InfoHub Logo

Úlken tulǵalardy el ómirindegi úlken oqıǵalarǵa qatystyra eske alatynymyz bar. Balqash mys balqytý kombınatynyń iske qosylýy bizdiń respýblıkamyz úshin sondaı oqıǵa boldy. Sol oqıǵaǵa qatystyra aıtatyn abzal azamattardyń biri, bálkim, biregeıi deýge de keler — Kamal Qadyrjanov. Qazaqtyń alǵashqy ınjener-metallýrgteriniń biri. Elimizdiń ekonomıkasyn damytýda orny bar adam.

Kezinde Kamal aǵamyzdyń ózimen júzdesip, áńgimelesýdiń sáti túspedi. Biraq ol týraly áńgimeni estigeli talaı boldy. Tipti sonaý 60-jyldardyń aıaǵynda Semeı óńirindegi Aıagóz aýdanynyń “Tańsyq” keńsharynda bolǵan kezimizde onyń dırektory Ǵalym Baımyrzın degen azamattyń óz aýylynyń týmalaryn aıtqanda, Balqash mysyn alýdyń basynda bolǵan Qadyrjanov deıtin azamatymyz bar dep, týǵan jerin umytpaıdy dep maqtanǵan edi. Al talantty jazýshy baýyrymyz Ǵabıden Qu¬laqmetov ol týraly jyr aıtatyn dese bolǵandaı. Áskerı daıyndyqta biraz kún birge bolǵanda ol Kamal aǵamyzdyń qyzmetinen buryn azamattyq beınesin, onyń ánshilik-serilik qasıetin aıryqsha qushtarlyqpen sóz etken. Jolyqtyramyn deıtin, mynaý kúıbeń tirshilikte onyń sáti túspedi. Kamekeń ómirden ozyp ketti.

Jalpy Kamal Qadyrjanov týraly aıtylǵan, jazylǵan jaılar barshylyq. Sonaý qyrqynshy, soǵys jyldarynda ol jaıynda uly Muhtar Áýezovtiń ózi Balqash týraly ocherkinde jazyp ketken. Áıtpese zamanymyzdyń uly tulǵasy Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev ta óz eńbekterinde onyń atyn bir emes, birneshe ret iltıpatpen ataıdy. Al batyr Baýyrjan Momyshuly aǵamyzdyń ony “Aqynsyń aqyl-oıyń maǵan jaqyn” dep sıpattaıtyny bar. Bul jerde ınjener-metallýrg aǵamyzdyń óleń de jazǵanyn aıtsaq jón bolar. Ózi dúnıeden ozǵan soń, ony balalary jınastyryp, kitap etip shyǵarǵan.

Birge istegen qyzmettes dos-jarandarynyń estelikterinen de, jalpy onyń ómir jolyna qatysty qujattardan da qıyndyqtan moıymaǵan jigerli de bilikti basshynyń, atpal azamattyń jarqyn beınesi kóz aldyńa elesteıdi. Sol ómir jolyna kóz júgirtip kóreıikshi.
Ol osydan bir ǵasyr buryn joǵaryda aıtqan Aıagóz aýdanyndaǵy qazir Qozy Kórpesh-Baıan sulý kesenesi turǵan mańdaǵy qazaq aýylynda dúnıege kelipti. Kózi ashyq tekti otbasy óz balasynyń bilim alǵanyna jaǵdaı jasaıdy. Sonyń arqasynda 16 jastaǵy Kamal Qazan qalasyndaǵy orys-tatar rabfagine oqýǵa jiberiledi. Odan soń 1927 jyly Máskeýdegi Tústi metaldar jáne altyn ınstıtýtyna túsip, ony tórt jylda bitirip shyǵady.

Jas maman 1932 jyly Lenıngradtaǵy Tústi metalýrgıa kásiporyndaryn jobalaý ınstıtýtyna jiberilip, sonda Balqash ken-metallýrgıa kombınatyn jobalaý ju¬mysyna qatysady. Bul onyń ómirlik jolyn aıqyndady dese bolǵandaı. Budan keıingi onyń biraz ómiri sol Balqash mysyna qatysty.

