InfoHub Logo

Máskeýden men Kaspıı teńiziniń egjeı-tegjeıli kartasyn qolyma túsirdim de onyń sýsyz, qurǵaq shyǵys jaǵalaýyn uzaq ýaqyt kezip júrdim (árıne, qıalymmen).

Baıaǵyda, balalyq shaǵymda men jaǵrafıalyq kartalarǵa qumar boldym. Qyzǵylyqty bir kitap oqyǵandaı, men solarǵa birneshe saǵat boıy qarap otyrar edim.

Men so kartalar arqyly beımálim ózenderdiń aǵysyn, teńizderdiń jyqpyl-jyqpyl jaǵalaýlaryn oqyp úırene bastadym, aty joq saýda oryndary tıtimdeı oımaqshamen belgilengen taıganyń tórine boılaı ótip, Iýkagır shary men Gebrıdter, Gvadarrama men Inverness, Onega men Kordılerler sıaqty áýezdi ataýlardy óleń sıaqty qaıtalap aıtatyn boldym.

Birte-birte so bir jerlerdiń meniń qıalymda ap-anyq bolyp, jandanyp ketetini sondaı, men alýan túrli qurlyqtar men elder týraly oı-qıalymmen jol sapar kúndelikterin de jaza alar edim-aý dep oılaıtynmyn.

Tipti meniń, kóńil kúıi romantıkaǵa beıim ákem de balasynyń jagrafıalyq kartalarǵa tym elige berilip ketkenin qoldaı bermeıtin.

Ol maǵan osy áýestigimniń kóp nárseden úmitimdi úzdirip, náýmez kúıge túsiretinin aıtatyn.

— Eger ómir-tirshiligiń sátimen qalyptasa qalsa, onda sen saıahat-saparǵa shyǵa alasyń da kóp nárseden kóńiliń qalyp, ókinetin de shyǵarsyń. Máselen, sen oıdan shyǵarǵanyńnan múlde basqany kóresiń. Máselen, Meksıka saǵan shańlaqty da qaıyrshy el, al ekvatordyń aspany surǵylt ta janyńdy jalyqtyratyn nárse bolyp kórinýi múmkin, — deıtin ákem.

Men ákeme senbeıtinmin. Men ekvatordyń aspany, áıteýir bir ýaqytta surǵylt bolatyn shyǵar degendi kóz aldyma elestete almaıtynmyn. Menińshe, onyń aspanynyń kókpeńbek ekendigi sondaı, tipti Kılımandjaronyń basyndaǵy kar da sonyń áserinen kógis bolyp kórinedi.

Biraq ne bolsa so bolsyn, áıteýir men sol áýestigimnen aryla almaı-aq qoıdym. Al, keıin, kemel jasymda, ákemniń onsha durys aıtpaǵanyna kózim anyq jetti.

Mysaly, men Qyrymǵa alǵash ret barǵanymda (men onymen sotaıa deıin karta arqyly tanysqan edim) ol, árıne meniń oılaǵanymnan múlde basqa bolyp shyqty.

Biraq meniń Qyrym týraly kúni-buryn biletin jaıttarym, eger men oǵan múlde beıhabar bolyp barǵanymnan, Qyrymdy jiti kózben kórýime áldeqaıda kóbirek jaǵdaı jasady.

Qadam basqan saıyn men odan qıalymda múlde bolmaǵan nárselerdi kórdim jáne Qyrymnyń osyndaı jańa belgileri jadymda birjolata jattalyp qala berdi.

Menińshe, bizdiń keıbir kisilermen "syrttaı" tanysýymyzdyń da ráli aıryqsha kúshti bolady.

Árkimniń, máselen, Gogol jónindegi biletini onyń ózine ǵana tán ereksheligimen árqıly bolyp keledi. Eger biz ony ómirde kóre alatyńdaı bir jaıt týa qalsa, onda so qalamgerden buryn ózimizdiń ol jónindegi túsinigimizge sáıkes kelmeıtin kóptegen belgilerin kórer edik. Mine, sol sebepti de osynaý sony belgileri jadymyzǵa tasqa basqandaı bolyp qalar edi.

Al, eger ol jóninde burynnan kókeıimizde júrgen túsinigimiz bolmasa, bálkim, biz Gogoldiń kóp ereksheligin baıqamaı da qalar edik te, ol biz úshin qatardaǵy adam bolyp sanalar edi.

Biz, ádette, Gogoldi ýaıymǵa beıim, sekemshil, enjar kisi retinde, kóz aldymyzǵa elestetýge daǵdylanyp ketkenbiz. Mine, sol sebepti de biz osynaý beıneden qashyq jatqan qasıetterin — kóziniń jalt-jult etip turatynyn, sergektigin, tipti keıbir jylpostyǵyn, kúlkisheń dep, kıiminiń ásemdigin, ýkraındyq aksentiniń kúshtiligin birden baıqaýǵa bolar edi.

Osy bir oılarymdy tolyq senimimmen bildirý maǵan óte qıyn, biraq men muny dáp osylaı bolǵan dep oılaımyn.

