InfoHub Logo

Ákimge

1

Áset poezdan tań aldynda kep túsken. Shaǵyn stansıada munan ózge syrtqa shyqqan adam bolǵan joq. Shala uıqydan óńderi bozarǵan provodnıkter syrtqa samarqaý qarap, vagon esikterinde turdy.

Terbetilgen buıyǵy jyly vagonnan keıingi kóktemniń tańǵy salqyn aýasy boıyn lezde qaltyratyp jiberdi. Titirkengen Áset jyly vagondy qımaǵan kóńilmen keıin burylǵan, esik kózinde turǵan provodnık qyz joǵarydan kúlimsireı qarap qolyn bulǵady. Tańǵy shapaqta óńi aıryqsha boz tartyp, súıkimdi edi. Boıy onsha bıik te emes, naǵyz symbattynyń ózi. Qazaq qyzyna tán bar ásemdikti bir boıyna jıyp qoıǵandaı. «Osyndaı qyzdyń da muńy bar-aý...»

Poezd aqyryndap jyljı bastady. Sol-aq eken, Áset kezdeısoq bir baqytty sátten jyrylyp, jalǵyz qalǵandaı kúıge túsip, kóńili qulazyp sala berdi. Ómirdiń barlyq qyzyǵy men shyjyǵy osynaý poezda, buıyǵy jyly vagonda ketip bara jatqan tárizdi.

Ylǵı osy — oılap-kútpegen jerden osyndaı baqytty sátter tap bolady da, asty bulań etip, sýsyp shyǵyp kete beredi. Osyndaı qımas shaqtar nege turaqsyz eken? Álginde ǵana buǵan qarsy qarap, kózi kúlimdep otyryp, áńgime oraıyna qaraı esh búkpesiz, aq jarqyn kóńilmen óziniń biraz syrlaryn aıtqan, jaqsy beıil bildirgen súıkimdi qyz bir kórgen tústeı ǵaıyp boldy. Áset poezd sońynan telmire qarap uzaq turdy.

— Siz Áset aǵasyz ba?

— Iá.

Kepkisin bir jaq shekesine qısaıta kıgen, kespeltek bitimdi, bitik kóz sary jigit ımenshektep qasyna keldi.

— Sálemetsiz be? Men sizge keldim. Mashına anaý qaqpanyń aldynda tur.

— Sen kimsiń?

— Ábdibaımyn.

— Kimniń balasysyń?

— Shubardyń.

— Óı, úlken jigit bop ketipsiń ǵoı.

Kádimgi óziniń týǵan naǵashysynyń balasy, bir kezde portfeline jarty taba nandy bir-aq salyp ap, sylpyldatyp soǵyp júretin domalaq sary bala. Jaýyryny qaqpaqtaı, úlken, tórtbaq jigit bolypty. Ony qushaqtap, mańdaıynan súıer-súımesin bilmeı daǵdaryp qalǵan Áset, aqyry dardaı jigitti balasynyp súıip jatýdy ersi kórdi.

— Kóter chemodandy! — dedi onyń túr-tulǵasyna, balýan músinine súısine qarap. Shaqpaq jeıdesiniń jeńin túrip alǵan. Sál bezeý basqan ıeginde, urtynda tebindep ósken bes-alty tal saqal-murty bar.— Sen shofer ma ediń?

— Iá.

— Batyryń, oqýdy jyly jaýyp tastaǵan ekensiń ǵoı.

Chemodandy kóterip, alǵa túsken Ábdibaıdyń qulaqtaryna deıin qyzaryp ketti. Birdeńe dep mińgirlegen boldy, biraq ne degenin Áset estigen joq.

— Neshinshi klastan tastadyń? — dep suraǵan.

— Segizinshiden.

— Ym-m...

Jeńil gazık stansıanyń balshyq dýaldy úıleriniń arasyn jaryp ótip, aýylǵa baratyn asfált jolǵa tústi de, appaq bop atqan tańdy betke ustap, zaýlap jóneldi. Kóktem aıynyń áli qulpyra qoımaǵan kezi. Qardan qulantaza arylǵan jer endi-endi dendep býsanyp, kók-sýyn boıyna taratyp, baýyryn jazyp, shıraı bastaǵan.

Oıly-qyrly keń dala, shyǵar kúnniń alqyzyl shapaǵynda, túnde kók aıaz qalyń shyqtan jaltyrap kúmis jalatqandaı syzdap jatyr. Aýyl — anaý, kókbýaldyr tańǵy saǵymnyń arasynan kórpesin basyna deıin oranyp ap búk túsip jatqan adam sıaqty dúńkıip turǵan qońyr taýdyń eteginde. Stansıadan otyz shaqyrym.

— Úı ishteriń aman ba? — dep surady Áset.

— Aman.

— Sen kimniń mashınasyn aıdap júrsiń?

— Partorgtyń.

— Ápkemniń úıi toıǵa ázirlenip jatyr ma?

— Iá.

— Ózi, toılary qashan, búgin keshkisin be?

— Búgin.

Ábdibaı kishkene kúninde de myńqıyp úndemeıtin bala edi, sol minezinen qazir de aýmaǵan sıaqty, tilinen tartqandaı qyp sóıletpese, sóıleıtin túri joq. Taǵy biraz anany-mynany surastyrdy da, aqyry Áset te óz oıymen ózi bop ketti.

Soltústik-shyǵys jaqqa kóz tikken. Álgindegi poezd sonaý alysta, kóz ushynda ketip barady eken. Kókiregi taǵy da oısyrap, álgi provodnık qyzdy esine aldy. «Sondaı qyzda da muń bar, á?» «Mahabbat degenge senbeımin, bári aldamshy, deıdi. Sondaı qyzdy aldaǵan opasyzdar da bar ma eken...»

Túnde terbetilgen vagonnyń ishinde ár túrli oıǵa ketken Áset uıyqtaı almaı dóńbekship uzaq jatty. Aqyry basy aýyra bastaǵan soń, jaılap ornynan turdy da, provodnık qyzdyń qasyna kep otyrdy. Áńgimelesti. Áýelde sózderi baılanyspaı ekeýi de sypaıylyq saqtap kibirtiktep otyrdy da, artynsha kópten tanys, biriniń syryn biri jalǵyz sózden uǵatyn jandarsha jaqsy syrlasyp ketti. Áset óziniń ǵylym kandıdaty ekenin aıtqan.

— Al men sizdi stýdent shyǵarsyz dep oılap edim,— dedi qyz kúlip.

Kózi kúlimdep buǵan tiktep qaraǵan. «Aqyldy jan,— dep túıdi Áset.— Biraq ómirden opyq jegen, ókinishi bar-aý...» Aıtqandaı-aı, áńgime jastyq, mahabbat jaıyna oıysqan kezde, qyz muńaıa otyryp, mahabbat degenge senbeıtinin, bári aldamshy ekenin aıtty.

Qazir Áset mashına ústinde kele jatyp sol sáttegi qyzdyń búkil keskin-keıpin esine aldy. «Qap, ne bolsa o bolsyn, kete berýim kerek edi-aý. Qap...» — dep ókindi ol.

Teginde, onyń aýylǵa onsha zaýqy da soǵyp kele jatqan joq. Ózin eliktirer, qyzyqtyrar birdeńe bar dep oılamaıdy. Osydan toǵyz jyl buryn, endi qaıtyp aýyldyń qarasyn kórmesteı bezip, zapty bop ketken edi. Óziniń panasyz, kúısiz jetim qalǵan aýyr jaǵdaıy, sol kezdegi aǵaıynnan kórgen teperishi esine tússe, kúni búginge deıin kóńili jasyp, qorlanǵandaı bolady. Bul joly tek etbaýyr jaqyny — jan degendegi jalǵyz ápkesiniń kóńilin qımaı, sonyń aldynda, eń bolmasa, bir ret týystyq paryzdan qutylý úshin keledi. Hat jazyp, tuńǵysh qyzynyń uzatylý toıyna shaqyrypty. Áset oılaǵan kezde, kókireginde oǵan degen aıanysh oıanady. Baıaǵyda uzatylyp bara jatyp, ápkesiniń jylaǵany kúni búginge deıin esinen keter emes. Nege jylady, nendeı qorlyq, ıakı zorlyq kórdi? Ol jaǵy Ásetke belgisiz. Áıteýir jaıdan jaı jylamaǵany anyq. Sol ápkesi qazir qandaı eken? Qartaımady ma eken? Sheshesine qatty uqsaýshy edi.

— Ápkem qalaı, qartaıyp ketken joq pa? — dedi álden ýaqytta.

— Bilmeımin.

— Nege bilmeısiń?

Ábdibaı kináli pishinmen ıyǵyn qıqań etkizip qoıdy. «Óı, mynaý bir dúmbilez birdeńe boldy ǵoı»,— dedi, naǵashy inisine qarny ashyńqyrap qalǵan Áset.

Arqan boıy kóterilgen kúnniń ótkir sáýlesi tikenshe qadalyp. Ásettiń kózin ashytaıyn dedi. Túni boıy uıyqtamaǵan adamdy mashına ishiniń qońyrsyq jalyny ezgilep, manaýrata berdi. Sony sezgen Ábdibaı aldyńǵy bettegi áınektiń astyńǵy jaǵyn sál kóterińkirep qoıdy. Bir ádemi qońyr jel ańqyldaı soqty.