Qazir ýaqyt qashyqtyǵynan qaraǵanda, bári ońaı sıaqty kórinedi. Áıtpese Máskeýden sol Balqashqa jetkenshe 46 kún júripti. Búkil Reseıdiń bir aımaǵyn aınalyp ótip baryp ázer jetken. Onyń 14 kúnin qaqaǵan aıazda Qaraǵandydan Balqashqa deıin jaıaý júrgen. Mundaı qıyndyqqa bireý shydar, bireý shydamas. Sondaı qıyndyq bolaryn ol burynnan biletin. Mınıstrlikte oǵan “Balqashqa barasyń ba?” degen suraqqa óziniń “Eger ondaǵy jumystan men bas tartsam, Balqashta kim isteıdi?” degen jaýaby árqashan onyń kóńilinde júrgenin Qamekeń óz esteliginde jazyp ketken.

Balqashtaǵy ómirdiń qıyndyǵyn turmyspen ǵana shekteýge bolmas edi. Tamaq ta, sý da jetpeıtini, tar úıdiń sýyqtyǵy óz aldyna, úlken kásiporyn salyný kózdelgenmen, munda kadr joqtyń qasy edi. Tájirıbelik baıytý fabrıkasynda onyń dırektory Kochnev ekeýiniń ǵana ınjenerlik mamandyǵy boldy. Ózderi óndiristi uıymdastyryp qana qoıǵan joq, jaqyn mańnan kelgen aýyl qazaqtaryn mamandyqqa úıretti.
Ómir kóz aldarynda ózgerdi. Kishkentaı tájirıbelik fabrıka alyp kásiporynǵa aınalyp bara jatty. Eldiń túkpir-túkpirinen aǵylyp adamdar keldi. 1000 komsomol múshesi men 500 komýnısi jumysqa shaqyrǵan uran kóp keshikpeı júzege asty. Poselke Balqash qalasyna aınaldy. Úsh jyl buryn 14 kún jaıaý júrgen Qaraǵandyǵa deıin endi temir jol salyndy. Kúrek, qaıla, arba ornyna traktor, krandar, búldozerler paıda boldy.

Sóıtip bes jyldyń áletinde álemdik tústi metalýrgıanyń bir alyby alǵashqy ónimin bere bastady. 1938 jyldyń 24 qarashasynda alǵashqy Balqash mysy alyndy. Keıin birte-birte jobalyq qýatyna jetkennen keıin onyń ónimi álemdik bırjada etalonǵa aınaldy.
Osynaý tabysta Kamal Qadyrjanovtyń aıryqsha úlesi bar. Eńbek jolyn jaı sheber qyzmetinen bastap, odan keıin aýysym bastyǵy boldy, úlken kásiporynnyń tehnıkalyq qyzmetin basqardy, sonan soń baıytý fabrıkasynyń dırektorlyǵyna taǵaıyndaldy. Balqash mysy onyń belsendi qatysýymen alyndy.

Osy óńirde ol óz ómiriniń mánin ashty dese bolady. Dittegen maqsatqa jetip, qazaq mysy degen uǵymdy ornyqtyryp, ulttyq múddeniń bir údesinen shyqty desek, otbasyn quryp, jeke ómiriniń altyn qazyǵyn qaqty — Máımúna Meńliahmetqyzy Qonaevadaı tekti jerden shyqqan adammen taǵdyryn qosty.

Balqash mys alybymen birge Kamal Qadyrjanovtyń ózi de ósti. Maman ǵana emes, keń aýqymdy basshy retinde qalyptasty. Fabrıkanyń 35 jastaǵy dırektoryn Respýblıka Jergilikti ónerkásip mınıstri etip jaıdan-jaı taǵaıyndamaıtyny ózinen-ózi belgili.

Mınıstrlik qyzmette ol kóp bolǵan joq. Biraq sol bir jyldaı ýaqytta jurttyń esinde qalǵandaı qadam jasady. Osy kezde Uly Otan soǵysy bastalǵan edi. Kamal Qadyrjanov, qolynda soǵysqa barmaıtyn bron bolsa da, ózi suranyp maıdanǵa ketti. Onda úlken qyzmet atqarǵan da joq — rota saıası bólimi bastyǵynyń orynbasary ǵana boldy. Sirá, jaman soǵyspaǵan — Otan soǵysy ordenimen, eki medalmen marapattaldy. Myqty adamdar soǵysqa ǵana emes, beıbit ómirge de kerek — sol soǵys aıaqtalmastan Qazaqstan basshylyǵy ony 1944 jyly elge shaqyrdy. Aldymen Taldyqorǵan oblysynyń, onan soń Qaraǵandy oblysynyń oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasarlyq qyzmetterin atqardy.

