisti. Biz teńizge keldik. Juldyzdar aq shyraqtaryn birde keńinen ashyp, birde syǵyraıta qysyp, tolqyndy teńiz ústinde uıyqtap jatty. Jaǵany erneýimen, aq kóbikti asaý tolqyndy kemerdi qýalap, Tbılısı ekspressi zýlap ótti. Onyń qýanyshty gýdogi aıdyndy teńiz ústinen kúndeı kúrkirep estildi, poıyz dalanyń jaltań jazyǵynan taýlar, shyǵanaqtar, ózender, júzimdikter bir-birimen aralasyp shatasyp jatqan alqapqa, Kavkazdyń janǵa jaı tapqyzar kaleıdoskobyna jetkenshe asyqty.

— Mine... — Shaskıı saltanatty túrde teńizdi kórsetti. Mine orasan zor sý tegistigi. Bularǵa zorlyqtyń kúshimen kún energıasyn jınattyrýǵa bolady. Bul iske ebin taýyp, shólderdi de beıimdeýge bolady áli. Kúndi hımıalyq jolmen aýlaý degenimiz, kún energıasynyń hımıalyq reaksıany týdyratyn qasıetin paıdalaný. Osynaý reaksıalar sonymen birge elektr energıasyn týdyrady.

Laboratorıalarda qazirdiń ezinde kúnniń energıasyn hımıalyq prosester jolymen elektr energıasyna aınaldyratyn fotoelementter atty prıborlar bar. Fotoelementtiń kúnniń áserimen shaǵyn elektr motoryn aınaldyratyn tókti shyǵarýǵa qol jetti.

Qarabuǵazdy kún energıasyn aýlaý jónindegi búkilodaqtyq laboratorıaǵa aınaldyrý kerek, sonda eń birinshi kezekte tutqyn etip alynǵan kún energıasyn sol shyǵanaqtyń sarqylmas baılyǵyn óńdeýge jumsaǵan jón.

Biz qaıtyp kelgennen keıin, Shaskııdiń áıeli menen báseń únmen ol túkke turǵysyz birdeńeni qoqsytqan joq pa dep surady.

— Onyń kózinshe Qara Adany eske alýdyń keregi joq, — dedi ol bizben qoshtasqaly jatqanda. — Ol sony birtúrli umytyp ketken sıaqty, biraq Qara Adanyń aty onyń mazasyn ketiredi. Men onymen birge sonda boldym ǵoı, — degendi qosa salǵanymen, soǵan ózi de qysylyp qaldy.

---