InfoHub Logo

(hıkaıat)

Kaspıı teńiziniń 1877 jyly qurastyrylǵan losıasynda bylaı delingen: "Mańǵystaýdan bastap, Atrekke deıingi jaǵalaýdyń eshbir jerinde bulaq sýy atymen joq, tek Krasnovodsk shyǵanaǵynyń soltústik bóligindegi bıikte jatqan Balkıa bulaǵy ǵana bolmasa. Eger ol kúlli jaǵalaýdaǵy birden-bir bulaq atalmasa, ony eske alýdyń da qajeti bolmaı qalar edi, óıtkeni bul bulaqtyń beretin sýy tym az mólsherde".

Losıaǵa karta qosaqtalǵan. Onda Qarabuǵaz shyǵanaǵynyń ornynda aq tańlaq tur.

Úlken sovet ensıklopedıasynda Qarabuǵaz shólderinde sý tek kóktemde ǵana alaqandaı sazdaqty tabandarda qaq, shalshyq túrinde bolady dep aıtylǵan. Kóshpeliler solarǵa baryp, malyn sýarady. Osynaý kak sýlary tez qurǵap qalady, sol sebepti de kóshpeliler maldaryn soltústikke qaraı aıdaıdy, Temirge jaqyn jerde shóptesin dala sozylyp jatady.

Ǵalymdar Qarabuǵaz qasynan tabylǵan qudyqtardyń sýy jóninde óte sypaıy jazady: "Sýy tushshylaý", "tuzdy", "dámi jaǵymsyz" dep keledi de, eń sońynda týrasyna kóship, "sasyq", "ishýge jaramaıdy" dep bir-aq kesedi.

Ejelgi saıahatshylar sol mańaıdaǵy balqashty, gúlstan jaılar týraly jazady. Shyǵys elderiniń kúlli tarıhy sıaqty, olardyń hıkaıalary ańyz sekildi, anyq emes, biraq olarda aqıqat shyndyqtyń dánegi bolýǵa tıis.

Aqyrynda Semenov-Tán-SHanskıı Kaspıı syrtyńdaǵy shólder týraly — sýyn joǵaltqan elder retinde sóz etedi.

Sý bolǵan. Shyǵanaq jaǵalaýyndaǵy taýlarda shashyrap jatqan kóptegen óli qudyqtar bunyń kýási dese bolǵandaı. Olardyń túpterinde qazir jarylyp ketken sazdan ózge eshteńe de joq.

Injener Ronkın 1927 jyly Ýmchall múıisi janynan birneshe qurǵap qalǵan shyńyraý qudyqtardy tapqan. Olardyń qabyrǵalary tep-tegis etip qashalǵan tastarmen shegendelgen eken. Qudyqtar qasynda mal sýaratyn tas naýalar jatyr eken. Ońtústik jaǵalaýdaǵy qudyqtardyń birsypyrasy qazaqtar men ıomýdtar arasyndaǵy soǵysta kómilip tastalǵan.

"Qarabuǵaz súlfat" shyǵanaqqa kelgen kezde sý múlde bolmaǵan. Tek Soltústik túbeksheden azdaǵan aýyz sýy bar qudyqtardy tabady. Sol qudyqtardaǵy tushshy sý jup-juqa qaımaq tárizdenip jatyr. Ondaı qudyqtardan sýdy asqan saqtyqpen abaılap qana alatyn. Ony sál aralastyrsań boldy, qas qaǵymda tuzdanyp ketedi. Bekdash mańyndaǵy mundaı qudyqtar táýligine jıyrma bes myń shelek sý beretin.

1931 jyldyń ózinde bes júz myń tonna súlfat óndirip, shyǵanaq janynan eń birinshi shaǵyn kent salǵan (tipti asfálttanǵan trotýary bar) treske jáne bolashaq kombınatqa sý kerek. "Perıodıkalyq mıneraldyń" álemdegi eń baı keni bar jerden sýdy tartyp alǵan tabıǵattyń óreskel qatesin túzetý qajet.

