InfoHub Logo

Sózder túsiniktemesin tek ormanshy ǵana izdep qoımaǵan edi. Olardy sansyz kóp kisiler izdeıdi jáne solardy qashan tapqansha tynyshtyqtan aıyrylady.

Kúnderdiń bir kúninde Sergeı Esenınniń óleńderindegi "sveı" sózi meni qaıran qaldyrdy.

Jel úrlegen qyrtysty

Qum ústimen,

Arqan salyp moınyma alyp keter

Toryǵýdy ańsa dep.

Men "sveıdiń" ne ekenin bilmeýshi edim, biraq osynaý sózde poetıkalyq mán bar ekenin sezdim. Bul sóz ózinen-ózi sáýlelenip turǵandaı edi.

Men kópke deıin bul sózdiń mánisin bile almaı júrdim, jón-joramal ataýlydan eshteńe de shyqpady. Esenın nelikten "vetránoı sveı" — jel-keste dep aıtqan? Onyń jelmen áıteýir bir baılanysy bar ekeni anyq. Biraq qalaı?

Men bul sózdiń mánin ólketanýshy — jazýshy Iýrınnen bildim.

Ol Ortalyq Reseıdiń tabıǵatyna, ómir-tirshiligi men tarıhyna tıtimdeı de bolsa qatysy bar nárseniń bárine yqtıatpen qarap, bilýge qumar jan edi.

Osy bir kisimen, ol, Reseıdiń shaǵyn kentterinde áli kúnge deıin saqtalyp qalyp, ózderiniń ólkelik, tipti keıde aýdandyq, jaǵrafıasynyń, ósimdikteri men janýarlar dúnıesiniń, tarıhynyń qyzǵylyqty belgi-nyshandarynyń árbir túıiri men tamshysyna deıin eskerip, taýyp júretin, ólkelerin janyndaı jaqsy kóretin muqıatty zertteýshiler men jınaýshylardy eske túsiretin.

Iýrın, derevnáda jatqan maǵan keldi de ekeýmiz shalǵynǵa, ózenniń arǵy jaǵyna barmaq boldyq. Biz tap-taza qumdaýytta ózenge salynǵan kópirshelerge qaraı bettedik. Bunyń aldynda jel turǵan, jel soǵyp ótkennen keıin, ár daıymǵy ádetimen, qum beti tańlaı-tańlaı bolyp, qyrtystanyp qalady.

— Siz mynany bilesiz be? — dedi Iýrın maǵan qum betindegi tańlaıǵa uqsas qyrtysty megzep.

— Joq, bilmeımin.

— Jelkeste, — dedi Iýrın. — Jel qumdy úrlep, óz kestesin salady. Bul sóz sodan shyqqan.

Men, tegi, álgi ormanshy beıtanys sózdiń túsinigin tapqanda qalaı qýanatyn bolsa, tap solaı qýanyp qalsam kerek.

Esenınniń "jel-keste" dep jazyp qumdy eske alatyny ("espe qumnyń ústimen") sodan ekendaǵy. Meniń bárinen buryn qýanǵanym, so bir sóz, ózim boljaǵanymdaıyn, tabıǵattyń qarapaıym poetıkalyq qubylysyn bildiredi eken.

Esenınniń otany — Konstantınovo selosy (qazir Eeenıno) Okanyń arǵy betine taıaý jerden qonys tepken.

So jaqqa udaıy kún baryp qonady. Mine, sodan beri qaraı maǵan Esenınniń óleń-jyrlary, Okanyń ar jaǵyndaǵy dymqyl shalǵynǵa buldyr tuman baryp túsetin, álde órtengen ormannan kógis tútin taraıtyn kezde me, áıteýir batar kúnniń shalqyǵan keń shapaǵyn aıqyn bildiretin qudiret sıaqtanyp kórinetin boldy.

Osynaý, jan balasy joqtaı bolyp kórinetin kókoraı shalǵynda, men, ár túrli jaıttar men tosyn kezdesýlerge talaı ret tap bolyp qalǵanym bar.

Birde men jarqabaq bıik jaǵalaýyn qojaqat jıdegi qaptaı ósken alaqandaı kishkene kólde badyq aýlap otyrǵan edim. Kól aınalasyn kári taldar men qaraterekter qorshap tastaǵan bolatyn. Sol sebepti ol ara udaıy jelsiz bolyp, tipti kún ashyq kezdiń ózinde tunjyrap tunyp turatyn.

Meniń sýdyń dáp jıeginde, jynys toǵaıdyń arasynda otyrǵanym sondaı, joǵarydan qaraǵanda, múlde kórinbeıtin edim. Jaǵany jıekteı sary qurtqa gúl sheshek atyp tur, al odan ári daı tunǵan, tereń sý túbinen udaıy aýa shymyrlap, aq kóbik bolyp shyǵyp jatty — shamasy móńke balyqtar laısań tunbany túrtkilep, qorek izdep jatsa kerek.

Joǵaryda, meniń ústińgi jaǵymda, gúlder belýardan keletindeı bolyp qaýlap ósken jerden aýyl badalary qymyzdyq jınap júr. Daýystaryna qaraǵanda, ol arada úsh kishkentaı qyz ben barmaqtaı bala bar sıaqty.

