InfoHub Logo

Qarasaı. Jezqazǵan oblysynda «Qarasaı» atalatyn eki ózen bar. Bireýi Shet aýdanynyń jerinde, basyn Akkemer taýynan alyp, Muqyr ózenine baryp quıady. Uzyndyǵy — 79 shaqyrym. Ekinshisi — Jańaarqa aýdanynyń jerinen aǵatyn ózen. Ol Sarysý alabyndaǵy Jelditaý silemderindegi búlaqtardan bastalyp, Kóktas ózenine quıady. Uzyndyǵy — 73 km.

«Qarasaı» — qazaqtyń taıpalyq birlestigindegi belgili rý aty. Bul sóz Qazaqstan jerindegi biraz ózenderge koıylǵan. Aqtóbe oblysynyń Muǵaljar, Oktábr aýdandarynda, Mańǵyshlaq oblysynyń Beıneý aýdanynda, Jambyl oblysynyń Moıynqum aýdanynda Qarasaı atalatyn ózender bar. Búl ózen ataýlary qara jáne saı sózderinen jasalǵan, qara saı, qara jyra («chernyı ovrag») degen maǵyna beredi.
Uly Júz Shapyrashty taıpasynyń Esqoja rýynan shyqqan Qarasaı batyr Altynaıuly — tarıhta belgili tulǵa. Ol Jetisýda Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy azamattyq soǵysta qol bastaǵan batyr. 1664 — 1727 jyldary ómir súrgen. Jezqazǵan oblysyndaǵy ózenge halyq óziniń ardaqtaǵan batyrynyń atyn berýi de yqtımal. Tarıhı derekterden qazaq jasaqtarynyń jońǵar basqynshylaryna 1728-29 jyldary oısyrata soqqy bergeni belgili. Sol jyldardyń kýási, halyqtyń ult azattyq kúrestegi erlik isteriniń eskertkishi retinde Jezqazǵan oblysynyń jerindegi iri ózenderdiń biri — burynǵy «Bileýti» ózeni Qalmaqqyrǵan degen atqa ıe boldy. Bul azattyq kúreste Ábilqaıyr, Abylaı hanmen qatar, Bógembaı, Qabanbaı, Taılaq, Saýryq, Raıymbek, Malaı, Baqaı batyrlar kórnekti rol atqardy.

Malaı ózeni eki oblystyń jerinde kezdesedi. Biri — Qaraǵandy oblysynyń Nura aýdanynda, ekinshisi — Aqtóbe oblysynyń Baıǵanın aýdanynda. Jezqazǵan oblysynyń Aqadyr aýdanynda Elshibek dep atalatyn bastaý bar. Qostanaı oblysynda osy attas kól de bar. Malaı, Elshibek ári rý attary (etnonım), ári qazaqtyń belgili batyrlarynyń esimi (antroponım), keıin bul ataýlar gıdronımderge (ózen, kól ataýlaryna) aýysqan.

Elshibek batyrdyń týǵan, ólgen jyldary belgisiz. Ol XVIII ǵasyrda ómir súrgen qazaq batyry. Uly Júzdiń Shyrshyq, Keles alqaptaryn jaılaǵan Sirgeli taıpasynan shyqqan, qalmaqtar men jońǵarlarǵa qarsy kúreste kózge túsip, dańqqa bólengen batyr.
Ortalyq Qazaqstandaǵy Qıik stansıasynan ońtústik batysqa qaraı 20 km jerde qola dáýirinen saqtalyp qalǵan zırat bar. Zıratta 120 tas qorǵan bar. Olar zertteýshilerdiń oıynsha qola dáýiriniń Atasý kezeńine (bizdiń eraǵa deıingi 14 — 13 ǵasyrlar) jatady. Bul zırat ta Elshibek atalady.

Osy sıaqty Jezqazǵan oblysynyń Jezdi aýdanyndaǵy Raıymbek, Ertis ózeniniń sol jaq tarmaǵy — Abylaıketken ózenderi men Shymkent oblysyndaǵy Bógembaıkól atalatyn kól de joǵarydaǵy tarıhı tulǵalardyń esimimen baılanysty atalǵan.

Jazýshy Beksultan Nurjekeev Raıymbek batyr jaıynda mynandaı derekter keltiredi. «Jońǵar basqynshylarynyń qol astynda qalǵan Jetisýdyń İle alqaby boıyndaǵy shyǵys bóligin azat etýge áıgili batyr Hangeldi men onyń nemeresi Túke balasy Raıymbek, Naýryzbaı, Baıseıit, Qystyq Malaı, sondaı-aq Sýannyń Bólek, Sataı batyrlary kóp eńbek etti.