Sý izdeý bastaldy. Áýelgi kezde bul múlde senimsiz is bolyp kórindi. Tipti bul aranyń kartalarynyń ózinen qýańshylyq lebi esedi de, kisi shóldeı bastaıdy.

Kóshpeliler saryqumnyń qoınynda ámanda sý baryn kámil biledi. İstiń tetigi — qum astynan sol sýdy syrtqa shyǵarýda. Shólden kózi qaraýytyp, ólip bara jatqan kóshpeli jaqyn jerdegi sary qumǵa jetýge umtylady, onda sý árqashanda taıyzdan tabyla qoıady. Biraq sazdy shól — ajaldyń mekeni. Onda eshqashanda emge sý tabylmaıdy.

Ýmchallda sary qumdardyń orasan zor keńistikteri jatyr. Sol aradaǵy jetpis metr tereńdikten ylǵaly tushshy qum tabylǵan. Shyǵanaqtyń ońtústik-shyǵys jaǵyndaǵy alpys shaqyrymdaı jerden, Úlken Balhan taýlary ishinen, táýligine jıyrma bes myń tekshe metr ǵajaıyp tushshy sý beretin qaınarlar tabyldy. Al kombınatqa táýligine seksen bes myń tekshemetr sý qajet. Úlken Balqandar áli zerttelmegen dese de bolady. Onda sý áldeqaıda kep bolýǵa tıis. Sol taýlarda, bunyń ústine shaǵyn-shaǵyn bógetter salý arqyly kóktemgi jańbyr sýlaryn jınap, sý qoryn úsh esedeı molaıtýǵa bolady.

Kerýenbasydardyń aıtqanynan qaǵazǵa túsken kóne qoljazbalarda shyǵanaqtyń soltústik-shyǵys múıisindegi Qarynjaryq ańǵarynda júz jıyrma túıeni birden sýarýǵa bolatyn bulaqtar jatqany sóz bolady. So bir saı-jyralardan asa mol jerasty sý kózderin tabýǵa bolatyny týraly derekter barshylyq.

Ótken kúnder bolashaqpen úndesip-tildesip jatady. Qońyrattan Embige baratyn kerýenderdi bastaýshylar ózderiniń keıingi joldastary — kerýenbasylarǵa baǵyshtaǵan jazbalardy qaldyrǵan, sirá, sol aq kóńildi kisiler, kerýender áli de myń jyl boıy júredi dep oılasa kerek. Qazir sol jazbalardy aıyryp oqý qolǵa alyndy, ǵylymı ınstıtýttardyń qyzmetkerleri, ózara kúlisip qoıyp, túıeniń qansha sý ishe alatynyn anyqtaýda, sol sebepti de ejelgi sý kózderiniń qansha sý bere alatyny eseptelýde. Bizdiń hımıkterimiz qarabuǵaz mırabılıtin qoldan sýsyzdandyrý isimen shuǵyldanýy barysynda, qaldyqtar retindegi zattardan alynatyn dámdi tushshy sý qory kombınattyń da, sol sıaqty shólde ósip jetiletin birinshi qalanyń da sýǵa degen muqtajdyǵyn edáýir dárejede azaıtady dep esepteıdi. Sol qalanyń bir oramy salynyp ta bitken, endi ol Qarabuǵaz port dep atalady.

Degenmen de sý az edi. Ol bolashaq Qarabuǵazdyń halqyna jetetin, biraq kombınatqa jetpeıtin. Sondyqtan da qýatty tushytqyshtar qurylysy salý belgilengen edi. Bul bárinen de senimdirek bolmaqshy.

