InfoHub Logo

Balyq — hordalylar tıpiniń jaqtylar tobyna jatatyn omyrtqaly sý janýarlary. 20 myńnan astam túri belgili, olardyń 97-98%-y súıekti balyqtarǵa jatady, qalǵandary shemirshekti balyqtar. Qazaqstanda júz seksendeı túri men túr tarmaqtary kezdesedi. Balyq (Risses) de-on kezeńinen belgili. Qazirgi kóptegen túrleri bes júz myń jyldan beri ózgermesten tirshilik etip keledi. Balyqtyń meken etý aýmaǵy bıik taý sý qoımalarynan muhıttyń tereń sý túbine deıingi aýqymdy qamtıdy. Olar — 2°S-tan (arktıkalyq sýda) 50°S (ystyq bulaqtarda) temperatýra aralyǵynda tirshilik ete alady. Tuzdylyǵy 70%o bolatyn sýǵa tózetin balyqtar da bar. Balyq dene turqy, túsi, qurylysy, fızıologıasy jaǵynan aıtarlyqtaı erekshelenedi. Olardyń dene turqy 1 sm-den 20 m-ge deıin bolady, al salmaǵy 1,5 g-nan 12-14 t-ǵa deıin jetedi.

Olardyń pishinderi de ár túrli: urshyq, jebe tárizdi, eki búıirinen nemese arqasynan baýyryna qaraı qysyńqy, jylan, taspa, shar tárizdi, dóńgelek, t.b. bolady. Balyqtyń denesi úsh bólikten (bas, keýde, quıryq) turady. Olardyń jup tanaý tesigi men kózi, jup (keýde, qursaq) jáne dara (arqa, quıryq, quıryq asty) qanattary bolady. Keıbir balyqtyń qanattary jetilmegen, al keıbir túrlerinde óte jaqsy (mysaly, albyrttardyń maı qanaty) jetilgen. Denesin qabyrshaq japqan, biraq qabyrshaqsyz nemese súıekti qyltan japqan túrleri de bar.

Jelbezekpen tynys alady, aýamen tynys alýǵa beıim organy bar balyqtar da kezdesedi. Balyq jynystyq qabileti jetilgenshe tez ósedi, olardyń ósýi kóbine jyl maýsymyna, tirshilik jaǵdaıyna baılanysty. Bir-eki jyl (keıbir buzaýbas balyqtar), tipti júz jylǵa deıin (qortpa) tirshilik etetin balyqtar da bar. Kóptegen balyqtardyń ıis sezý, sezim, estý, kórý (óte tereń jáne jer asty sýlarynda tirshilik etetinderinde bolmaıdy) músheleri jaqsy jetilgen. Olardyń búıir syzyǵy sýdyń qozǵalysyn qabyldaıdy. Súıekti balyqtardyń kópshiliginde torsyldaq bolady, ol dene tepe-teńdigin saqtaý qyzmetin atqarady, al keıbir balyqta torsyldaq — tynys alý organy; balyq torsyddaq arqyly ózi shyǵaratyn dybysty kúsheıtedi. Qoreginiń túrine qaraı balyq: fıtofag, planktofag, bentofag, detrıtofag, jyrtqyshtar bolyp bólinedi. Balyq ádette dara jynysty, sondaı-aq qos jynysty túrleri de kezdesedi. Balyqtardyń kópshiligi syrttaı uryqtanyp, ýyldyryq shashý arqyly kóbeıedi. Sondaı-aq ishteı uryqtanyp, tiri shabaq nemese uryqtanǵan ýyldyryq týatyn túrleri de (mysaly, akýlalar, gambýzıa, t.b.) bolady.