Karta arqyly elderdi kezip ketý jáne óz qıalyńmen ár túrli jerlerdi kórý ádeti boıyńa sińse, olardy, shynaıy ómirdi durys kórip, bilýge kómektesedi.

Jáne so bir jerlerde sizdiń qıalyńyzdyń asa jeńil izderi, qosymsha tús-túr, qosymsha jarqyl jáne sizge solarǵa zerige qaraýǵa múmkindik bermeıtin buldyr saǵym sıaqty birdeńe esińizde qalady.

Hosh, sonymen men Máskeýde Kaspııdiń tunjyraǵan jaǵalaýymen kezbelikke salynyp ta úlgirgen bolatynmyn, jáne so kezderi buǵan qosa kóptegen kitaptardy, ǵylymı baıandamadardy, tipti shól týraly óleńderdi de, áıteýir Lenın astyńdaǵy kitaphanadan tapqan dúnıelerdiń bárin túgel oqyp shyqtym deýge de bolady.

Men Prjevalskıı men Anýchındi, Sven Gedın men Vamberıdi, Mak-Gaham men Grým-Grjımaılony, Shevchenkonyń Mańǵystaýdaǵy kúndelikterin, Hıýa men Buqaranyń tarıhyn, leıtenant Býtakovtyn jazbalaryn, saıahatshy Karelınniń eńbekterin, geologıalyq izdeýler men arap aqyndarynyń óleńderin oqyp shyqtym.

Adamnyń tynymsyz aqyly men biliminiń ǵajaıyp álemi aldymnan ashyla tústi.

Aqyrynda Kaspııge, Qarabuǵazǵa baratyn da mezgil kelip jetti, biraq meniń aqsham bolmady.

Aqshany men, qansha aıtqanmen, kóp qınalyp taptym da jáne birden Saratovqa júrip kettim, sol aradan Edilmen tómen júrip, Astrahanǵa jettim. Mine sonda kóp kidirip qaldym. Meniń qaltamdaǵy azǵana qarajatym taýsylyp qaldy, sosyn men ári qaraı júrý úshin, Astrahanda otyryp, "Trıdsat dneı" ("Otyz kún") jornaly úshin jáne astrahan gazeti úshin birneshe ocherkterdi jazýyma týra keldi.

Bul ocherkterdi jazý úshin, men Astrahan dalasy men Embige baryp kaıttym. Meniń osynaý jol saparym da Qarabuǵaz týraly kitapty jazýyma kómektesti.

Embige men Kaspıı teńizimen, onyń keń kólemdi ný qamys basqan jaǵalaýyn qýalaı otyryp, júzip bardym. Eski dóńgelekti parohodtyń aty da qyzyq — "Gelıotrop" bolatyn. Kóne parohodtardyń bárindegi sıaqty, onda da qyzyl mys kóp edi. Tutqalar, kompastar, dúrbiler, neshe túrli aspaptar, tipti kaıýtalardyń bıik tabaldyryqtary da — bári de mystan jasalǵan edi. "Gelıotrop" tamyz teńizdiń jaıly tolqynynda salpaqtap júrgen, qysh untaǵymen jaltyrata tazartylǵan, tútini burqyraǵan, búıirli samaýryndy eske túsiretin.

Osynaý teńizdiń jyly sýynda túlender, sýǵa túsken kisiler sıaqty, qaryndaryn qampaıtyp, shalqasynan jatady eken. Anda-sanda olar jarǵaq qanattaryn kerenaý qozǵap qoıady.

Balyqshylardyń júzbeli aılaqtary — balyqshy qostaryndaǵy kók tústi matros lypasyn kıgen qyzdar marjan tisteri jarqyrap, "Gelıotroptyń" sońynan ysqyryp, saqyldaı kúlip qalyp jatyr. Olardyń bet-aýyzdaryna balyq qabyrshaqtary jabysyp qalypty.

Aqsha bulttar men appaq qumdaýyt araldar beınesi aınadaı sý betine shaǵylysa túsedi, keıde tipti olardy bir-birinen ajyratý múmkin emes edi.

Gýrev qalashyǵynan tezek tútinderi taramdalyp ushyp jatyr, al men Embige sýsyz kýań dala arqyly, jańada ǵana iske qosylǵan motorly poıyzben bardym.

Embidegi Dossorda qyzǵylt sýdy kólder arasynda munaı nasostary pysyldap týrady, tuzdyqtyń ıisi ańqıdy. Úılerdiń terezelerinde áınekteri joq eken. Olardy tyǵyz temir torlarmen aýystyrypty. Olardyń syrtyna qonǵan shirkeılerdiń kóptigi sonsha, bólmeler ishi qarańǵy eken.

Meniń kózimshe ınjenerlerdiń bireýin búıi shaǵyp edi. Ol, araǵa kún salyp, qaza tapty.