Eki tıtimdeı qyz ózara sóıleskende kóp balaly analar daýsyna salyp sóılesedi. Ásilinde, árqaısysy ózderiniń sheshelerine elikteıtin sekildi. Bul — olardyń sondaı bir oıyny bolsa kerek. Úshinshi qyz bolsa, ol ún-túnsiz júredi de sosyn kenet jińishke daýsymen: Áýe dabyly bezildep soqqan kezde Sulý qyz keldi jaryq dúnıege, — dep án salady.

Odan arǵy sózderin bilmegendikten, ol biraz úndemeı qalady da "aýa dabyly" jónindegi ánin qaıta bastaıdy.

— Dábil! Dábil! — dedi qyz ashýlanyp, qarlyqqan daýsymen. — Bulardy, osy júgermekterdi, báriniń basyn qosyp, mektepke daıarlaý úshin, uzaqty kún yǵyr bolasyń, olar sonda, sol mektepten ne úırenedi? Jóni túzý adamǵa uqsap sóılese de almaıdy! "Dábil!" demeı, "dabyl" dep aıtý kerek. Ákeńe aıtarmyn, bálem, ol sosyn sazańdy beredi.

— Al meniń Petkam, áneýgúni, — dedi ekinshi qyz, — ekilik ákeldi. Arıfmetıkadan. Al, men ony al kelip soq, al kelip soq, tipti qolym talyp qaldy.

— Núrka, sen ótirik aıtasyń! — dedi daýsyn jýandatyp, tıtimdeı bala. — Petkany sheshesi tómpeshtedi. Azdap qana.

— Myna boqmurynǵa qara! Toqtat sózińdi! — dep qyshqyryp qaldy Núrka.

— Qyzdar, tyńdańdarshy! — dedi qýana daýystap qarlyqqan qyz. — Oı, senderge men qazir bir qyzyq aıtaıyn! Osy aranyń bir jerinde, Qus ótkeliniń mańynda bir buta ósedi deıdi. Tún túsisimen, álgi buta túbinen tóbesine deıin kókpeńbek ot bolyp jana bastaıdy deıdi! Janǵanda qandaı! Sóıtip laýlap tursa da tań atqansha janyp ketpeıdi eken. Al onyń qasyna barý qorqynyshty kórinedi.

— Ol nege janady eken, Klava, — dedi Núrka úrpıip.

— Kómbeni kórsetkeni, — dedi Klava. — Onyń túbine qazyna kómilipti. Altyn qaryndash. Kimde-kim, sol qaryndashty alyp, óziniń zárý tilegin jazatyn bolsa, — tabanda júzege asady deıdi.

— Ber! — dedi balaqaı órepkip.

— Neni bereıin?

— Qaryndashshany!

— Ket ári, jabyspaı!

— Ber! — deımin. — Dep aıqaılady da jýan daýyspen qulaq tundyra jylap qoıa berdi. — Qaryndashshany ber, ońbaǵan!

— Ah, sen sóıtesiń, á? — dep shańq etti Núrka, so sátte shart etken dybys shyqty. — Bul meniń qasiretim ǵoı! Seni nege taptym men beıbaq!

Nege ekenin qaıdam, áıteýir, balanyń úni birden óshti.

— Al sen, súıiktim, — dedi Klava kólgirsigen tátti únmen, — balalaryńdy urmaǵyn. Baýyryn ezip tastasań, qaıtpeksiń. Sen, myna men ne istesem — sony iste — olarǵa aqylyńdy aıt. Áıtpese, odan ózińe de, elge de paıdasy joq esalań ósip shyǵady.

— Ony oqytýdan ne paıda? — dedi Núrka taýsylyp. — Oqytyp kórshi káne! Óziń-aq azar da bezer bolasyń!

— Qalaı oqytpaısyń! — dep daýlasa ketti Klava. — Olardy bárine de úıretý kerek. Áne, sońymyzdan qalmaı qoıdy, qyńqyldaıdy, al aınalańa qarashy, bir gúl ekinshisine uqsamaıdy. Osyndaı gúlder bul arada júzdegen. Ol neni biledi. Eshteńeni de bilmeıdi. Tipti myna bir gúldiń de ne dep atalatynyn da bilmeıdi.

— Taýyq kóz, — dedi bala.

— Qaıdaǵy taýyq kóz, ol — balshytyr. Taýyqkóz ózińsiń!

— Bálshytyr! — dep máz bola qaıtalady bala.

— Atańnyń basy "bálshytyr" emes, "balshytyr". Durystap aıtsańshy.

— "Bálshytyr" — dep asyǵys qaıtalady bala, sosyn tabanda, al ana bir qyzǵylty she?

— Ol jalbyz. Meniń aıtqanymdy qaıtala: jalbyz!

— Túh, jalbyz! — dep kelise ketti bala.

— Sen túhińdi qoı, meni aınytpaı qaıtala. Al, ana bireýi tobylǵy. Iisi ańqyp turady! Ózi náp-názik! Gúlin úzeıin be, qalaı?