Tirshiliginde olar birneshe ret ýyldyryq shashady, bir ret qana ýyldyryq shashatyndary da (mysaly, qıyr shyǵys albyrty, keta, t.b.) bolady. Ýyldyryǵyn sýdaǵy ósimdikke, tasqa jabystyryp qoıatyndary, kómip tastaıtyndary, tipti mollúskilerdiń denesine tyǵyp saqtaıtyndary da kezdesedi. Balyq jyl maýsymyna sáıkes qoregin, qystaýyn nemese ýyldyryq shashatyn jerin izdep, keıde myńdaǵan kılometrge deıin óristeıdi. Balyq — adam úshin qajetti belokqa baı taǵam kózi. Onyn eti, ýyldyryǵy, al keıbir túriniń terisi de paıdalanylady, olardan balyq maıy alynady. İshinde ýly túrleri de kezdesedi. Balyq aýlaý sharýashylyǵy erteden belgili, degenmen onyń sharyqtaý bıigi 20 ǵasyrdyń 70-jyldaryna týra keledi. Osyǵan baılanysty keıbir kásiptik mańyzy zor balyqtyń sanyn azaıtpaý úshin, olardyń tabıǵı kóbeıýine qosymsha ár túrli qoddan ósirý ádisteri jasalady. Sany óte azaıyp ketken, aıryqsha qorǵaýǵa alynǵan balyq túrleri men túr tarmaqtary halykqaralyq jáne ulttyq «Qyzyl kitapqa» engizilgen (mysaly, aq balyq, nelma, Aral albyrty, Aral bekiresi, Kaspıı albyrty, kókbas, t.b.). Ǵylymı maqsat úshin keıbir balyqty laboratorıada ósiredi. Balyqgy akvarıýmda ósirý keń óris alýda. Balyq týraly ǵylym ıhtıologıa dep atalady.

Balyq aýlaý qural-jabdyqtary — muhıt, teńiz, kól, ózen, t.b. sý alaptarynan balyq aýlaýǵa arnalǵan quraldar men jabdyqtar. Oǵan tral, súzeki, qaltaly jylymdar, yǵyzbaı jáne qurma aýlar, qabadan, qarmaq, jaryq túsirip aýlaıtyn quraldar men elektr qondyrǵylary jatady. Ertede balyqty súngi, shanyshqy, garpýn (úshy tastan, súıekten, temirden jasalǵan), qaza (qamystan toqyp taıaz sýlarǵa salynady), t.b. quraldarmen, túnde — býylǵan qamystan jaqqy jaǵyp ta aýlaǵan. Keıin sıntetıkalyq materıaldardan toqylǵan quraldar keńinen paıdalanyla bastady. Balyq aýlaý qural-jabdyqtary balyq túrleriniń mekenine, erekshelikterine saı jasalynady. Mysaly, tral konýs qalta pishininde jasalyp, ony súıretip júrý, kóterip alý úshin kemege arnaıy qondyrǵylar ornatylady. Tral úıir-úıir bop júretin treska, kambala, maıshabaq aýlaýǵa qajet. Osyndaı shoǵyrlanyp júretin balyqtardy súzeki jáne qaltaly jylymdarmen de aýlaıdy. Súzeki-jylymdy sýǵa tastap, kememen biraz súıretip barǵannan keıin, tabandyq arqanyn lebedkamen tartqanda, astyńǵy jaǵy búrilip qaltalanady da, balyq ishinde qalady.