Orta Azıa aptappen tynystap tur. Túnemelikte juldyzdar shań-tozań arasynan jyltyraıdy. Qart qazaqtar kóshelerde qyzǵylt mataǵa jalpıtyp qara sálde gúlder men jasyl japyraqtar sýreti basylǵan, sısadan tigilgen keń sholaq shalbar kıip júredi eken.

Alaıda men árbir saparymnan Astrahanǵa, Astrahannyń bir gazeti qyzmetkeriniń aǵash úıine qaıta oralyp júrdim. Ol meni súıregendeı etip úıine alyp barǵan, men sóıtip onyń úıinde turyp qaldym.

Kishkene úı Varvańıev jarmasynyń jaǵasynda, nastýrsıa gúl-sheshek atyp jatqan aıadaı baý ishinde turatyn.

Men ocherkterimdi bir ǵana adam sıatyn alaqandaı suhbat hanada jazdym. Jáne men sonda qona salatyn edim.

Jýrnalısiń áıeli jaıdary minezdi aýrýshań jas kelinshek kúni boıy as úıde jurttan jasyrynyp, náresteniń jeıde-jaıalyqtaryn alyp qarap, egilip jylaıdy da otyrady — sodan eki aı buryn onyń tıtimdeı uly týa salysymen shetinep ketken edi.

Men Astrahannan shyǵyp, Mahachkalaǵa, Baký men Krasnovodskige júrip kettim. Budan ári qaraıǵy oqıǵanyń bári "Qarabuǵazymda" sıpattalǵan.

Men Máskeýge qaıta oraldym, biraq birneshe kúnnen keıin taǵy da tilshi bolyp, Soltústik Oralǵa — Bereznıkı men Solıkamskige attanyp ketýime týra keldi.

Shyndyqqa múlde janaspaıtyn azıa aptabynan men túnergen shyrshalardyń, balshyqty kóltaban, aqshańyltaq tazyǵyr taýlar men erte túsetin qys ólkesine tap boldym.

Men sonda — Solıkamskidegi qonaqjaıda "Qarabuǵazdy" jaza bastadym. Ol burynǵy ádarıattyń — monastyrdyń ǵımaratyna ornalasqan eken.

Meımanjaı ishinen XII ǵasyrdyń — ladannyń, nannyń, teriniń ıisi shyǵady. Tún balasynda tulyp kıgen kúzetshiler qansha saǵat bolǵanyn shoıyn taqtalardy sanap soǵyp bildiretin. Qardyń bulyńǵyr jaryǵynda "Stroganovtar patshalyq qurǵan" ýaqyttyń ejelgi adebastrdan salynǵan shirkeýleri aǵaryp turatyn. Bul arada eshteńe de Azıany eske túsirmeıdi, nege ekenin qaıdam, ol týraly jazýdyń jeńil júrip jatqany sodan da bolar, kim bilgen.

"Qarabuǵazdyń" jedel sózben berilgen óte qysqa tarıhy, mine, tap osyndaı. Meniń Qarabuǵazben baılanysty basymnan keshken kúlli kezdesýlerimdi, jol saparlarymdy, sóılesken sózderim men ár túrli jaıttardy aıtyp berý bylaı tursyn, olardy tek tizip shyǵýdyń ózi múmkin emes.

Jınaqtalǵan materıaldardyń tek bir bóligi ǵana, sonyń ózinde, sirá, azǵana bóligi hıkaıatqa engenin, árıne, ózderińiz de baıqaǵan bolarsyzdar. Onyń qomaqty bólegi kitap syrtyńda qalyp qoıdy.

Biraq oǵan ókinýdiń keregi joq. Ol materıal kez kelgen ýaqytta jańa kitaptyń betterinde tirilip shyǵa kelýi ǵajap emes.

Men "Qarabuǵazdy" jazǵanda materıaldy durys ornalastyrýdy oılamappyn. Men ony Kaspıı jaǵalaýynda jol saparda júrgen kezde qandaı retpen jınaqtalǵan bolsa, sol retimen qıýlastyrdym.

"Qarbuǵaz" shyqqannan keıin synshylar bul hıkaıattan "spırál boıynsha qurylǵan kompozısıany" taýypty jáne ózderi soǵan qýanypty da. Biraq men oǵan aqyl-oıymmen de, jan-júregimmen de jaýapty emespin.

Men "Qarabuǵaz" jumysymen shuǵyldanyp jatqan kezde, eń aldymen, bizdiń ómirimizdegi kóp nárse lırıkalyq hám qaharmandyq áýen-áýezge tolyp turatyny, ony kórkem keskindep, dálme-dál aıtýǵa ábden bolatyny jaıly oıladym. Ol glaýber tuzy týraly bola ma, ne soltústik ormandarynda qaǵaz fabrıkasyn salý týraly bola ma — bári bir.

Osynyń bári orasan zor kúshpen júrekterge keremetteı áser etedi, biraq bul arada mindetti túrde hıkaıatty jazatyn adam shyndyqqa umtylýy, aqyl-oıdyń kúshine, júrektiń qutqarýshylyq bıligine senip, jer-sýdy súıýi kerek.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---