Balaǵa bul oıyn unap qalǵan sıaqty. Ol murny pysyldap, Klavaǵa eliktep, gúlderdiń attaryn qaıtalaı berdi. Al qyz ony shubyrtyp ala jóneldi.

— Mynaǵan qarashy, bul qyzyl boıaý. Myna bireýi tuńǵıyq. Áne bir appaq qońyraýsha gúli bary. Ana bireýi kókek janargúli.

Men ony tyńdap, tańǵalýmen boldym. Qıttaı qyz talaı gúldi biledi eken. Ol tún arýy — jelimsabaqtyń, qalampyrdyń, jumyrshaqtyń, taıtuıaqtyń, sabynshóptiń, ásem qurtqashashtyń, shúıgin-shóptiń, shaıqýraıdyń, sarǵaldaqtyń jáne basqa da kóptegen gúlder men shópterdiń attaryn atady.

Biraq osynaý botanıkanyń tańǵalarlyq sabaǵy kenet úzilip ketti.

— Men tikenge urynyp qal-l-dym, — dep baqyryp, jylap qoıa berdi bala. — Meni qaıda ákeldińder jetelep, esýastar túge?! Jaýdaı tikenniń arasyna! Men endi úıge jete almaıtyn boldym!

— Áı, táı tikter! — dep aıqaı saldy árirekten bir shal Sender nege baldyrǵandy renjitesińder?

— Pahom ata, tikenekke soqtyqqan onyń ózi! — dep aıqaılap jaýap qatty taza sóıleýdiń jaqtaýshysy Klava, sosyn: — O-ı-ı, uıatsyz! Sen be, sen kez kelgendi ókpeletesiń! — dedi daýsyn báseńdetip.

Endi shaldyń balalarǵa taıap kelgen dybysy estildi. Ol tómenge, kólge eńkeıe qarap, meniń qarmaǵymdy kórip:

— Ana jerde bir adam balyq aýlap otyr, al sender bar álemdi bastaryńa kóterdińder. Ne, senderge sonda shabyndyq jetpedi me?! — dedi shal

— Qaıda aýlap otyr? Maǵan da qarmaǵyn bersinshi — men de aýlaıyn, — dedi bala shydamsyzdana.

— Qaıda umtyldyń? Sýǵa ushyp túsersiń, túk estimes sotanaq sol! — dedi Núrka qyshqyryp.

Balalar kóp uzamaı ketip qaldy, sóıtip men olardy kóre almaı qaldym. Al, shal bolsa, jaǵada turyp, biraz oılandy da sypaıy jótkirinip, senimsizdeý únmen kúmiljı til qatty:

— Aý, azamat, sizden temeki tabylmas pa eken?

Men tabylady dep jaýap berdim, sol-aq eken, shal tóńirekti úrkite satyrlatyp, qojaqat butalaryn qarmap, jarqabaqtan syrǵanaqtaı túsip kele jatyp, shaıtandy da syqpyrta balaǵattap, shylym shegý úshin meniń qasyma da jetti.

Shal quıtaqandaı áljýaz kisi eken, biraq qolynda selebesi bar eken. Ol bylǵary qynǵa salynypty. Qarıa meni jópeldemede sol selebeden beımaza kúıge túser dep, oılap, salǵan jerinen:

— Men tal shybyǵyn keskeli kelip edim. Sebet pen súzeki úshin. Azdap toqıtynym bar, — dedi jedeldete sóılep.

Men shalǵa osy arada tamasha bir qıttaı qyzdyń bolǵanyn, onyń barsha gúlder men shópterdi biletinin aıttym.

— Ol Klavka ma? — dedi shal. — Ol kolhozdyń at baǵýshysy Karnaýhovtyń qyzy ǵoı. Ol nege bilmesin, onyń ájesi búkil oblystyń eń birinshi shóp balgeri emes pe?! Siz sol ájeımen sóılesińiz. Jalyqpaısyz. Iá, — dedi ol sosyn sál úndemeı qalyp bir kúrsindi. — Árbir gúldiń óz aty bar...Pasporttandyrý deńiz muny.

Men oǵan tańyrqaı qaradym. Shal taǵy da shylym surap aldy da ketip qaldy. Uzamaı men de kettim.

Men toǵaıdan shalǵyndaǵy jolǵa shyqqan kezde, aldymnan sonaý qashyqtan kishkentaı úsh qyzdy kórdim. Olar gúlderdi bir-bir qushaq etip, alyp bara jatyr eken. Olardyń bireýi basyna úlken kartýz kıgen jalańaıaq barmaqtaı balany qolynan jetektep bara jatty.

Tıttaı qyzdar tyzaqtap barady. Óksheleri qarańdap kórinip bara jatty. Sosyn:

Áýe dabyly bezildep soqqan kezde Sulý qyz keldi jaryq dúnıege, — dep ándetken jińishke daýys estildi.

Kún dóńgelenip, Okanyń ar jaǵyna, Esenın selosynan árigerekte uıasyna qonyń bara jatyp, qıǵash túsken qyzǵylt sáýlesimen shyǵysta sozylyp jatqan qara ormandy nurlandyryp turdy.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---