Raıymbek batyrdyń qalmaq batyryn jekpe-jekte jeńip, áskerin kúl-talqanyn shyǵara jeńgen jerine qazaqtar «Oırantóbe» dep at qoıǵan. Ol jer — Almaty — Narynqol tas jolynyń boıyndaǵy Kókpekti selosynyń qarsy betindegi taý bókteri. Sol arada Raıymbek bulaǵy degen bulaq ta bar. Raıymbek jońǵarlarǵa qarsy soǵysqa on jeti jasynda qatysyp, batyr aty sonda shyǵady. Ol atasy Hangeldiniń jolyn qýyp, óz ómirin eliniń ıgiligine arnaıdy. Jońǵar basqynshylary qazaq jerine basyp kirgende, 1723 jyly atasy Hangeldi — áıgili Tóle bımen jáne Qodar bımen birigip, Sýannyń Bólek, Sataı batyrlarymen qosyla orys patshasyna hat joldap, Jetisýdaǵy uly júz qazaqtaryn qol astyna alýyn ótingen eken.

Al Raıymbek atasy bastaǵan ıgi istiń júzege asýy úshin jońǵarlyqtarmen soǵysyp, Jetisýdy azat etý jolyndaǵy kúresti uıymdastyrýshylardyń biri boldy. Raıymbek batyrdyń beıiti Almaty kalasynda. Onyń erligin jyrǵa qosyp, Muqaǵalı Maqataev «Raıymbek! Raıymbek!» atty poema jazdy.

Jasybaı — Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanyndaǵy (Jasybaı aýlynan 8 km) tabıǵaty kórkem, tuıyq kól. Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdany jerinde, Baıanaýyl aýylynan 15 km jerde taýaralyq oıysta ornalasqan. Teńiz deńgeıinen 397 m bıiktikte. Aýmaǵy 4 km2, uz. 3,5 km, endi jeri 2,4 km, eń tereń jeri 14,7 m. Sýynyń kólemi 25 mln. m3, sý jınalatyn alaby 31,2 km2. Kól tektonıkalyq qozǵalystyń áserinen paıda bolǵan. Jaǵalaýy bıik jartasty, soltústik-batys bóligi jaıpaq kelgen. Túbi tegis, laıly. Sýy tushshy, móldirligi 0,5 — 3 m, kókshil sur tústi. Sýynda tuqy, alabuǵa, shortan, t.b. balyqtar kezdesedi. Qustardyń 50 shaqty túri (qaz, úırek, tyrna, aqqý, t.b.) mekendeıdi.
Jaǵalaýynda demalys úıleri, «Baıantaý» týrısik bazasy, oqýshylar dem alatyn lagerler ornalasqan. Kól sýy teri aýrýlaryna em.

Jasybaı, Sabyndykól jáne Toraıǵyr kólderiniń alaby jońǵar shapqynshylyǵy kezinde Jasybaı batyr basqarǵan qazaq jasaqtarynyń jaý betin qaıtarǵan tarıhı jerlerdiń biri bolǵan. Kól Jasybaı batyr esimimen atalǵan. Batyrdyń Jasybaı jaǵalaýynda zıraty bar.
Atan Mámbetuly (týyp — ósken jeri belgisiz, Ereımentaý aýdany) — qazaq batyry. Orta júzdiń Qanjyǵaly, arǵyn rýynan shyqqan. 18 ǵasyrda ómir súrgen. Bógenbaı batyrdyń keńesshisi bolǵan. Jońǵarlarmen bolǵan shaıqas kezinde kózge túsip, batyr atanǵan. Ereımentaý taýyndaǵy shyńǵa esimi berilgen.

Bógembaı Aqshauly, Qanjyǵaly Bógembaı, keıbir ádebıetterde Bógenbaı (1680, Qarataý bókterindegi Bógen ózeni boıy — 1775, keıbir derekterde 1776, 1778, Aqmola oblysy Ereımentaý aýdany Qorjynkól kól mańy) — qazaq halqynyń jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy azattyq kúresi tarıhynda erekshe ról atqarǵan batyr, qolbasshy. 18 ǵasyrdaǵy qazaq batyrlarynyń jasy úlken aqsaqaly, sondyqtan ony halyq ańyzdarynda ardaqtap “Qanjyǵaly qart Bógembaı” dep atap ketken. Qarabalta túbinde qyrǵyzdarmen bolǵan shaıqasta Bógembaı batyr 77 jasta bolǵan desedi. Arǵynnyń qanjyǵaly rýynan. Batyrlar áýletinen shyqqan. Atasy Áldeýin batyr Esim han áskeriniń qolbasshysy, ákesi Aqsha batyr Táýke hannyń 80 myń qolyn basqarǵan sardar bolǵan. 1756 — 58 jyly birinshi ret Shyǵys Túrkistanǵa kelgen qytaı áskerimen bolǵan áıgili Talqy soǵysynda qytaı áskerine qatty soqqy berip, olardy Úrimjiden asyra qýdy. Bógembaı jasy ulǵaıǵan shaǵynda aýyryp qaıtys bolǵan. Máıitin Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı meshitine jerleý úshin batyrdyń denesin taza arýlap, bylǵaryǵa orap, qys boıy sórege qoıyp saqtaǵan. 1776 jyly kóktemde balasy Turanaly men qanjyǵaly Aıtbaı Atkeltiruly bastaǵan eldiń ıgi jaqsylary batyrdyń súıegin narǵa teńdep, Túrkistanǵa jetkizip, Qoja Ahmet Iasaýı meshitine jerlegen. Bógembaı batyrdyń denesi sórege qoıylǵan jer búginge deıin Ereımen óńirinde “Bógembaı sóresi” dep atalady. Bógembaı batyrdyń erligin Qojabergen jyraý “Elim-aı” atty tarıhı dastanynda jyrlap, “Er Bógembaı” atalatyn qıssa arnaǵan. Buqar, Úmbeteı, kereı Jankisi, Segiz seri Shaqshaquly Bógembaı týraly dastandar shyǵarǵan. Bógembaı batyrdyń balasy Turanaly, nemeresi Bapan bı, onyń balasy Sábden (Saqqulaq bı) de óz zamanynda ataqty adamdar bolǵan. 1991 jyly Astana — Pavlodar, Ereımentaý — Pavlodar toǵysqan jol torabynda Bógembaı batyrǵa arnap eskertkish ornatyldy.