Ony kemege tartyp alý, kóterý, trúmge tógý júumystarynyń bári mehanıkalandyrylǵan. Aǵyndy sýlarda yǵyzbaı aýlar paıdalanylady. Aǵyn sýdyń enine qaraı árkdısysy 25 m bolatyn bir-neshe aýdy bir-birine jymdastyra jalǵap, ózenge kóldeneń salady. Bir jaq shetiniń arqalyǵyna qaltqy-boıaq, tabandyǵyna saldaýyr baılaıdy da, arkalyktyń ekinshi ushyn qaıyqtaǵy adam ustap otyrady. Mólsherli jerge deıin yǵyp barǵan soń, balyǵymen qosa tez sýyryp alady. Qos qanatynda balyq kirse qaıtyp shyǵa almastaı etip, bir-biriniń ishine kıgizile bekitilgen, konýs tárizdi birneshe qaltadan turatyn (ár qaltanyń aýyz jaǵynda ony kerip turatyn sheńber shybyqtary bar) qural túrlerin qurma tor, qabadan (ne nárete) dep ataıdy. Mundaı quraldar jaǵalaýda ósken qamys jıegine, ózekshelerge qurylady. Elektr jaryǵyn sý astyna jiberip, shoǵyrlanǵan balyqtardy sýmen qosa keme ústine shyǵarý úshin qýatty sorǵylar ornatylǵan konýs tárizdi shaǵyn jylymdardy qoldaný da jıi kezdesedi. Shaǵyn kólder men teńiz qoltyqtarynan jaryq túsirý tásilimen aýlaǵanda, elektr jaryǵynyń ornyna býylǵan qamysty jaǵady. Onyń jaryǵyna jınalǵan balyqtardy uzyn sapty, jeńil de aýqymdy súzekimen súzip ne shanyshqymen shanshyp alady. Muny jaqqy jaǵý deıdi. İri balyq shoǵyrlaryn izdestirý úshin gıdroakýstıkalyq lokator qoldanylady.

Balyq óńdeý — balyqty saqtaý jáne balyqtan daıyn ónim alý jumystarynyń jıyntyǵy. Óńdelgen balyqtyń dámdik, taǵamdyq qasıetgeri jaqsarady, saqtaý merzimi uzarady ári tasymaldaýǵa da qolaıly bolady. Balyq óndeýdiń ken taraǵan ádisi — ony tońazytý, sýyqta saqtaý jáne muz etip qatyrý. Balyqty tońazytý úshin kóbine muz qoldanylady, konteınerdiń ishine balyqtardy qaz-qatarymen koıyp, arasyna usaqtalǵan muz (balyq massasynyń 30-40%-y) salady. Tońazytylǵan balyqtyń dene temperatýrasy — 1 — 5°S bolady. Mundaı kúıde balyqty segiz-on bir táýlik saqtaýǵa bolady. Uzaq merzimge (4 aıǵa deıin) saqtaý úshin balyqty arnaýly tońazytqyshtarda — 18 — 40°S temperatýrada muz etip qatyrady. Balyqtyń dámdik, taǵamdyq qasıetterin jaqsartý úshin tuzdaý,   keptirý,   kaqtaý,   ystaý,   konservileý sıaqty balyq óńdeý tásilderi qoldanylady. Tuzdaý — balyq óńdeýdiń ejelden kele jatqan, keń taraǵan ádisi. Tuz mólsheri balyq etinde 10-15%-ǵa jetý kerek, mundaı jaǵdaıda shiritkish mıkroorganızmderdiń   ósip-ónýi   toqtaǵanymen, balyqty saqtaý úshin qosymsha antıseptıkalyq zattar men salqyn temperatýra qajet.  Ystaý — tuzdalǵan balyqty 40°S-tan aspaıtyn temperatýrada tútinmen óndeý ádisi.

Ystaý barysynda balyq kebedi, tútin balyq etiniń tereń qabatyna deıin sińedi. Ystaýǵa kóbine arsha, qaraǵaı, emen, jańǵaq aǵashtarynyń jańqalarynyń tútini qoldanylady.  Keptirý — tuzdalǵan balyqty odan ári óńdeý ádisi. Balyqty tabıǵı jaǵdaıda nemese arnaıy keptirgish qondyrǵylarda keptiredi.

Balyqty konservileý — balyqqa tomatty tuzdyq qosyp   nemese   maıǵa   aralastyryp,   qańyltyr qalbyrda uzaq merzim saqtalatyn daıyn taǵam alý ádisi. Balyqtan jasalǵan konservi quramynda belok, maı, kálsı, fosfor, A, V, S, D vıtamınderi bar. Konservileý prosesteriniń qaldyqtarynan janýarlar jemine qosylatyn balyq uny jasalady. Qazaqstanda balyq óńdeıtin Atyraý jáne Balqash balyq kombınattary bar.

Balyq ósirý — balyq sharýashylyǵynyń balyqtardy jersindiretin, olardyń jańa túqymyn shyǵaratyn, qorektendiretin, sýdaǵy qoryn molaıtyp, sapasyn arttyratyn salasy. Balyq negizinen tabıǵı sýlar men toǵandarda ósiriledi. Tabıǵı sýda balyq ósirý — ózen, kól, sý qoımalary men teńizderdegi balyq túrleriniń sapasyn arttyrýǵa jáne onyń qoryn molaıtýǵa baǵyttalǵan. Adamnyń is-áreketiniń nátıjesinde (mysaly, sý qurylystarynyń salynýy, sýdyń lastanýy, t.b.) tabıǵı sýlardaǵy balyqtardyń ósip-ónýi nasharlap, tipti keıbir túrleriniń joıylýyna aparyp soqty, sondyqtan olardyń ósip-ónýin qamtamasyz etý, sapaly balyq túrlerin kóbeıtý sıaqty jumystardyń qajeti týdy. Adam áreketiniń keri yqpaly, ásirese, jartylaı ótkinshi (kókserke, tyran, sazan, torta, t.b.) jáne ótkinshi balyqtarǵa (bekire tárizdilerdiń, albyrttardyn kópshiligi, t.b.) qatty tıdi. Jartylaı ótkinshi balyqtar kólderde, ózenderde jáne onyń saǵasynda, al ótkinshi balyqtar  teńizderde  tirshilik  etip,  ýyldyryǵyn shashý úshin ózen arnasymen joǵary órleıdi. Balyqtardyń órleý jolynda kezdesetin kedergiler joıylady; mysaly, jyrtqysh balyqtar aýlanady, jyrtqysh sútqorektiler men qustar úrkitiledi, ýyldyryq shashatyn balyqtardy aýlaý ýaqytsha toqtatylady. Sondaı-aq sýda balyq jeminiń mol bolýy men sýdyń tazalyǵy qadaǵalanady. Balyq ýyldyryq shashatyn jerler tabıǵı qalpynda saqtalýy kerek. Kóktemgi sý taskynynan ózen jaıylymdarynda maıda shabaqtardyń birazy qalyp qoıady da, sý tartylǵannan keıin qyrylyp qalady. Muny boldyrmaý úshin arnaıy kanal qazylyp, shabaqtar ózen-kólderge aǵyzylady nemese shabaqtar aýlanyp, ózenge qoldan jiberiledi.

Kásiptik mańyzy bar balyq túrleriniń ár túrli sebepterden tabıǵı kóbeıýi joǵary dengeıde bol-masa, olardyn shabaǵy qoldan ósirilip, eseıgen soń, tabıǵı sýǵa jiberiledi. Balyq aýlanatyn sýlardaǵy ıhtıofaýnanyń sapasyn arttyrý úshin kásiptik mańyzy bar balyq túrlerin jersindiredi. Mysaly, kezinde Kaspııge Qara teńizden kefal, Aralǵa Baltyq teńizinen salaka, Qara teńizden kambala, Araldan Balqash kóline aral bekiresi men qaıazy, t.b. ákelingen. Toǵanda balyq ósirý, arnaıy qazylǵan sý qoımalarynda júrgiziledi, sondyqtan mundaǵy balyqtar uryqtanýynan bastap úlkeıgenge deıin adamnyń baqylaýynda bolady. Toǵan sharýashylyqtarynda ejelgi tuqydan basqa kóptegen balyq túrleri (ak amýr, dóńmandaı, taban, ońǵaq, bahtah (forel), bester, t.b.) ósiriledi. Balyqtardy qorektendirý úshin qurama azyq qoldanylady. Qazaqstanda jalpy aýmaǵy úsh myń gektardaı toǵyz toǵan sharýashylyǵy (Almaty, Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar, Qyzylorda oblysynda), on úsh pıtomnık jáne birneshe arnaýly sharýashylyqtar (Atyraýdaǵy bekire shabaǵyn ósiretin sharýashylyq, t.b.) bar.

---