Áset dalaǵa kóz tastaǵan. Sol baıaǵy talaı ret attyly-jaıaýly jol shekken bel-belesteri. Burynǵysynan basylyp, kishireıip, kózge qorash tárizdenip qalǵan. Buryn stansıa men aýyl arasy óte alys kórinýshi edi, endi qarasa myna turǵan jer sıaqty. Esinde óziniń sharshap-shaldyǵyp jaıaý júrgen kezderi ǵana qalypty, áneý bir dóńeste demalǵany, áneý bir jyrada shóldep kep bulaqtan sý ishkeni — bári de qazirgideı anyq esinde. Tipti sol kezdegi kóńiliniń jabyrqaý, jadaý kúıi, jaıaý júrip sharshaǵany qazir tátti bir qıal tárizdi esine túsedi. Al mashınamen júrgen saparlarynyń biri esinde joq.

— Áı, mashınańdy anaý jyraǵa qaraı burshy, sonda bir bulaq bolýshy edi, kóre keteıin,— dedi. Ábdibaı lám demesten mashınany joldan buryp, jýsandy, betegeli jondy baýyrlaı tartty. Mashınanyń júrisi selkildep ketti. Kóktemgi dalanyń býsanǵan kúlimsi ıisi ańqydy.

Jyranyń qulama tumsyǵyna kelgende Áset mashınadan túsip, tómengi bulaqqa qaraı jaıaý júrdi. Ábdibaı da ere túsken. Jan-jaǵy qalyń qýraı, kózin shóp-shalam basqan tazartylmaǵan bulaqtyń basyna kep Áset oıly kúıde biraz turdy. «Mynaý jerde bylaı jantaıyp jatyp edim»,— dep oılady ol. Aıaǵyna báteńkesiniń shegesi batyp qanap edi, tas taýyp ap, sol shegeni urǵylap uzaq otyryp edi. Qazir oılap qarasa, onysy taǵdyr tálkegi emes, jaı balalyq qusalyq eken. Tipti kúlýge bolady. Basqa bireýden júkti bop qalǵan qyz buǵan jala japty, al aǵaıyn-týǵan muny soǵan úılendirmek bop, jatyp kep, sońyna tústi..

— Men osy jolmen stansıadan aýylǵa úsh kúnniń ishinde eki ret jaıaý qaıtqam,— dedi Áset Ábdibaıǵa burylyp.— Osy bulaqtyń basyna kep otyrýshy edim. Týý, raqaty-aı, tamasha jer-aý!..

Áset kerile sozylyp, bir sátke tym-tyrys tura qaldy. Bulaq sýynyń búlk-búlk aqqan kúbir dybysy estildi. Endi ǵana baıqady: dalada qus degen mundaı kóp bolar ma, árqaısysy ózimen-ózi bulaı ushady, biri olaı ushady, endi biri tastyń, butanyń ústinde shoqıyp otyrsa, biri qýraı-shóptiń arasyna syp ete túsedi, boztorǵaılar jer ústinen kóterile bezekteıdi, shyrqaý kókte shyrqyraıdy. Masaıraǵan dúnıe. Ózinshe bir qym-qýyt ótip jatqan ý da shý qyzyq tirlik.

— Júr, kettik!

Birtindep Áset kóńilinde osynaý dalaǵa degen bıikten qaraǵan óktem sezim paıda boldy. Jer sharynda osynaý aralyq noqattaı ǵana bop kóriner, tipti bar-joǵy da birdeı. Al osynaý aralyqta júzdegen jyldar boıy munyń ata-babalary tirshilik etip, ómir keshti, dúnıeniń keńdigin, jaqsysy men jamanyn osynaý ultaraqtaı ǵana aralyqta ólshedi. Týǵan jer, ósken jer dedi, sondaǵylary ultaraqtaı ǵana aralyq.

Aýylǵa taıap qalǵan kezde, joldyń oń jaǵyndaǵy dóńniń ústinen zırat kórindi. Appaq shańqandaı kúmbezderge kózi tústi. Buryn bul tóńirekte tórt qulaqty tam bolmasa, mundaı kúmbezder bolmaıtyn. «Qaraı gór»,— dep tańyrqap qoıdy. Ózine unap qaldy bul jańalyq. Ákesi men sheshesiniń zırattaryn esine aldy. Qazir qandaı kúıde eken?

— Ábdibaı, aınalaıyn, zıratqa qaraı burshy, ákem men sheshemniń basyna bara keteıin,— dedi. Ábdibaı taǵy da lám demesten, jolsyzben burylyp, zıratqa tótelete tartty.

Zırattyń kólemi edáýir keńeıipti. Kóbisi qulap-mujylǵan eski tórt qulaq balshyq tamdar, temirden, aǵashtan jasalǵan qorshaýlar, keıbiriniń tóbesine qańyltyrdan oıylǵan juldyzdar, keıbiriniń tóbesine aıshyq ornatylǵan. Osylardyń bárinen álginde alystan kóringen úsh kúmbez sál oqshaýlaý tur. Alystan bári birdeı bop kóringenmen, jaqynnan qaraǵanda birinen-biri ózgeshe, oıý-ornekti, sán-saltanatty jasalypty.

— Osy kúni bizdiń aýylda ólgenderine osyndaı kúmbez soqtyrý saltqa aınaldy,— dedi Ábdibaı.

Áset qabir-qabirlerdiń arasymen ótip, óziniń ákesi men sheshesiniń qatar jatqan zırattaryn taýyp aldy. Syrtyndaǵy tam qorshaýlary qulap qalǵan, ústi shı qıaq pen qýraı basqan, tegistele bastaǵan qabirlerdiń tusynda, júregi sýyldap eki-úsh mınýttaı turdy. Ákesiniń qabiriniń bir jaǵy ishine túsken sıaqty, biraq oǵan jaqyn baryp, anyqtap qaraýǵa Ásettiń júregi daýalamady. Óziniń tym-tyrys jatqan qalyń zırattyń eń ortasyna kep turǵanyn endi ǵana ańdaǵandaı búkil on boıy titirkenip, dirildep ketti. Ábdibaı mashınasyn shuqylap jatyr. Kelerin kelse de ne isterin bilmegen Áset, apasynyń qabirine taǵy bir qarady da, keıin buryldy. «Mundaıda ne deýge, ne isteýge bolady eken. Ún-tún joq kelip, qur qarap turyp-turyp ketken qandaı yńǵaısyz edi»,— dep oılady. Bir túrli, óz-ózinen qýystanǵan yńǵaısyz kúıge tústi. «Ádeıilep burylǵandaǵym osy ǵana ma»,— dep yza boldy.

Shetke shyǵa bergeninde, tóbesine juldyz ornatylǵan temir qorshaýdyń ishinde qyzyl granıtten qulpytas qoıylǵan qabirge kózi tústi. Qulpytas betinde áınektelgen sýreti de bar eken. Áset taıaý kelgende tanı ketti: bir kezde mektepte ózine matematıkadan sabaq bergen ustazy eken. «Qaıtys bolǵan eken-aý, baıǵus-aı...» Týǵan jyly men ólgen jylyn oqydy, aldyńǵy jyly qaıtys bopty, qyryq toǵyz jasynda. «Baıǵus shekten tys qatal bolǵanymen adal adam edi, topyraǵy torqa bolsyn»,— dep kúbirledi Áset. Ustazy sýretinde de qabaǵyn shytynyp, ernin jymqyryp túsipti.

Ásetke áke-sheshesiniń qabirinen góri ustazynyń qabiri qatty áser etti. Ólim degenniń ne ekenin endi ǵana shyndap sezgendeı úreı paıda boldy. Tezirek ketkisi kep, mashınaǵa qaraı asyqty. «Qatal edi, baıǵus, shekten tys qatal edi...» Matematık ustazynyń qıt etseń, klastan qýyp shyǵatyny, esep shyǵarǵanda sál qatelesseń, keshirim etpesten ekilik qoıatyny esine tústi. Ol ol ma, aýylǵa kelgen jańa kınolardy qatal baqylap otyrýshy edi. Eger fılmniń ishinde, eń bolmaǵanda, bir jerinde qyz ben jigit súıisetin kórinis bolsa, ıa oqýshy balalardy klýbqa kirgizdirmeıtin, nemese, kınomehanıkti shyryldatyp júrip, álgi súıisetin kórinisti qıǵyzyp tastaıtyn. Qyzyq kisi edi...

Ábdibaı mashınasynyń kapotyn jaýyp, maı bolǵan qolyn shúberekke súrtti. Sóıte turyp, anadaı jerdegi bıiktigi kindikten ǵana keletin, úlken-úlken tastardan qalanǵan zıratty megzedi:

— Áset aǵa, anaý, álgi ótken qysta atylyp ólgen Baǵlan men Aınashtyń molasy,— dedi.

— Atylyp ólgeni qalaı?

— Ózderi... qushaqtasyp turyp atylǵan.

Ábdibaı óziniń shorqaq tilimen: qyz ben jigit birin-biri súıdi, sonan soń atylyp óldi, degendi aıtty da qoıdy. Ne sebepten, qalaı atylyp óldi, ol jaǵyn túsindire alǵan joq.

— Ekeýin birge kómgen, myna syrtyndaǵy tas qorshaýdy biz qaladyq,— dep bitirdi sózin.

«Báse, osyndaı bir quqaısyz bolýshy ma edi, bizdiń aýyl»,— dep oılady, qozǵala bergen mashınanyń ústinen tas qorshaýǵa jaı ǵana bir qarap ótken Áset.

Mine, eńis oıda jatqan aýyldyń tóbesi de kórindi.

— O, ósip ketipti ǵoı, aýyl! — dedi eriksiz súısingen Áset. Buryn ár tusta bir úıme-júıme bop shashyrap jatatyn, myjyraıǵan qora-qopsyly, úılerdiń ornyn jańadan salynǵan aq shatyrly eńseli úıler basyp ketken, jańa kósheler paıda bolǵan. Aýyldyń orta tusyndaǵy bir kezde balalar dop oınaıtyn ashyq alańda eki etajdy úlken úı tur.

— Anaý jańadan salynǵan mektep pe?

— Iá.

— Anaý nemene?

— Balalar baqshasy.

— Anaý she?

— Aýrýhana.

Ápkesi hat jazǵan saıyn aýyldyń óskendigin, jańa mektep, jańa klýb, jańa úılerdiń salynǵanyn aıtatyn, ol ózgeristerdi Áset ózinshe tuspaldaıtyn, biraq dál mynadaı kórnekti bolar dep oılaǵan emes.

Mashına dóńniń ústindegi ápkesiniń úıiniń aldyna kep toqtaı qalǵan. Áset jerge túser-túspesten ápkesi kep bas salyp qushaqtap, kópke deıin aıyrylmaı qoıdy. Tolyp jatqan áıelder, kempirler shýyldasyp kep qorshap aldy, biri mańdaıynan, biri betinen, biri qolynan súıip amandasyp, múldem qulaǵyn tundyryp, basyn aınaldyryp jiberdi. Áset olardyń keıbirin tanyp, keıbirin shyramytsa, keıbireýlerin tanyǵan joq. Biraq ózderi jalpaqtap kep muny qolynan súıedi. «Aınalaıyn-aı, úlken azamat bolypty-aý... Asyldan qalǵan tuıaǵym-aý»,— desip jatyr. Ápkesi jáne bir áıelder kózderiniń jasyn syǵyp júr. Onan kileń bir boıjetken súıkimdi qyzdar men jasóspirim balalar kep, qol alysyp amandasyp jatyr. Bári «aǵalap» tur, biraq Áset olardyń birin de tanyǵan joq, tek kúlgen kúıde: «jaqsy ma, aınalaıyn», «sálemet pe, qalqam» deı berdi. Bári de ásem, nur júzdi kórindi. «Qandaı ádemi jastar ósken»,— dep súısindi Áset. Buryn ol ózin áli jaspyn dep oılaıtyn, al qazir edáýir eseıip ketkendeı sezindi ózin. Sonshalyq bir syı-qurmetpen, iltıpatpen ózine jaýdyraı qaraǵan jastardyń aldynda qalaı turyp, qalaı júrerin, qalaı sóıleserin bilmegendeı, qysylyp qaldy.

Úıge kirip, sheshinip, endi «úh» dep otyra bergende jezdesi men kórshi-kóleńdegi úsh-tórt aqsaqal keldi. Bárine ushyp turyp, sálemdesip, keıbireýlerimen qushaqtasyp, keıbireýlerimen qol alysty. Úıdiń ishi-tysy birdeı toı qamynda ekeni, kirip-shyqqan adamdardyń bári toı shattyǵynda ekeni kórinip tur.

Sypsyńdaǵan jas kelinshekter dereý dastarqan jaıyp, maıly shelpek pen baýyrsaqty úıe tógip, shaı ázirledi. Osy kóńil, osy kórinistiń bári Ásetti de alyp ushqan bir jaqsy qýanyshqa bóledi.

Shaı ústinde de munymen sálemdesýge kelgen kórshi-qolań, áıel-erkek úzdiksiz kirip-shyǵyp jatty. Aýyl úıdiń eń bir ystyq, qaıtalanbas salt-saltanaty.

Qaıta-qaıta kózine jas úıirilip, aınalyp-tolǵanyp, ápkesi kele beredi.

— Jalǵyzym... jaryǵym... kúnim meniń,— deıdi. Basqa jaı sózderdi aıtqysy kelmeıdi. İnisine meıirlenip, eljireı qaraıdy. Óstip tek Ásettiń apasy ǵana qaraýshy edi. Sondaıda onyń óziniń de tamaǵy qurǵap, kózi jasaýraı bastaǵandaı bolady. Sony sezgende shaı quıyp otyrǵan kelinshek, ápkesine:

— Já, boldy endi, baýyry kelgende jylaǵany nesi. Shaı ishkizshi,— deıdi.

— Jylamaımyn. Jylamaımyn...— dep ápkesi kózin súrtip, dalaǵa ketedi. Biraq kóp uzamaı qaıta kiredi.

— Aınalaıyn... jaryǵym... kúnim!

«Osy bir sátter úshin, osyndaı ystyq saǵynysh úshin ómir súrý qandaı jaqsy»,— dep oılaıdy Áset.

Shaıdan keıin Áset biraz uıyqtap demalǵysy keldi.

2

Qansha uıyqtaǵany belgisiz, bir kezde syrtta, esik aldyndagy shań-shuń etken daýystardan oıanyp ketti. Sózderiniń arasynda Ásettiń atyn atap qoıady. Áset tósekten basyn kóterip, terezeden qaraǵan: ápkesi bul ákelgen jibek oramaldy basyna baılap apty, sony eki-úsh abysyn-ajyny ortaǵa alyp, árqaısysy ár jaqtan tap-tap berip, talasyp tur eken.

— Áı, qatyn, Áset saǵan baýyr bolǵanda bizge bóten deısiń be? Ákel men salam,— deıdi bireýi.

— Qoıyńyzshy, sizge jaraspaıdy. Myna maǵan berińder! — deıdi ekinshi jastaý kelinshek.

— Áı, óz basymnan da túsip qalmaıdy. Aýlaq júrińder! — deıdi ápkesi.

Osy kezde baǵanaǵy shaı quıǵan sypsyń qara kelinshek, ápkesiniń syrt jaǵynan kep, qapelimde jaýlyqty julyp áketti. Qasha jóneldi.

— Qap, myna jaman qardy-aı, á! — dep aıyrylyp qalǵan áıelder sál qýa túsip keıin qaıtty.

— Aıttym jańa maǵan ber dep...

Ápkesi jalań bas kúıinde shashy qobyrap, kúlip otyryp qaldy. Onan soń óziniń burynǵy oramalyn baılady. Áset endi kórip otyr, ápkesi anaý jylǵysynan ájeptáýir qartaıyp qapty, etjeńdenip tolǵan. Qyryqtaǵy jasynan góri sál kekseleý kórinedi. Ústine uzynsha qyp tigilgen barqyt kamzol kıetin bopty. Belin aq bóz belbeýmen orap alǵan. Sirá, beli aýyratyn bolǵany ǵoı. Toǵyz balasy bar, solardy ósirý ońaı deısiń be?

Áset tósekke qaıta jantaıdy. Syrttaǵylardyń sóılesken sózderine, ázil-ospaqtaryna qulaq túrip jata berdi. Álden ýaqytta ápkesiniń:

— Apyr-aý, myna kele jatqan Zaǵıpa ma, eı?! — degen daýsy qattyraq shyqty. Áset eleń ete qaldy..

— Amansyz ba, táte? — degen uıań daýys ta estildi.

— Amanshylyq. Óziń de úı ishiń, bala-shaǵań aman ba? Mal-jandaryń saý ma? Iá, qaıdan júrsiń, qaraǵym-aý. Qumnan beri kóshtińder me?

— Eki-úsh kún boldy, myna astyrtqa kóship kelgenimizge. Aýylǵa un tartqyzyp alaıyn dep kelip em.

Ápkesi Zaǵıpamen taǵy biraz sóılesti. Bir kezde Zaǵıpa:

— Áset keldi me? — dep surady.

— Keldi ǵoı, qarǵam. Túni boıy jol júrip sharshaǵan emes le, demalyp jatyr.

— So keldi dep estip, amandasaıyn dep edim. Men Ásetti kórmegeli talaı jyl boldy ǵoı... On bir, on eki jyl bopty. Qandaı boldy eken, kóreıin dep em. Baıaǵyda kishkentaı kúnimizde ekeýmiz atqa minip jarysýshy ek...

— Kúte tur, qazir oıanyp qalar...

«Shynynda Zaǵıpany kórmegenime on bir, on eki jyldaı bop qalypty-aý...— dep oılady Áset.— Iá... segizinshi klastan keıin kórgem joq...»

Bir kezde Ásettiń ákesi kolhozdyń jylqysyn baǵatyn da, Zaǵıpanyń ákesi qoıda bolatyn. Keıde jaz kezinde jylqyly aýyl men qoıly aýyl qońsy qonǵanda Áset pen Zaǵıpa ekeýi eki atqa minip ap, mal qaıyryp, jarysyp oınaýshy edi. Jańaǵy Zaǵıpanyń aıtyp otyrǵany sol kez. Al bertin kele eseıgen shaqtaryn nege eske almaıdy. Ekeýi jazǵy demalysqa shyqqanda jaılaýdaǵy úılerine talaı ret birge qaıtpap pa edi. Zaǵıpaǵa baılanysty bir umytylmas sát áli kúnge Ásettiń esinde. Áset ylǵı óziniń balalyq balǵyn shaǵyn oılaǵanda, sol kezdi asa bir saǵynyshpen esine alady. Óz ómiriniń eń bir kirshiksiz, sútteı aq taza shaǵy dep biledi...

Jazǵy emtıhan kezinde Zaǵıpa men Ásetterdiń úıi, Eshkiólmes taýynyń teriskeı astyrtynda kórshi otyrdy. Ol kez ekeýiniń altynshy klasty bitiretin jyly bolatyn. Emtıhan aralyqtaryndaǵy eki-úsh kúnde bular osy ortalyqtaǵy mektepke úılerinen taý asyp, atpen kelip júrdi. Keıde ekeýi eki atqa minip keledi, keıde bir atqa mingesip keledi.

Birde, umytpasa, aqyrǵy emtıhannyń qarsańynda bolar, kún jaýyndy bop, jylqylar úı mańynan uzap, yqtap ketti de, Zaǵıpa men Áset aýylda qalǵan jalǵyz atqa mingesip shyqty. Kúni boıy silbirep jaýǵan jaýyn tek besin kezinde ǵana tolastaǵan. Qalyń tuman ıyqtan basyp turdy. Belýardan kelgen taý shóbi jaýyn sýyna shylqyp tur.

Ekeýiniń mingeni — kóshkende júk artatyn, astynan ótseń — myńq etpeıtin, kıtiń jol jorǵasy bar, jýan tory at. Zaǵıpa aldynda da, Áset at kórpeniń bir jaǵyn tósep artqa mindi. Buta-butanyń arasyn qýalap, bıik asýǵa qaraı ıreleńdep órleıtin jalǵyz aıaq taý jolymen tartyp ketti. Janýar tory at, talaı bıik asýlardan júk tartyp ótken myqty mal emes pe, jaýyn ezgen taıǵaq súrleýmen bir súrinbeı mysyqsha órmeleıdi. Tuıaǵy taıǵanaqtaǵan keı tusta tizerlep áketetin sıaqty.

Jol tik shanshylyp kóteriletin tustarǵa kelgende, Áset keıin sýsyp túsip qalmaý úshin Zaǵıpanyń belinen qushaqtap ustap alady. Ol kezde Zaǵıpa etine qol tıgizbeı orǵyp turatyn kıiktiń laǵyndaı shálkes minezdi, erke qyz bolatyn. Áset ózin qushaqtaǵan kezde:

— Jiber deımin, jiber, qytyǵym keledi!.. Oı-baı-aı...— dep shyńǵyra kúlip, Ásettiń qolyn urǵylaıdy.

— Endi qaıtem, artqa qaraı domalap baram.

— Domalasań domalaı ber, menen ustama...

Birtindep bular taý ústine kóterilgen saıyn, qoıý tuman seıilip tómende qala berdi. Bıik asýdyń tóbesine shyqqan kezde, aspan shaıdaı ashyq eken, sýmen jýyp-jýyp ábden tazartylǵan, biraq áli keppegen kókshil áınek sıaqty, uıasyna taıaǵan kún qyp-qyzyl bop móltildep jarqyrap aqqan alyp raketa sıaqty. Sol bir kún onan keıin Ásetke esh ýaqytta sondaı bop kóringen emes. Aspannyń da, kúnniń de talaı ádemi sátterin kórdi, biraq dál sondaǵydaı kórinis qaıtalanǵan da emes, bolǵan da emes.

— Alaqaı, taýdyń ústi qandaı jaqsy! — dep aıqaılap jiberdi Zaǵıpa. Tómende, álginde ózderi shyqqan jaqta órkesh-órkesh bolyp qalyń tuman jatyr shógip, jybyr-jybyr qozǵalady, tolqıdy. Jel qýyp ákep, yqta irkilip turyp qalǵan, tútilgen qońyr jún sıaqty. Keı tusy bozǵyltym, keı tusy qaraýytqan, al batys jaǵyn kún sáýlesi qyzylǵa bóktirip tastaǵan.

— Ala-a-qa-aı-ı!..

Qyz daýsyna bıik taý shyńy qosylyp, áınekshe zyńyldap jańǵyryǵyp ketti.

— Áset, qarasańshy! — dedi qýanyshtan esi shyǵyp, at ústinde otyra almaı ketken Zaǵıpa.

— Qarap turmyn ǵoı,— dep Áset ony qushaqtaı alǵan.

— Hı-hı-ı!..— dep yrshyp ketken Zaǵıpa Ásetti ózimen birge ala-mala at ústinen domalap tústi jerge. Ekeýi de jaýynǵa shylqyǵan qalyń shópke umar-jumar boldy. So kúıde ishekteri qatqansha kúldi, birin-biri qytyqtady, alysty, julysty. Al tory at ańyraıǵan kúıde bularǵa qarap, toqtap turdy.

Tek kún uıasyna qonǵan kezde ǵana bular oıyndy toqtatyp, oryndarynan turǵan. Ekeýi de narttaı bop qyzarǵan, terlegen, ústeri ábden shylqyp sý bolǵan.

— Oı-baı, qazir taý arasynda jyn-periler bolady, keteıik,— dedi Zaǵıpa.

Áset tory attyń keıin ketken er-toqymyn jóndep, tartpalaryn qaıta tartty. Onan soń, qoltyǵynan demep, aldymen Zaǵıpany mingizdi, tastyń ústine shyǵyp ózi mindi.

— Jańa ǵoı, myna úshkir tastardyń ústine jyǵylǵanda óletin ek,— dedi Zaǵıpa.

Bular tory atty kıtiń jorǵasyna salyp, ymyrt qarańǵylyǵynda, oıǵa ıreleńdeı túsken tastaq jolmen, eski tas qystaýlardyń arasynan ótti. Úńireıgen ıesiz qystaýlardan sál qoryqqan Áset Zaǵıpany myqtap qushaqtap aldy. Zaǵıpa da tym-tyrys, jan-jaqqa jaltaqtaı qarap, atty tynymsyz tebinedi. Bir jaqsysy, áıteýir, kúngeı jaqta tuman joq eken. Qystaýdy biraz uzap shyqqannan keıin ǵana «ýh» dep dem alǵan Zaǵıpa:

— Burynǵy ýaqytta osyndaı tas qystaýlarda qalaı turdy eken qoryqpaı? — dep qoıdy.

Kúngeıdegi aýyl ortalyǵyna el orynǵa otyra jetken. Ekeýi de ústi-bastary sý-sý, ábden qaljyrap sharshaǵan boıda, Ásettiń osy ápkesiniń úıine kep, keshki tamaq — kespe kójeden isher-ishpesten qulaǵan edi. Erteń emtıhan, erte turyp, kitapty taǵy bir qarap shyǵýlary kerek.

Ekeýi de jartylaı sheshinip, jartylaı kıimsheń kúıinde qatar qulaǵan. Áset uıqysy qanyp birinshi oıandy. Tań aldy eken, úıdiń ishi jap-jaryq. Qozǵalyp edi, moınyn birdeńe jybyrlatqandaı boldy, qarasa qasynda jatqan Zaǵıpanyń burymy eken. Ush jaǵy tarqatylypty, qyshqyltym ıisi bar — ashyǵan aırannyń ıisi. Zaǵıpanyń basyna basyn túıistirip ıiskedi, qyshqyltym aıran ıisi keremetteı unady. Endi birde qyzdyń uıyqtap jatqan keskinine qarady, aqyryn ǵana bildirmeı betinen súıgisi keldi, biraq batpady. Tek shashynyń tarqatylyp jatqan ushynan ǵana urlana súıdi...

Qazir syrtta kep, munyń oıanýyn kútip otyrǵan sol Zaǵıpa.

Segizinshi klasty bitiretin jyly Zaǵıpa osynda bir jesir áıeldiń úıinde turyp oqyǵan. Kóktemge salym sol áıeldiń úıine, alystaǵy tórkininen, bir jamaǵaıyny izdep kelip, uzaq ýaqyt qonaqtap jatty. Ásker qatarynan qaıtqan jas jigit eken. Sol jigit kelgennen keıin-aq Zaǵıpa ózgere berdi. Burynǵydaı alysyp-julysyp oınaýdy qoıyp, klasta partasynan turmastan, ylǵı tunjyrap otyryp alatyn boldy. Ózi múldem ereseıip ósip, sulýlanyp tola bastady. Sóıtip júrgende jazǵy demalys bastaldy da, oqýshylar jan-jaqqa tarap ketti. Kúzde Zaǵıpa mektepke qaıtyp oralǵan joq, maldaǵy áke-sheshesi jibermepti-mis degen sóz boldy. Onan birer jyl ótken soń malda júrgen bir jigitke turmysqa shyǵypty degen de habar jetti.

Áset tósekten turyp, ústi-basyn durystap, aınanyń aldyna baryp shashyn tarady. Qatty uıyqtaǵandiki bolý kerek, kózi qyzaryp qapty, bozań tartqan juqalań keskini isińki. Taza aýaǵa shyǵyp, biraz júrsem basylyp keter dep oılady.

Aýyzǵy bólmege dabyrlaı sóılesip ápkesi men Zaǵıpa kirdi. Ápkesi esikten syǵalap:

— E, turypty ǵoı, aınalaıyn,— dedi qýana daýdyrlap.

Ápkesine erip bólmege bet-aýzy qara ala-torala bolǵan, basyna qyzyl ala gúldi oramal baılaǵan, jalaq erin kekse bir áıel kirdi. «Qudaı-aý, Zaǵıpa osy ma?» — degen oı Ásetti osyp ótti.

— Aman-saýsyz ba? — dep kep áıel qol alysty.— Áset meni tanymaıtyn da shyǵar,— dedi kúlip. Kózi ǵana sol burynǵy Zaǵıpanyń kózi.

— Nege tanymaımyn, Zaǵıpasyń ǵoı,— dedi Áset, biraq ishinen: «ras tanymaǵandaı ekem, apyr-aý, áp-ádemi qara tory qyz emes pe edi, ne bop ketken»,— dep tańyrqady. Ústindegi kıimderi tym qorash. Ras, qymbat jibek pen púlishten tigilgen, biraq qalaı bolsa solaı ıyq, etekteri olpy-solpy tur. Júris-turysy da bir túrli búgejektep basady. Imenshektep baryp oryndyqqa otyrdy.

— Iá, aýyldy umyttyńyz ǵoı, kelmeıtin boldyńyz ǵoı,— dedi.

— Qyzmet, qol tımeıdi.

— Biz sıaqty deısiń be, anda baram, al kettim dep júre beretin, bulardyń saǵattary sanaýly ǵoı,— dep qoıdy ápkesi.

Munan keıin úı ishi, bala-shaǵa jaıyn surasty. Zaǵıpa ózderiniń áli qoıda ekenin, hal-turmystarynyń jaqsy ekenin, alty balasynyń baryn, úsheýiniń osy ortalyqta ınternatta jatyp oqıtynyn aıtty. Kezegi kelgende ózi de: — Balalaryńyz qansha? — dep surady.

— Bir ulymyz bar.

— E, bul qalada turatyndardyń bir-eki baladan asyrmaıtyn salty emes pe,— dedi osy tusta ápkesi. Murnyn tyjyryp, tipti jaqtyrmaıtynyn bildirdi.

Zaǵıpa taǵy biraz otyrdy, ári-beriden keıin, sóılesetin sóz de qalmady.

— Qoı, sharýama baraıyn. Álgi dıirmende kezekke turyp ketip em,— dep ornynan turdy.

— Keshkisin toıǵa kel,— dep ápkesi qosa turdy.

— Kelemiz ǵoı.

Zaǵıpa shyǵyp ketkennen keıin de Áset kóńili ári-sári bop tunjyraǵan beıjaı kúıde qaldy. «Apyr-aı, nege osynsha óstip ketken,— deı berdi.— Áli jas emes pe, menimen jasty edi ǵoı...» Kimdi kinálaryn bilmeıdi. Zaǵıpanyń ózin be, joq, álde malshynyń aýyr turmysyn ba? «Turmysymyz jaqsy» deıdi, «Tabystymyz» deıdi, «Alty balam bar» deıdi múmkin kóp balanyń beıneti shyǵar... Esine óziniń áıeli tústi. Qalada onyń aýrýhanaǵa jatyp qaıtatyn kezderine bul onsha kóp mán bermeıtin, solaı bolýy zańdy sıaqty kórinetin. Endi, mine, sol jaı jańaǵy Zaǵıpadan keıin esine túskende, bir túrli jaǵymsyz, sóket kórindi. Eger sol áli jıyrmadaǵydaı kóringen óziniń súıkimdi jas áıeli kóp balaly bolyp, sonyń mehnat-beınetinen osy Zaǵıpasha qartaıatyn bolsa, Áset qaıter edi? Ózine teń tutýǵa qomsynar ma edi, álde ardaqtap aıalar ma edi? Teginde, Áset óte balajandy. Bala úshin dúnıeniń basqa qyzyǵynan bezýge bar. Biraq áıeli de dál myna Zaǵıpadaı kúıge túser bolsa... Túý, munyń áıeli eshýaqytta mundaı qadamǵa barmaıdy. Endeshe tekke bas qatyryp qajeti qansha. Árkimniń ózine laıyq bıigi bolmaı ma.

Kıinip aýyzǵy bólmege shyqqan, ápkesi dastarqan ázirlep jatyr eken.

— Qarnyń ashty-aý, qalqam, sorpa ishshi,— dedi.

— Dalaǵa biraz boı jazyp keleıin,— dedi Áset. Syrttan aıqaılaı sóılegen shaldyń daýsy estildi.

— Bala qaıda?! Úıde me?

— Oıbaı, áne, Esimbek atań keldi,— dedi sasqalaqtaı sybyrlaǵan ápkesi.— Ásetjan, atańnyń kempiri qaıtys bolǵan jýyrda, umytpaı qazir kóńil aıt.

Sóıtkenshe bolǵan joq, kózildirik kıgen, qundyz bórikti, uzyn shapanynyń syrtynan shashaqty aq jibek belbeýi bar Esimbek atasy da kirip keldi.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

— Ýáǵalaıkúmissalam! Iá, esen-saýmysyń, balam,— dep kelip Ásettiń mańdaıynan ıiskedi. Shaldyń saqalynan, jalpy boıynan ádemi bir átirdiń ıisi shyǵyp tur. «Jaryqtyq, qansha qartaısa da serilik ádetin tastamapty-aý»,— dep Áset ishteı jymyńdap qoıdy. Esimbek — Ásettiń ákesiniń ákesimen birge týysqan kisi. Qazir seksenniń tórinde. Jas kezinde qalaǵa ketip, baı saýdagerlerdiń qolynda jalshylyqta júrip, etiniń tiriligimen kózge túsip, talaıdy aýzyna qaratqan, kóńili júırik, oıy sergek, oıyn-saýyq dese janyn salǵan seri jigit bolypty. Onysyn ózi de aıtady, al zamandas bolǵan qarttar «Esimbektiń istegenderi» dep ańyz etetin.

Atasy tórge baryp jaıǵasa otyrdy da, aq jibek oramalyn alyp, saqal-murtyn sylap súrtip qoıdy. Basqa shaldar qusap saqal-murtyn qolymen emes, aq jibek oramalmen sylap-sıpaıtyny da serilikten qalǵan ádeti.

— Ýaı, kóp boldy ǵoı bul tóńirekte kórinbegenińe balam,— dedi tamaǵyn kenep...

— Oqý... qyzmet...

— Iá-á... bizdiki jáı sóz ǵoı. Jas kezińde oqyǵanyń, kóp júrip, kóp turǵanyń, kópti kórip qalǵanyń durys. Aǵaıyn-týǵan dep qaıtesiń, bularǵa alańdap. Ol sen alysta júrgende — bulardyń baýyrlary ezilip, emeksip turatyny, al erteń osylardyń ortasyna kelshi...

— Oı, jaryqtyq-aı, bir jón sóz aıta ma dese óstip qısyqqa ketedi endi,— dedi jaqtyrmaǵan ápkesi kúńkildep. Bul sózin qulaǵynyń múkisi bar shal estigen joq. Estise tas-talqan bolady.

— Ata-oý,— deıdi endi ápkesi daýystaı sóılep.— Myna ulyńyz, sizdiń úıge kirip kóńil aıtyp shyǵam ǵoı dep otyr edi, ózińiz kep qaldyńyz. Endi qysylyp otyr,— dep kópe-kórneý ótirikti soǵyp jiberdi.

— E, jaraıdy, onda turǵan ne bar,— dedi shal qolyn bir siltep.— O kempir ólse ózi úshin óldi, bireý úshin óldi deısiń be,— dep keńkildep kúlip qoıdy.— Erteń men de ólem, e, sonda senderge mindetsýim kerek pe...

— Bu kisige birdeńe aıtsań, ózinshe bir jaqqa buryp áketedi,— dedi keıigen ápkesi.— Arýaqty syılamaı ma sonda. Keshe qolynan dám tatqan ájesi emes pe.

— Onyń jóni bólek,— dedi atasy, endi kóńili basylyp, jabyrqaı sóılep.— Ájeńdi alys saparǵa attandyryp saldyq, balam. Topyraǵy torqa bolsyn, ıman bersin baıǵusqa...— Shal álgindegi aq jibek oramalyn alyp, kózin súrtti.

— Jaryqtyq-aı, myqty-aq edi,— dep atasyna jany ashyǵan ápkesi de jylap jiberdi. Sálden soń kózin qurǵatyp:

— Ata-aý, as úıge júrip sorpa ishińiz. Myna úılerge qazir oryndyq, stol qoıyp toıǵa ázirlenemiz,— dedi.

Áset esik aldyna shyqqan. Ac úı men syrttaǵy jeroshaqtyń tóńireginde qatyn-qalash, bala-shaǵa sapyrylyp júr. Zyr júgirip, shý-shý etedi.

Áset úıdiń syrt jaǵyn aınalǵan. Uzyn taqtaı oryndyqta jezdesi kórshilerimen áńgimelesip otyr eken. Sálden keıin eki-úsh jas jigit jáne keldi. Bári Ásetpen sálemdesip, amandyq surasyp, onan soń syıǵandarynsha oryndyqqa, syımaǵandary irgede jatqan kók tasqa otyrysty. Biri — Ásetpen kishkentaıdan birge ósken, birge oqyǵan Quraqbaı degen jigit.

— He istep júrsiń? — dep surady Áset.

— Sıyr fermada osemenatormyn.

Kún tústen aýyp, eńkeıe bastapty. Aspan sál munartyp tur... Aýa jaıma-shýaq jyp-jyly. Áset sózge aralasqan joq, oıda jatqan aýylǵa anyqtap qarap aldy: kimderdiń úıi qaı tusta edi, úılerdiń áli qanshasy qalǵan, jańa úıler qandaı úlgilermen, qalaı salynǵan — bárine oısha kóz jiberdi. Oǵan bárinen de eki etajdy jańa mektep qatty unady, oıǵa salynsa da bıik kórinip, ózinshe bir tóbe bop tur.

— Aýyl tipti ósip ketipti ǵoı,— dedi.

— Ósti ǵoı. Osy úılerdiń kóbi sońǵy eki jylda ǵana salynǵan,— dedi Quraqbaı.— Qazir jurt degen baıyp alǵan.

— Mektep ádemi salynǵan eken, ózi úlken,— dedi.

— Úlkeni úlken-aý, biraq basynda taǵy bir qabat kóterýdi oılastyrmaǵan. «Endi birer jyldan keıin balalar syımaıdy» dep mektep dırektory jylap júr,— dedi Quraqbaı kúlip.

— Syımaǵany qalaı?

— Bala kóp. Ótken kúzde birinshi klasqa seksen eki bala barǵan eken, al aldaǵy kúzde júzden asady dep otyr. Endigi jyly odan da kóbeıedi.

— Sonda aýylda qazir qansha tútin bar?

— Alty júzdeı.

Áset tańyrqaı jymıyp, basyn shaıqap qoıdy. Shyńǵyrlaǵan qońyraý úni keldi qulaqqa.

— Qońyraý soǵyldy,— dedi Quraqbaı.

Mektep aldy jypyrlaǵan balalarǵa tolyp ketti. Kishirekteri alysyp-julysyp, birin-biri qýalap, dop teýip shýyldasa bastady, joǵary klastar bolý kerek, boılary taralǵan jas qyzdar men jasóspirim uldar top-top bop kún shýaqtap, sabyrly tur.

— Jastar kóbeıip keledi eken,— dedi Áset súısine qarap.— Qandaı ádemi jastar.

Sol-aq eken, otyrǵandar al kep jastardy dattaı jóneldi. Biriniń sózin biri jalǵastyryp, qazirgi jastardyń qıynshylyq kórmeı, erke ósip kele jatqanyn, buzaqylyq isteýge izdenip, daıyn turatynyn, tamaq ishkende de, kıim kıgende de kesirli ekenderin tizip shyqty.

— Oıbaı-aý, álgi qysta atylyp óletin qyz ben balany aıtpaısyń ba?! Solardy alyp bara jatqan neniń ǵashyqtyǵy edi deseńshi,— dep sózge kekseleý murtty adam aralasty.

— Solar kimniń balalary? — dedi Áset baǵanaǵy Ábdibaıdyń sózin esine túsirip.

— Osynda, umyttyń ba, joq pa, Qurman degen dıirmenshi bar emes pe edi.

— Iá, ıá.

— Sonyń ótken jyly mektep bitirgen qyzy bolatyn.

— Uldary esimde. Óńsheń birinen-biri ótken sotqar edi, al qyzyn bilmeımin.

— Qaıdan esińde bolsyn, sen ketkende murnyn súrte almaı júrgen bala ǵoı... Sol qyzǵa kúzde ózi qatarly bir jas bala úılenem dese, álgi sotqar aǵalary mańaılatpaı qoıady.

— Ol kimniń balasy? Múmkin men biletin shyǵarmyn.

— Baıaǵyda Kálen degen jataq bolǵan, anaý aýyldyń tústik jaǵyndaǵy tereń saıda qaýyn-qarbyz salatyn.

Kezinde jurt ony mazaqtap «Baqshashy Kálen» dep júretin.

— Baqshashy Kálendi bilem ǵoı.

— Bilseń sol... Jańaǵy bala da sol Kálenniń urpaǵy. Aty kim edi, sol balanyń, Quraqbaı?

— Baǵlan bolatyn.

— Iá, ıá, Baǵlan...

— Ol balany men de biletinmin,— dedi Áset. Esine uzyn boıly, aq quba óńdi, moınyna ylǵı sómke asyp júretin 14-ter shamasyndaǵy jasóspirim bala tústi.— Biz orta mekepti bitiretin jyly jetinshi klasta oqydy emes pe? — dep surady Quraqbaıdan.

— Dál ózi.

— Sol Baǵlan Qurmannyń balalary qaryndastaryn ońaıshylyqpen bermeıtinin bilgen soń, qyzdy alyp qashty. Biraq qolǵa túsip qap, álgi óńsheń noıys nemeler jigitti ıtshe tepkilep, qaryndastaryn alyp qalady. Sodan birer aı ótken soń, álgi Baǵlan qyzdy ekinshi ret alyp qashady. Bul joly aman qutylyp, myna kórshi kolhozdaǵy týysynyń úıine baryp jatqan jerinen qyzdyń aǵalary estı sap, bir mashına bop qýyp barady da, jigitti taǵy da uryp jyǵyp, qyzdy alyp ketedi.

— Qyz qaıtyp júr sonda?

— Qyz botadaı bozdap, jigitten aıyrylmaımyn dep júr. Biraq qyzdy tyńdap júrgen jyndy aǵalary ma?

— Onda zań qaıda?

— Zańǵa júginip júrgen jáne eshkim joq qoı. Aǵaıyn bolǵaly turǵan adamdarmen bet jyrtysqysy kelmeı me, áıteýir Baǵlan eshqaıda shaǵynbaıdy. Sodan soń qysta. Baǵlan bir túnde qyzdyń úıine kiredi de... biletinderdiń sózine qaraǵanda, terezeni ashyp kirgen bolý kerek... qyzdy qushaqtap turyp ózin myltyqpen arqadan, dál ókpe tustan atady. Oq ekeýin birdeı tesip ótip, sol qushaqtasqan kúılerinde óldi.

— Myltyqpen óz arqasynan qalaı atyp júr?

— Myltyqtyń dúmin qabyrǵaǵa kóldeneń tirep turyp, shúrippeni uzyn ilgek symmen basqan...

Bul oqys áńgime Ásettiń tula boıyn túrshiktirip, ony jabyrqaǵan sonshalyq bir aýyr kúıge túsirdi... «Áı, aýyldyń, osynysy-aı, jap-jaqsy bop kele jatyp, aıaq asty óstip birdeńeni burq etkizetini bar-aý. Ómirden túńildirip jibere jazdaıdy-aý...» Áset jas jigit pen jas qyzdyń myna qylyǵyn azǵandyq qoı dep oılady, artynsha: aý, sonda sol ekeýin sondaı kúıge deıin jetkizip otyrǵan sodyr aǵalary emes pe? Olardy ne deýge bolady? Olardy sóıtip alshaqtatyp, el-jurt ne qarap otyr? El aman, jurt tynyshta, barlyq zań-zakonnyń aldynda osynsha aýyr tragedıaǵa qalaı jol berildi.

— A álgi sodyr aǵalary nege qarsy bop júr sonda?

— Aqymaq bolǵan soń qaıtesiń. Qaryndasymyz áli jas oqytamyz desedi.

— Ózderi jazalandy ma.

— Qaıdan. El ishi, aǵaıyn-týǵan emes pe, jyly jaýyp qoıa saldy. Onyń ústine qyz ben jigit: «biz úshin eshkim kináli emes»,— dep qolhat jazyp ketipti.

Birazǵa deıin barlyǵy da únsiz otyryp qaldy. Álden ýaqytta áńgimeniń betin burǵysy kelgen álgi murtty adam:

— Almatyda ne jańalyq bar, aıta otyr, shyraq? — dedi Ásetke burylyp.

— Nesin suraısyz?

— Aspanmen tildesken jańa qonaq úı salyp jatyr edi, bitti me?

— Bitken.

— Endi bir jınalys birdeńege shaqyrtsa, baryp jatady ekenbiz ǵoı. Bárin aıt ta birin aıt, ózime Almatyǵa barǵanda bárinen de sol qonaq úıi unaıdy. Eki-úsh kún jatsań da janyń jáı taýyp, áı, bir demalyp qalasyń-aý.

— Pah, pah, shyqty! — dedi osy kezde Quraqbaı kósheniń arǵy jaǵyna moıynyn buryp. Bári solaı qaraı qalǵan. Pochta úıinen shyqqan aq svıter, ıýbka kıgen symbatty bir kelinshek kósheni boılap kele jatyr eken.

— Bu kim? — dep surady Áset.

— Pochtanyń bastyǵy,— dedi, kelinshektiń árbir basqan qadamyna yrjıa qarap qalǵan Quraqbaı, onan soń: — Kádimgi ózimizben birge oqyǵan Sáýletaı ǵoı,— dep qoıdy.

Ásettiń júzin jalyn sharpyp ótkendeı dý ete tústi. Ózinen-ózi qysylyp, sasqalaqtap, qaltasyna qolyn salyp, oramalyn aldy, súrtingen boldy, onan qaıta qaltasyna saldy. Qolyn sozyp, Quraqbaı ustap otyrǵan shybyqtyń jartysyn qalaı syndyryp alǵanyn sezgen joq.

— Óı!.. Qap, álginde bireýden surap ákele jatqan jemis aǵashy edi. Baqshama otyrǵyzam ba, dep em. Qap...— dedi Quraqbaı ókinip.

Sáýletaı eshqaıda burylmastan, eshkimge nazar salmastan, sol tik júrgen qalpynda, basyn tákappar ustap bulardyń dál qasynan óte berdi. Áset ony burylar, sálemdeser dep oılaǵan jáne ózimdi qalaı ustasam eken, ornymnan tursam ba eken, álde otyra bersem be eken dep qysylǵan. Biraq Sáýletaı burylǵan da, qaraǵan da joq. Ásemdigin, órligin sezdirgendeı júrisi sonsha pań, kerbez edi. Tek taıap óte bergen kezde Áset onyń da qyzaryp bara jatqanyn baıqady. Artynsha: «múmkin óziniń óńiniń qyzyldyǵy shyǵar»,— dep oılady Sáýletaıdyń eki betiniń bal-bul janyp, qany oınap turatynyn esine alyp: «Tipti ádemi bop ketipti-aý!...» Qanshama jek kórem, jazǵyram degenimen, kókireginiń túbinde urlanyp jatqan birdeńe lap etip tutanyp ulǵaıyp bara jatqan sıaqty. Sáýletaıdyń syrtynan bir-eki ret urlana kóz tastady. Kókiregi astań-kesteń bop ketti. Birine-biri qarama-qarsy shym-shytyryq sezimder: kinálaý, jazǵyrý bar, yzalana kúıiný bar, qulap túser yntyqtyq bar — bári qosylyp ókinish degen úskirik bop azynap tur...

Áset estigen: Sáýletaıdyń sonaý jyly kúıeýge shyqqanyn, ol kúıeýiniń attan jyǵylyp ólgenin, sonan keıin eki balamen jesir qalyp bir jyldaı otyryp, taǵy da bireýge kúıeýge shyqqanyn, ol kúıeýiniń sottalyp ketkenin — bárin estigen. Al qazirgi kúnde qalaı ekenin bilmeıdi. Janynda otyrǵandardan suraýǵa batpady. «Búldirip alarmyn»,— dep qoryqty.

3

Toıǵa jınalǵan jurt qońsy otyrǵan úsh úıge lyq toldy. Úlken úıde eń syıly degen qonaqtar: aýdannan kelgen birli-jarym adamdar, qudalar, aýyldyń belsendileri; aıqaı-shýy bolady dep jastardy shetkeri ońasha úıge jibergen, al úshinshi úıde kempir-shaldar jáne jastar tobyna da, syıly adamdar sanatyna da jatpaıtyn ár túrli qonaqtar.

Áset úlken úıdegi qonaqtarmen otyrdy. Áýelide jurttyń yńǵaıyna qarap, jaıdary, kóńildi bolýǵa tyrysty. Biraq birazdan keıin ishi pysyp, zerige bastady. Kóńilsizdik torlady.

Osyndaı jıyn-toı kezinde Áset kóńiliniń júdeý tartyp, qulazıtyn jaman ádeti bar.

Talaı ýaqyt ótken bolar, tarqaıtyn mezgil de taıaǵan shyǵar dep Áset saǵatyna qaraǵan: «oý, toqtap qalǵan ba»,— tańdanyp qulaǵyna tosty, joq, júrip tur eken, áli on jarym ǵana. Osynsha uzaq otyrǵandarynda eki jarym saǵat qana ýaqyt ótken be?! Túý.. Áli bir jarym saǵattaı otyrady ǵoı, bular. On ekisiz taramaıdy,— degen oı Ásettiń kóńilin múldem júdetip jiberdi. Esine provodnık qyz, bir qalypty terbetilgen buıyǵy vagon tústi... Sol vagonmen kete berse, jol uzaq taýsylmaıtyn bolsa...

Basy aýyra bastaǵandaı bolǵan soń, Áset stoldan keıindeý otyryp, qolymen mańdaıyn ýqalady.

— Qarǵam, bir jeriń aýyryp otyr ma? — dedi kirip-shyǵyp júrgen ápkesi taıap kep sybyrlap qana.

— Jo-joq...

— Jastar otyrǵan úıge barasyń ba? Júrshi.

— Báribir ǵoı, osynda-aq otyra bereıin.

«Olar qaıbir jetisip otyr deısiń»,— dep oılady.

— Júr... Júre ǵoı!..

Ápkesi Ásetti zorlaǵandaı ertip alyp shyqty.

Jastar otyrǵan úı, syrtynan tyńdaǵanda aranyń uıasyndaı dýyldap túr eken. Áset aýyzǵy bólmege kirgende — bir kelin- shektermen úrsysyp teńselip túrǵan Qúraqbaı múny kórip yrjıa kúlip qoıa berdi.

— Áı!.. Áı, aýzyńdy uraıyn!..— dep Ásetti ıyqtan qoıyp qaldy.— Sen nemen-eı, bizdi mensinbeısiń be?.. Sen ózimizdiń Ásetimiz emessiń be?.. Bastyqtarda neń bar, kelseńshi ortamyzǵa...

Áset tiksinip qalǵan. Biraq Quraqbaı sol teńselgen kúıde, súq saýsaǵyn joǵary kóterip:

— Sen bizdiń... maqtanyshymyzsyń!.. Otyr ortamyzda...— dedi yqylyqtap.

Túp úıdegiler Ásetti óre túregelip qarsy aldy. Shýlap qoıa berdi.

— O-o!.. Áset!..

— Áset keldi!..

— Ýra-a!.. Ýra-a!..

— Joq, beri, biz jaqqa otyr!..

Basy aınalǵan Áset tus-tustan qol sozyp, japa-tarmaǵaı bolǵan kóptiń qoshametinen sál qysylyp, shynynda da qaıda otyraryn bilmeı turyp qalǵan. Toı basqarýshy bolý kerek, qolynda toqpaqtaı etip shıratyp ustaǵan oramaly bar murtty jigit muny qoltyǵynan ustady da:

— Tynyshtalyńdar! — dedi aıqaılap.— Áset qaryndasy men kúıeý balasynyń qasyna otyrady.

Eki jas muny oryndarynan turyp, izetpen qarsy aldy. Qaryndasy qyzaryp uıalyp, betin basa berdi, kúıeý jigit te uıalshaqtap kúlip tur. Ekeýi de Áset otyrǵan soń baryp otyrdy.

— Ásetke shtrafnoı quıylsyn!..

— Ásetke toltyryp quıyńdar!..

Jurt taǵy shýlap ketti. Osynyń ózinen-aq Áset qulaǵy tunyp, baǵanadan beri úlkendermen otyryp ishkenderi basyna shyqqandaı boldy. «Bir kishkene otyrǵan soń, bildirtpeı taıý kerek»,— dep oılady.

— Áset sóılesin!..

— Áset kótertsin tosty!..

«Bar jaqsy tilek aıtylyp boldy ǵoı, men aıtatyndaı ne qaldy deısiń?» Degenmen de, jastyq úshin, mahabbat úshin dep birdeńelerdi aıtty, biraq sóziniń qalaı shyqqanyn, áseri qandaı bolǵanyn bilgen joq. Qyzyp alǵan jurt, dýyldasyp iship saldy.

— Al, joldastar! Bastyqty tyńdańdar! — dedi toı basqarýshy jigit. Galstýgin aǵytyp, aq kóıleginiń jeńin qaıyryp apty, ózi ábden qara terge túsip, qyp-qyzyl bolǵan.

— Hormen Ásetke qutty bolsyn aıtamyz... Al, bir... eki.. Bastadyq!

«Qutty bolsyn toıyńyz, Áset aǵaı-oý-ý...»

Otyrǵan qyz-kelinshekter, jigitter, oınaqy, ásem ándi bir kisideı ilip áketti. Kúni buryn daıarlanǵan bolý kerek, sózderi de toıǵa laıyq, jarasymdy, ázili bar shýmaqtar. «Tamasha!.. Ádemi..— dep Áset jymıyp qoıdy.— Qalaı sytylyp ketsem eken...» Ol kóziniń astymen otyrǵandarǵa jaǵalaı qarap ótti. Kópshiligi ózine tanys birge oınap, birge ósken kelinshekter (bir kezdegi qyzdar) men jigitter jáne tanys-beıtanys jańa jetken balǵyn jigitter, jas qyzdar.

Báriniń óskenderine, jetkenderine qarap qýanýǵa, súısinýge bolady, biraq bulardyń ortasynda otyrý da kóńilsiz edi. Bári bir kórgennen ashyq-shashyq jatyr. Osylardyń ortasynda ósti-aý... Qarap otyrsa oıǵa qonbaıtyn sıaqty. Kúlkili-aq... Kóńili páseıip qalǵan Áset otyrǵandarǵa taǵy da jaǵalaı qarap shyqty. Esik jaqta yrjıa kúlip, kózi qylılanyp ketken Ábdibaı da otyr.

Jalbyrap kózine túsken shashyn taldap julyp alady da úrleıdi. Máz bop kúledi. Qoı, ketken jón bolar. «Qalaı shyqsam eken...» Kenet, kózi dál qarsy búıirde, án yrǵaǵyna qaraı erke qylyqpen basyn qısańdatyp otyrǵan, buıra shashty sekpil bet jas qyzǵa tústi. Óleńdi Ásetke qarap kúlip aıtady, sholjańdap, erkelep otyrǵan sıaqty. Áıteýir, óziniń júzinde adamdy eriksiz jymıtatyn bir súıkimdi balǵyn qylyq bar. Murny sál támpishteý, qasy qıylyp tur, kózi kúlmeń qaǵyp jypylyqtaıdy, shashy buıra, qysqa qıylǵan, ózi sulý emes, jo-jo... biraq Ásettiń búıirin búlk etkizdi. «Oıpyraı, bul kimniń qyzy eı...» — deı berdi.

Búkil toı Ásetke kóńildi, dýmandy kórinip ketti. Óń men tústeı ádemi bir masań kúıge tústi. Hor aıaqtalǵan. Basqarýshy jigit taǵy bir án aıtqyzdy, bul da ádemi hor... «Myqty ǵoı, mynalar!» — dedi súısingen Áset. Ózi álgi qyzdan kóz ala almaı otyr. Qý qyz munyń ózine qaraǵanyn sezgen sıaqty, aldyndaǵy jyltyr qaǵazdy konfettiń birin ashyp, Ásetke usyndy.

— Dostar, toltyrylsyn tostar! — dedi basqarýshy jigit uıqastyra daýystap.

Qansha án aıtyldy, munan ary qansha otyrdy, Ásetke bári kórgen tústeı ǵana tizbektelip óte berdi. Kókiregi alyp ushqan asqaq sezimge, maqtanyshqa toldy: osynsha kóńildi otyrý, osynsha ásem dýman tek munyń aýylynyń jastarynda ǵana bar, tek osynaý jastar ǵana osylaı otyra alady, basqa eshqaıda da, esh jerde de joq mundaı otyrys... Ol ózi kórgen talaı toılardy esine alǵan: mynanyń janynda onyń bári de jansyz, jasandy, kóńilsiz ǵańa jıyndar ǵoı. Ol toılarda: birin-biri ańdý, baqastyq, ishtarlyq, sybyr-kúbir bolatyn, erkin jazylý, toı-dýmanǵa tán alańsyz kóńil, saýyqshyl kóńil, tógilgen kóńil bolmaıtyn... Ózimen ketsin ol toılar!

— Dostar!.. Bı!.. Bı!..— dedi basqarýshy jigit.— Báziken, al baıandy qolyńa!

Áset endi ǵana baıqady, sonaý buryshta tyǵylyp qana Báziken otyr eken. Sol baıaǵy úndemeıtin, ishse qyp-qyzyl bop otyra beretin kishkene Báziken. Bireý oǵan ózinen úlken baıandy ustatty. Al ketti ásem mýzyka!..

Áset álgi sepkil bet qyzben bıledi. Endi bıleı júrip baıqady, úsh uıyqtasa túsine kirmegen sumdyq ásem qyz ǵoı. Jaqynnan qaraǵanda sekpildeý júzi tipti súıkimdi kórindi. Qyz denesiniń balǵyndyǵy, shymyrlyǵy esti alardaı. Ásettiń ázildegisi keldi, ony kishkene balasha aıaǵyn jerge tıgizbeı tik kóterip turǵysy, mazaqtaǵysy keldi, qyzdyń mektepti bitirgenin bile tura:

— Aınalaıyn, neshinshi klasta oqısyń! — dedi. Qyz jymyń ete qaldy, qý qyz ishi bárin sezip tur.

— On ekinshi klasta,— dedi.

— Joq, sen ne altynshy, ne jetinshi klasta oqıtyn bolýyń kerek. Áı-áı-áı... erteń muǵalimderiń ursady ǵoı endi.

— Uryspaıdy. Urysatyn bolsa oqymaı qoıam.

— Oqymaı qoısań, apań ursady...

— Apam uryssa, qashyp ketem!..

— Qaıda?

— Aıtpaımyn...

Qyz kúlip jiberdi. Osy kezde bul bı aıaqtalǵan, sóz amalsyzdan úzildi.

Ásettiń qasyna Quraqbaı keldi. Kózi jumylyp ketken. Birdeńe-birdeńe deıdi, Áset onyń ne aıtqanyn túsingen joq. Biraq ony quptaǵan adamdaı basyn ızeı saldy. Quraqbaı eki rúmkany shúpildete toltyrdy.

— Áset... kelshi... kelshi...— dedi birin buǵan usynyp,— ...ekeýmiz soǵystyryp bir ishelikshi... Sen bı degendi qoısańshy... qalada kúnde bılep júrsiń ǵoı... Otyr, áńgimeleseıik... Aýzyńdy uraıyn... Sen nege hat jazbaısyń, a?..

Osy kezde álgi qyz kelip, Ásetti bıge ózi turǵyzyp áketti. Bıleı júrip buǵan sonshalyq bir balǵyn keskinmen jymıa qarady. Erinderi...

— Aınalaıyn, suraý qoıaıyn ba?

— Joq. Núkte qoıyńyz.

«Qaraı kór, eı ózin...?» dedi sál tosylyp qalǵan Áset. Onan soń oılanyp baryp:

— Núkteden keıin jańa sóılem bastaýǵa bolady ǵoı,— dedi.

— Bolady. Tek men tyrnaqsha ashyp berem, siz ishińizden oılańyz.

— Joq, men daýystap aıtqym keledi.

Qyz maqul, aıtyńyz degendeı basyn ızedi.

— Aınalaıyn, sen osy aýyldyń balasysyń ba? — dedi, «qyzysyń ba» deýge, bir túrli aýzy barmady, uıaldy, ádep saqtady.

— Iá.

— Kimniń balasysyń? — Taǵy da «kimniń qyzysyń?» degen sóz kókireginde qosarlana aıtylyp, saırap turdy.

— Shalǵynbaıdyń.

Áset oılanyp-oılanyp esine túsire almady. Shalǵynbaıdy biledi, osy aýyldyń quz jaq shetinde turatyn, qabaǵan ıtteri kóp úı, al onyń qyzynyń bary esinde joq.

Jurt taǵy stol basyna otyrdy. Taǵy da ánder aıtyldy, tostar kóterildi, mas bola bastaǵandar kóbeıdi. Ásettiń syrtqa shyqqysy keldi, mynaý jas qyzdy alyp shyǵyp sóıleskisi keldi. Tek qana sóıleskisi keldi.

Onyń ádeti, ózine unaǵan qyzben kóshede áńgimelesip júrgendi jaqsy kóredi. Biraq qalaı shaqyraryn bilmeı, bata almaı kóp otyrdy. Shyqpaı qoıa ma dep qoryqty. Aqyry kózine kózi túsken kezde ymdap edi, qyz ymmen kelisti. Ekeýi basqa jurtqa sezdirmeı syrtqa shyqqan. Kıimderin syrtqa alyp shyǵyp kıdi. Qyz da masańdaý sıaqty kórindi.

Tún jarymynan aýǵan kez bolý kerek. Dalany tastaı qarańǵylyq orap apty. Taý jaqtan salqyn samal esip tur.

Ekeýi ún-túnsiz ońashalaý shetki kóshege qaraı júrdi.

Sál uzap shyqqannan keıin Áset qyzdyń qoltyǵynan ustap, ózine qaraı tartty da, qarsy aldyna turyp betine úńilip, álgindegi úıdegi oınaqy qalypqa salyp:

— Aınalaıyn, atyń kim? — dedi.

— Aınalaıyn, atym Shynar,— dedi qyz da oınaqy kúımen ilip áketip.

— Aınalaıyn, jasyń neshede?

— Aınalaıyn, on segizdemin.

— Aınalaıyn, men jıyrma segizdemin.

— Maǵan jasyńyzdyń keregi joq. Núkte.

Qyz júzin kóterip buǵan tiktep qarady, kúlip tur.

— Men qazir saǵan ursamyn... nege men shaqyrǵanda shyǵasyń. Men kári qasqyrmyn ǵoı.

— Al men qoryqpaımyn...

— Onda men qazir seni súıemin. Núkte.

— Al men qoryqpaımyn...

Áset jaılap eńkeıip kep, qyzdyń tońazyp turǵan erninen súıdi. Qarap edi, qyz kózin jumyp áli kúlip tur eken. Áset taