InfoHub Logo

Bul rette jer astynda tyǵylyp jatatyn balyq týraly sóz qozǵamaqpyz. Ol 4 jyldan astam ýaqyt sýsyz tirshilik ete alady.

Eger Afrıkaǵa saıahattap barǵan saparyńyzda jergilikti turǵyndardyń ıyǵyna kúregin asyna balyq aýlaýǵa jol tartqanyn kórseńiz, tańdanbańyz. Bálkim olar protopter qostynysty balyqtardy aýlamaq bolar.

Protopterler — baǵzy zamannan beri tirshilik etip kele jatqan balyq túri. Olardyń jelbezeginen bólek, ókpesi de bar. Sondyqtan sý túbinde ǵana emes, qurlyqta da tirshilik ete alady.

Mundaı balyqtar qurǵap qalǵan topyraq astyna jasyrynyp, uzaq uıqyǵa ketedi.

Alqapta qurǵaqshylyq ornaǵanda, protopter uzaq uıqyǵa qamdanady. Ol aýzymen ózine uıa qazady. Al uıadaǵy topyraqty jelbezek sańylaýy arqyly shyǵarady eken. Protopter uıasyn keń jasaýǵa tyrysady. Daıyn bolǵan uıasyna jaıǵasarda tumsyǵyn joǵaryǵa qarata ornalasady. Sý deńgeıi qalypty bolǵanda, ara-arasynda tynystaý úshin joǵaryǵa shyǵyp turady. Túbindegi laı keýip qalǵanda, protopterdiń uıadan shyǵap sańylaýy biteledi. Mundaı kezde ol óz maıymen qorektenedi.

Qostynystylar, nemese qostynysty balyqtar — súıekti balyqtardyń qalaqqanattylar klass tarmaǵyna jatatyn balyqtar. Qazba qaldyqtary devonnyń orta sheninen belgili; permge deıin sany kóp bolǵan. Bas qańqasy aýtostılıalyq (ústińgi jaq súıegi bas súıekke bitisip ketken). Tisteri shombal, 2 – 3 juptan turady. Jup júzbe qanattarynda jalpaq terili qalaqtary bolady. Jelbezegimen qatar atmosferalyq aýamen tynys alatyn torly 1, 2 torsyldaǵy bolady. Bularda “ókpelik” qan aınalý sheńberi bar. Júreginde ottekpen totyqqan qan bar jáne júrekshesi oń jáne sol bólikterge bólingen. Qostynystylar tushshy sýlarda tirshilik etedi. Olar múıiztistitárizdiler otrádyna (Ceratodontiformes) toptastyrylǵan. Onyń eki tuqymdasy bar.

Birókpelilerdiń jalǵyz ókili neoseratod (Neoceratodus forsteri) Avstralıadaǵy (qorǵaýǵa alynǵan) túbi batpaqty jáne shóptesindi taıyz sýlardy meken etedi. óz. 2 m-deı. Eti óte dámdi. Ýyldyryǵyn (uzyndyǵy 7 mm-deı) shópterge shashady. Mollúskilermen, qurttarmen, shaıantárizdilermen qorektenedi.

Ekiókpelilerdiń jup júzbe qanattarynyń qańqasy biraz redýksıalanǵan, qanattary shıratylǵan matatektes; 5 túri bar: onyń 4-eýi – protopterýster, Ortalyq Afrıkada keń taraǵan. Uzyndyǵy 30 sm-den 2 m-ge deıin. Ózender men kólderde tirshilik etedi, sý omyrtqasyzdarymen, balyqtarmen, qosmekendilermen qorektenedi. Keıde sý betine kóterilip, aýa jutady. Afrıkadaǵy asa ystyq kezeńde sý deńgeıi tómendegende, in qazyp, óz shyryshynan qatty jamylǵy jasap saqtanady. İniniń joǵarǵy jaǵyna aýa keletin jińishke qýys qaldyrady. Osy jaǵdaıda kelesi jyly jaýyn jaýǵansha birneshe aı (keıde 2 – 3 jyl) tirshilik etedi. 5-túri – lepıdosıren – Ońtústik Amerıkada kezdesedi. óz. 1,2 m-deı. Sý deńgeıi tómendegende protopterýster sıaqty saqtanady, tek aıyrmashylyǵy denesin qatpaǵan shyrysh jabady. Eti dámdi, jergilikti halyq taǵamǵa paıdalanady.

 

---