Taıaýdan beri Lenıngradta tehnıkalyq maqsatqa tuzy álsiz teńiz sýyn paıdalaný jumysy bastalǵan-dy. Tájirıbe sátti júrip jatqan. Eger ol tabyspen aıaqtalsa, onda tushytqyshtar qajet bolmaı qalady. Onda óndiris úshin Kaspıı sýy paıdalanylady, al jaramdy aýyz sý molynan jetedi, ony joǵaryda aıtylǵan bulaqtar beretin bolady. Sý problemasyna baılanysty mamandar arasynda talas-tartys bastalyp ketti. Olardyń azǵana bólegi Qarabuǵazdyń aty atalǵannan tyrjıyp shyǵa keledi. Sol mamandardyń pikirine júginsek, Qarabuǵazda tek súlfat óndirý isi ǵana júrgizilýge tıis, ony óńdeý isin Daǵystanǵa kóshirý qajet. Qarabuǵazda kombınat salýdy ol mamandar bos qıal dep ataıdy. Sý joq, jaqyn jerde otyn joq, jasyl aǵash jáne joq, qaınaǵan ystyq — mine, osynyń bári olarǵa ıgerilýge kelmeıtin aýyrtpalyq bolyp elesteıdi. Sáti túskende, endi qazir ondaı mamandar az.

Kásibı senbestikterin ysyryp tastaǵan mamandar, kerisinshe, asa qıyn aýyrtpalyqtardy ıgerý, shól-baıabannan sýdy, munaı men fosforıtti, kómirdi tartyp alý qajettiliginiń ózi kombınatty Qarabuǵazda salýdyń paıdasyna sheshedi. Kombınat shólge, ony ólimshi halge jetkizetin soqqy beredi. Sýdy, munaıdy óndirý, kómir kenin ıgerý isteri kombınat aınalasynda kógaldy alqaptar jasaýǵa jol ashady. Shólge josparly túrde shabýyl jasaý osy arada bastalady. Kógaldy alqaptar kólemi artyp, shól shegine beredi, sýdan aıyrylyp qalǵan ólke endi ony qýań shólden qaıtaryp alady. Al, sý molshylyǵy bolsa, kún shuǵylasy quıylǵan osynaý jerdi el estimegen dárejede gúldendirýge qol jetedi.

Ázirshe, gıdrograftar Ýmchalldyń qumdarynan, Úlken Balqan taýlarynan, Qaryn jaryqtyń ańǵarly saılarynan, Bekdash óńirinen ejelgi qujattardan sý izdep janyǵyp jatqan kezderde, naǵyz sýdy Bakýden parohodtar túrimderine quıyp jetkizýde.

Tres Kaspıı kemeshiliginiń eki jaqsy parohodynyń túrúkterin sý tasýǵa arnap, qaıta jasady. Biraq saryshaıan ottan qalaı qoryqsa, kemeshilik te shyǵanaqtan dáp solaı qorqady, sol sebepti de bul parohodtardy basqa reısterge jiberedi, al sýdy kárásin sasyp turatyn "Frýnze" men "Dzerjınskııdiń" túrimderine quıyp tasıdy. Kaspıı kemeshiligi búkil Qarabuǵazdy sýsyz qaldyrýdan júzi janbaıdy. Kaskemniń kinásinen tres jumysshylarynyń sý pasgin bir kúnge tıisti eki shelekten — shelektiń tórtten birine deıin kemitýge týra kelgen jaıttar da bolǵan.

"Frýnze" men "Dzerjınskıı" — ózderiniń qaıda, qashan júretinin bilmeıtin ǵajaıyp parohodtar.

Men sol kememen Qarabuǵazǵa barý úshin, Krasnovodskide "Frýnzeni" on kún boıy kúttim. Al, ol tap sol kezderi Gasan-Kýlı mańynda qańǵyryp júrdi jáne sol "ushqysh golandyqtyń" Krasnovodsk sýlarynan qashan keletinin álemde tiri jan bilmeıtin.

Porttyń kapıtany jabyrqańqy pishinmen meni músirkegen bolady. Aqyrynda men port basqarmasynyń óz adamy bolyp kettim.

Men tipti basqarmanyń tabaldyryǵy aldynda on jyl boıy otyrǵan kúzetshi — túrikmen qalaı kelmeı qalsa, máselen, meniń kelmeı qalýym da tap solaı seziletin boldy ǵoı dep kúmándana bastadym. Maǵan olar úırenip aldy. Meni óz atymmen jáne ákemniń atymen ataı bastady. Men port jańalyqtarynyń bárin biletin boldym, "Teńizde júzýshilerdi saqtandyrý" degen qaharly jazýy bar taqtany muqıat oqyp, kóńilge toqyp aldym. Aýa raıy týraly resmı habarlar da ilinip qoıylady.

Men Kaspıı teńizinde jylyna úsh-aq kún tynysh bolady eken degen qatal qorytyndyǵa keldim, bul keıinnen tájirıbe júzinde dáleldendi de.

Aqyrynda túnde maǵan qýanyshty habar jetkizdi: "Frýnze" keldi dep. Men dereý kemejaıǵa qaraı umtylaıyn, biraq erinshek vahtennyı maǵan bunyń Qarabuǵazǵa barar-barmasy belgisiz dep eskertti. Bálkim, qazandaryn tazalaý úshin, Bakýge barýǵa týra keler dedi. Erteńgilik "Frýnzeniń" tap sol Bakýge baratyny anyqtaldy.

Men qaıtadan porttyń basqarmasyna bara bastadym, biraq bir ózgeshiligi "Frýnzeniń" ornyna "Poltorańkini" kúte bastadym, bul da Gasan-Kýlı jaǵalaýynda júrgen sıaqty. Port kapıtany bir kúrsinip, endi meni "Poltorańki" de baǵytyn ózgertýi múmkin, sol sebepti de bárinen durysy Bakýge baryp, kemeni sonda kútkenińiz jón, óıtkeni Bakýde kútken kóńildirek qoı dedi.

Men daýyl jónindegi eskertpelerdi qaıtadan oqı bastadym, tipti telefon kezekshisi shyǵyp ketken sátteri, men, sol úshin jaýap beretin boldym. So telefonnyı kesirinen meniń qolym eki apta boıy aýyrdy. Munda telefondy, sharmanka sıaqty, udaıy burap otyrýǵa týra keledi, oń qolyń talǵan kezde, sol qolyńmen buraısyń jáne eń kemi jarty saǵattan keıin, ashýyna mingen telefonshy áıel:

— Sonshama burap, órt shyqty ma? Trýbkany ilińiz, — dep ákireńdedi.

Kemeshiliktiń Qarabuǵazǵa qyzmet etýiniń sıqy osyndaı. 1931 jyly ol, jerqazǵysh mashınanyń bazasy retinde, "Ian" parohodyn shyǵanaqqa engizdi. "Ian" taıyz qaırańǵa osharyla otyryp qaldy da, ony sol aradan shyǵara almaı qoıdy. Ol sol qaırańda jeti aı turdy, sý ony "jep" shiritip, shuryq tesik etti. Borttyń tesikterin sement quıyp bekitti, biraq sý ony jemirip qoıady. Parohodtyń shirigen jerleri bólshektenip, irip túsip jatty.

Qarabuǵaz sýy tek alúmınıdi ǵana irite almaıdy. Temir kemeler bul páleden tek tynymsyz qozǵalýmen ǵana qutylady. Ol az tura ma, álde kóp týra ma, áıteýir bári-bir onyń korpýsyn shirite bastaıdy.

Kemeshilik áıgili qaırańdy — Qarabuǵazdyń mańdaı-soryn zerttep qaraý úshin kapıtandar komısıasyn jiberdi. 1931 jyldyń jazynda qaırańnyń taıyzdap qalǵany sondaı, ony tipti motorly qaıyq ta kesip óte almaıtyn edi. Kapıtandar qaırańdy tereńdetip qazýdy usyndy, biraq oǵan qarsy hımıkter óre túregeldi. Olardyń sezine qaraǵanda, bul qaırań kaspıı sýynyń shyǵanaqqa aǵyp quıylýynyń tabıǵı retteýshisi. Hımıkter, qaırańdy tereńdetý sýdyń aǵyp quıylýyn ózgertpeı qoımaıdy, sol sebepti de Qarabuǵazdyń rejımi buzylady, al bul óz retinde mırabılıttiń tunyp shógýine qolaısyz áser etýi múmkin. Budan keıin teńizshiler qaırańdy janaı, jarma kanal tartyp, parohodtardyń ótýi úshin, oǵan shlúz ornatý kerek desti.

Qaırań máselesin sheshý úshin, Ǵylym akademıasy janynan aıryqsha komısıa quryldy. Ol, qaırańdy tereńdetý Qarabuǵaz sýynyń quramyn, qasıetin ózgertpeıdi, óıtkeni bul qasıetter tek teńizden aǵyp keletin sýǵa ǵana baılanysty emes, sonymen birge ol shyǵanaqty qorshap jatqan jer qatparyndaǵy sýlardyń da, sol topyraqta bolyp jatqan hımıalyq prosesterdiń de áserine, aýa temperatýrasy men jáne basqa da kóptegen jaǵdaılarǵa baılanysty ekenin anyqtap, sheship berdi.

1931 jyldyń erte kókteminde Máskeýde Qarabuǵaz jónindegi konferensıanyń májilisi ótti.

Qalany qalyń tuman basyp qaldy. Tumanmen aralas muzdaı jańbyr sebeledi. Máskeý kúniniń yzǵary men dymqyl syzyna qaramastan, qaraqum kúni qaqtaǵan adamdar Ústirttiń qatygez sarmattyq qatpar-qabattarynda býyrqanyp-býsanyp, tútindenip jatatyn ǵajaıyp shyǵanaq jaıyn jyr qylyp aıtty. Ústelderge júzdegen fotosýretter jaıylyp tastaldy. Tipti fotoaparattardyń ózi kúnniń álegine ushyrap qalǵan tárizdi — sol sýretterde shól qumy, aspan, túz, shyǵanaq, kún shuǵylasy — bár-bári lapyldap, jaltyldap jatty.

Qarabuǵaz jónindegi konferensıa tek qana ǵylymı jáne óndiristik maqsatta ótti, biraq ol, syrttan qaraǵan kisige, shólge joryq jasaýǵa ázirlenip, tabıǵattyń endi tózýge bolmaıtyn óreskel qatelerine qarsy, ymyrasyz kúres júrgizýdi jarıalaǵan shtabtyń otyrysyna uqsaıtyn edi.

Osynaý konferensıanyń úzik-sozyq jazbalaryn men ózim júrgen jerdiń bárine alyp júretin boldym. Oǵan Embiniń qońyr shań-tozańy, Qarabuǵazdyń túz-sory qondy, ol tot basyp, óshe bastady, endi eski parohodtyń kaıýt-kompanıasynda men sony qaıta kóshirý úshin, jazbalardy aıyryp, anyqtaýǵa tyrysyp otyrǵan jaıym bar. Parohodtyń qyzyl ıilme rýlin artynan bireý julqyp turǵandaı-aq, ol da bultyldap-qaltyldap júrip kele jatty. Jazý óte qıyn boldy. Daıashy maǵan kóz qıyǵyn salyp, bir qarady da, jınaýshy áıelge báseń daýyspen:

— Kálkýlátor! — dedi.

"Qarabuǵazdy ónerkásiptik jolmen ıgerý, — dep jazdym men, — Kaspııdiń shyǵys jaǵynan jańa qýatty ındýstrıalyq ortalyq jasaý, edáýir mólsherde Túrkmenıanyń búkil sharýashylyq jaǵdaıyna, búkil ómirine áser etedi. Onyń jeriniń onnan toǵyzy Qaraqum astyńda kómilip jatyr. Biz partıanyń shet aımaqtardy ındýstrıalandyrý jónindegi uranyn júzege asyramyz". "Qarabuǵaz shyǵanaǵy aq altynnyń teńizi bolyp tabylady".

Osymen men jazbalarymdy qaraý jumysyn aıaqtadym. Daıashy ishki keıistigin bildirip, shamdardy sóndirip, aýyr terezelerdi tarsyldatyp jaba bastady. Meniń jazbalarymdy jınap, ketýime týra keldi.

Bizdiń parohodymyz Qarabuǵazǵa sholýlardyń tushshy sýyn tasıdy eken, sodan ba áıteýir odan osy ýaqytqa deıin taza sýdyń dymqyl ıisi ańqyp tur. Bul parohod, teńizben emes, móldir tushshy kólde, juldyzdar arasymen júzip júrgendeı bolyp elesteıdi.

Úırenshikti kóz tundyrar tún barlyq rýmbalardan tútindetip shyǵyp jatyr. Gúl dúkeniniń terezelerinen túnge qaraı taraıtyn lep sıaqty, jyly jel Persıa jaǵalaýynan jelpip tur. Ol ózimen birge jańǵaqtyń qolmen ezgen japyraǵynyń, jamyraǵan qalyń aǵashtar men dymqyl qum ıisin jetkizip jatyr.

Keme artynan aınalmaly vınttiń jyltyraǵan izi tún jarym túneginde gýlep qalyp jatyr. Sol jaqtaǵy salqyndaı bastaǵan shól-baıaban ústine orasan zor juldyzdar aǵyp túsip jatyr. Olardyń jaryǵy shyǵysta, batystaǵydan góri, áldeqaıda jarkyn edi. Shóldiń qurǵaqtyǵy olardyń jaryǵyn aıqyndaı túsken tárizdi. Batysta juldyzdar ylǵal aýada býlanyp turǵandaı kórinedi jáne olardyń ishinde áınek ydystaǵydaı jyltyldaǵan bir suıyq kilkildep turǵan sekildi.

Menimen birge Prokofev, máskeýlik hımık qyz ben ınjenerden góri dárigerge uqsaıtyn, tirlikten sharshaǵan aqshashty ınjener áıel kele jatty.

Qyz palýbada áldenege alańdap júr. Teńiz jeli onyń kóılegin kólbeńdetip, kemeniń art jaǵyna tigilgen týdy jelbiretip, arqasynan qaǵyp jubatyp turǵandaı.

Tómengi palýba sý betine kúńgirt jaryq jolaǵyn túsirip keledi. Onda sháınekter shyldyrlap, qaınaq sýy quıylyp, balalar qýana kúlip jatyr. Onda qurlyqtaǵy ornyqty tirshilik bar. Ondaǵy adamdar ózderin parohodta emes, poıyzdaǵydaı sezinedi. Parohodty batysqa, Eýropa jaǵalaýyna baısaldy kúıinde, bappen ákele jatqan shtıl — tynyshtyqtyń tym-tyrys únsizdigine olar áste qulaqtaryn tosyp, ańshysyn ańlamaıdy.

Shaıqaý atymen joq, parohodtyń aýyr korpýsyn birde kóterip, birde sál-pál tómen túsirip, teńiz emin-erkin tynystap jatyr.

— Mine, biz osy bir ólkeni túgeldeı aralap shyqtyq, — dedi Prokofev. — Biz yspa qumdy, qunarsyz jerdi kórdik, tuzdy sýdy ishtik, Qarabuǵazdyń ne ekenin bildik. Bári qaz qalpynda. Biraq osynaý jerlerdiń bolashaǵyn kóz aldyńyzǵa elestetýge qıalyńyz jete me? Tekserý qyzyq-aq. Osyny jol serik áıelderden surap kórelikshi. Hımık qyz oılanbaı-aq jaýap berdi.

— Bakýdegi meıram kúni sıaqty, ystyq, shýly da dýdy, kóńildi bolady. Maǵan kaspıı parohodtary qatty unaıdy. Olar sary túske sátimen boıalǵan. Qyrýar sary parohodtar eki jańa port salynatyn jerde, — álgi Bekdash pen Qarshyda tútinderin býdaqtatyp turady áli: Bolashaq aýylsharýashylyq kórmesinde, Qarabuǵazdyń álemdegi eń tátti, hosh ıisti qaýyndary úshin, Horobryh birinshi dárejeli syıdyq alady. Jel qozǵaýyshtary shyǵanaqtyń qoıý sýyn soryp alyp, baseınderdi toltyra bastaıdy. Akademık Ioffe eń birinshi Kún mashınasyn qatarǵa qosady, al siz ben biz keshke taman portqa baryp, jaıdarmanyń saıasynda eń dámdi sýǵa muz salyp, apelsın sólin aralastyryp ishetin bolamyz. Qazan vokzalynan "Máskeý — Qarabuǵaz, Tashkent — Krasnovodsk arqyly" — kestesi bar poıyz saparǵa shyǵady. Shyǵanaqtan kýrort ashady, óıtkeni búkil Odaqta odan artyq sýǵa túsetin jer joq. Sizge endi osy da jeter.

Injener áıel múlde basqany oılapty.

— Bilip qoıyńyz, — dedi ol, — men Shyǵysta ósip jetildim. Qarabuǵazǵa men tres bastyǵynyń qarasha úıinde tuńǵysh jazý mashınkasy tyqyldaı bastaǵan kezde keldim. Sodan beri eki jyl ótti, biraq qazirdiń ózinde shyǵanaqty tanymaı qalasyz. Mine, men endi qazir bolashaq kombınat sıaqty nárseler — kóne Shyǵysqa, ıslamǵa, osynaý tas bolyp qatyp qalǵan ómirge jaı otyńdaı soqqy beredi dep oılaımyn. Kombınat kúlli kóshpeli turmystyń "mıyn" tazalap jóndep, sol sumdyqtyń ishki saraıyn ashyp, túbirimen qurtady. Kóshpelilerdiń bir óleńi bolatyn, onda: "Kóshpeli bul pánıden shań-tozańdaı ushyp ótedi. Tiri jan onyń aty-jónin bilgisi kelmeıdi, jáne onyń qaıǵy-qasiretiniń salmaǵyn da eshkim bilmeıdi", — delinedi. Osynyń báriniń tamyryna balta shabylady.

Prokofev ún qatpaıdy.

— Siz ne, eshteńe oılap taba almaı otyrsyz ba? — dedi hımık qyz.

— Joq, — dedi Prokofev. — Oıdan shyǵarýdyń túkke de qajeti joq, óıtkeni aqıqat bolmys meniń oıdan shyǵarǵanymnyń bárinen de asyp túsedi de, ózim uıatqa qalamyn ǵoı. Men qıalǵa shorqaqpyn. Mine, endi ne oılaıdy deısiz be? Sizder entropıa deıtin qorqynyshty zańnyń bar ekenin bilesizder. Ol jer sharynda jylý energıasynan basqa, eshqandaı energıa joǵalmaıdy, biraq energıa bitkenniń bári sol, jylý energıasyna aınalady — deıdi. Álem keńistigine sáýle taratýy nátıjesinde jer úzdiksiz jylý energıasyn joǵaltyp otyrady. Osynaý zańdy ashqan aǵylshyn fızıgi Tomson, soǵan arnalǵan kitabyn óte tumandy sózdermen aıaqtaıdy. Ol energıanyń ustap qalýǵa bolmaıtyn ydyraýy júrip jatyr jáne biraz ýaqyttan keıin, álbette, óte uzaq ýaqyttan keıin Jer betine óli tynyshtyq ornaıdy, sóıtip ol máńgilik molaǵa aınalady — deıdi.

Hosh, sonymen, Qarabuǵaz ben adamdardyń qarǵysyna ushyraǵan shólder entropıa zańyn óltiredi. Óziniń jylý energıasyn eshbir maqsatsyz álemdik keńistikke berip jatqan Jer, — ana jaqqa, — Prokofev qolyn ońtústik jaqqa, barsha álem munartyp, juldyzdar órtteı laýlap jatqan jaqqa bir sermedi, — al qýań shólderdi

— Qaraqum men Qarabuǵazdy — biz kúnniń energıasyn tútyp alatyn birinshi rezervýarlar jasaýymyz kerek, bul — ózimiz álemdik keńistikten alatyn baıaǵy energıa ǵoı. Biz shyǵynymyzdy teńestiremiz. Bul — ásirese nadan adamdardyń kóz aldynda ǵarysh zańdaryna batyl qarsy shyǵý. Dáp osy arada biz kún energıasyn soryp alyp, ony qoıýlandyryp, elektr togyna, jylýǵa, jaryqqa, kez kelgen basqa energıaǵa aınaldyramyz, sodan keıin osynaý ólke, ómirde eshqashanda, eshbir baý tap osylaı bolyp gúldenip kórmegen deńgeıde kórkeıip gúldenetin bolady.

Shóldi ıgerý — óte aýyr is, ásirese, eger adam ony óziniń aılyq jalaqysyna bola ıgerip júrmin dep oılasa. Shóldegi sizdiń jumysyńyz — dańqtyń isi, jańa adamdardyń asyl urpaǵynyń isi, — bunyń ózi shynynda da solaı — endeshe monshaqtaǵan terinen kisi teńizge shomylǵannan keıin qalaı arylatyn bolsa, aýyrtpalyq ta sizden tap solaı ushyp túsedi. Budan shyǵatyn qorytyndy: eshqashanda alys kókjıegińizdi kózińizden tasa etip qoımańyz. Esterin izde bolsyn, alysty kórmeıtinder ǵana zarlaýyq keledi. Óz qıalyńyzǵa erkindik berińiz. Onyń kúshi ǵajap. Óz boılaryńyzdaǵy ýaqytty sezý men bolashaqty sezý qasıetterin baýlyp, jetildirińizder. Osynaý qos kundylyqqa ıe bolsańyz — onda senen ótken baı joq...

Biz jel men teńiz degi kernep ketken kaıýtada jatyp uıyqtadyq.

Kempirqosaqtyń túrli-tústi áıneginen turatyn qalalar beınesi túnimen túsimnen shyqpaı qoıdy. Osynaý qalalar teńizden baıaý kóterilip, shyǵanaqtardyń aınaly aıdyndarynda úıme-júıme hrýstaldar men jyp-jyly jumsaq jaryq tizbegi bolyp, shaǵylysyp tur. Solardyń ústinen nurlanyp tań atyp keledi. Osynaý araıly tańnan alaqanmen ezilgen jańǵaq japyraǵynyń, qalyń aǵashtardyń, shollar sýy men Mańǵystaý jýsanynyń jupar ıisteri ańqyp tur.

Men oıanyp kettim. Prokofev Qarabuǵaz súlfatynan jasalǵan áınektiń qasıeti týraly ınjener áıelmen tájikelesip otyr eken. Men palýbaǵa shyqtym. Biz Apsheron maıaginen oralyp, ótip bara jatyr ekenbiz. Baký ústinde tún tynyshtyǵy tamyljyp tur, al shyǵysta, Qarabuǵaz ústinde juldyzdardy sypyryp tastap, aspan qabaǵy kókpeńbek teńizdeı bolyp, jarqyrap ashyla berdi — al Horezm shólderiniń ústinen sansyz kóp ǵajaıyp kúnderdiń bireýi kóterilip kele jatty.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---