Janqoja batyr aýyly — Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyndaǵy aýyl, Aryqbalyq aýyldyq ákimshilik okrýginiń ortalyǵy. Aýdan ortalyǵy — Qazaly qalasynan soltústikke qaraı 12 kılometr jerde, Syrdarıa jaıylmasynyń qamys, quraq basym ósken shalǵyndy sortań topyraqty shóldik beldeminde ornalasqan. Turǵyny 1,7 myń adam (1999). 1962 — 1997 jyldary Qazaqstannyń 40 jyldyǵy atyndaǵy Qarakól keńsharynyń ortalyǵy boldy. Onyń negizinde 1997 jyldan Janqoja batyr aýylynda jáne okrýgke qarasty Sháken, Shıli, Shalqum aýyldarynda sharýa qojalyqtary jumys isteıdi. Okrýgte 4 mektep, balabaqsha, kitaphana, mádenıet úıi, dárigerlik ambýlatorıa jáne 2 feldsh.-akýsherlik pýnkt bar. Turǵyndary kórshi eldi mekendermen avtomobıl joly arqyly qatynasady. Aýylǵa ataqty Janqoja Nurmuhameduly — Syr boıy qazaqtarynyń Hıýa, Qoqan handyqtarynyń ezgisine jáne Reseı otarshyldaryna qarsy ult-azattyq kóterilisiniń basshysynyń esimi berilgen.

Oljabaı batyr — Aqmola oblysynyń Ereımentaý aýdanyndaǵy aýyl, Blagodatnoe aýyldyq okrýginiń ortalyǵy. Burynǵy Blagodatnoe aýyly. 2004 jyldan Oljabaı batyrdyń esimimen atalady.

Qazybek bek Taýasaruly (1692 j. Almaty oblysy Kerbulaq aýdany — 1776 jyly Almaty oblysy Kúrti aýdany) — batyr. Uly júzdiń shapyrashty taıpasynyń asyl rýynan shyqqan. Keıbir málimetter boıynsha jas kezinde shyǵys elderinde bolyp, musylmansha jan-jaqty bilim alǵan. Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde shapyrashty Naýryzbaı batyrdyń áskerinde myńbasy (keıbir derekterde aqylshysy) bolǵan. Jońǵarlarmen bolǵan 1727 jylǵy Bulanty shaıqasyna, 1729 jyly Ańyraqaı shaıqasyna qatysqan. Batyr qaıtys bolǵan jerdi halyq Qazybek taýy dep atap ketken.

Ótegen Óteǵululy batyr, Múıizdi Ótegen (1699, Shý ózeni boıyndaǵy Hantaý mańynda Izendi degen jer — 1773, İle ózeni boıyndaǵy Sheńgeldi degen jer) — batyr, qolbasshy. 18 ǵasyrda jońǵar shapqynshylyǵy kezinde qazaq eliniń tústigin, Jetisý jerin, Shyǵys Qazaqstan óńirin jaýdan azat etýge zor eńbek sińirgen. Túrkistan, Tashkent mańyndaǵy keskilesken urystarǵa, Ańyraqaı shaıqasyna qatysqan. Qalmaqtyń Bothıshar, Saban Taıshyq sekildi atyshýly batyrlaryn jekpe-jekte jer jastandyryp, batyr ataǵy shyǵyp, qazaq áskeriniń dańqty qolbasshylarynyń birine aınalǵan. Tóle bıdiń, Abylaı hannyń serigi bolǵan. Ótegen batyr áýelde İle ózeni boıyna — qazirgi Qapshaǵaı sý qoımasynyń tabanyna jerlengen. Keıinnen onyń súıegin urpaqtary Qordaı aýdanyna aparyp, qaıta jerledi (1973). Jerlengen jerdegi aýyl — Ótegen aýyly atandy. 1999 jyly Ótegen batyrdyń 300 jyldyǵy keń kólemde atalyp ótti. Soǵan oraı qabiriniń basyna kesene turǵyzylyp, Qordaı aýdany ortalyǵyna Ótegen batyrǵa eskertkish ornatyldy. Almaty qalasynyń bir úlken kóshesine, İle aýdanynyń ortalyǵyndaǵy «Energetıcheskıı» kentine Ótegen batyr esimi berildi.

---