Sol tusta aqsap jatqan jerge bilikti basshyny jiberip, ondaǵy jaǵdaıdy túzetý dástúri bolatyn. Kamal Qadyrjanovtyń Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy taý ishindegi “Lengerkómir” tresine bastyq etip jiberilýi sol dástúrge saı shara edi. Bes jyl ómiri sonda ótti.

Qalaı degende de, Kamal Qadyrjanov tústi metal jónindegi maman. Sirá, respýblıka basshylyǵy onyń Tústi metalýrgıa mınıstrliginiń Shahta qurylysy bas basqarmasynyń bastyǵy qyzmetine taǵaıyndaǵanda, sony oılaǵan bolar. Budan keıin elimizde sharýashylyqty basqarýda biraz ózgerister boldy. Jer-jerde Halyq sharýashylyǵy keńesteri qurylǵan kezde ol ákimshilik aýdandarynda bolsyn, respýblıkalyq deńgeıde bolsyn, sol keńesterdiń tústi metal jónindegi salalaryn basqardy. Keıinirek on jyl boıy qatarynan Respýblıka

Tústi metalýrgıa mınıstrliginiń Mys ónerkásibi, Mys jáne alúmını ónerkásibi basqarmalarynyń bastyǵy boldy.

Sol kezde jasy zeınetkerlikke jetkenderdi qyzmette kóp ustamaıtyn. “Qurmetti” zeınetkerlikke shyǵaryp salar edi. Al Kamal Qadyrjanov asa jaýapty qyzmette on jyl “artyq” otyrdy. Árıne, asa bilikti kadr bolǵan soń. Jetpiske tolǵan shaǵynda shyn máninde qurmetke bólenip, úlken abyroı arqalap ketti.

Soǵan da mine otyz jyl ótipti. Sodan beri umytylmaı kele jatqan Kamal aǵaǵa qatysty bir áńgime bar. Ony biletin adamdar bul áńgimeni aıtpaı ketpeıdi. Biz de dástúrdi buzbaı, sol estigenimizdi aıtaıyq. Sonda jetpiske tolǵan soń, mınıstrliktiń bas basqarmasy bastyqtyǵynan zeınetkerlikke shyqqan saltanatta bir laýazymdy adam sóz sóılep, óz sózin Kompartıa Qamekeńniń áke-sheshesi de, ustazy da bolǵan degenge tireıdi. Sonda ol: “Qaraǵym, óziń ne dep kettiń? Men Komýnıs Bólshevıkovıch Sosıal-Demokratov emespin ǵoı, eger Kamal Qadyrjanov ekenim ras bolsa, meni oqytyp, tárbıelegen Qazan, Máskeý qalalaryndaǵy ustazdarym men Balqashtyń jumysshylary ǵoı!” depti. Jurt buǵan kúlgen de, súısingen de. Bul Kom¬partıa naǵyz dáýirlep turǵan 1976 jyl edi. Onyń ulylyǵyna kúmán keltirmeıtin, barlyq jaqsylyqty Kompartıaǵa aparyp tireıtin, onsyz ómir joq dese, talaılar ılanatyn kez. Kamal aǵa óziniń qaısarlyǵyna basyp, sol qudiretti óziniń ájýasyna arqaý etti. Bul jaı adamda bola bermeıtin minez.

Shyn máninde Kamal Qadyrjanovtyń ómiri — ónegeli ómir, el jadynan óshpeıtin ómir. Onyń esimi ensıklopedıalarda, ulylardyń muralarynda jazylǵan. Zamandastarynyń jadynda saqtalǵan. Osynaý qadirli esimniń otbasylyq jalǵasy da bar. Máımúna Meńliahmetqyzy apaı ekeýi ósirgen úsh uldan urpaq ósip jatyr. Al balalary elge qyzmet etýdegi áke dástúrin jalǵastyryp keledi: Erkini — “Saryarqa” aksıonerlik qoǵamy korporasıasynyń prezıdenti, Altaıy — “Almatyenergonyń” bas dırektory, Qaıraty — ıadrolyq fızıka salasyndaǵy úlken ǵalym.

Kamal Qadyrjanovtyń aty atalsa, Balqash mysy qazaq mysy degen uǵymdar kóńilge oralady. Al bul uǵym qazaq eliniń sıpatyndaı eshqashan óshpeıdi.

---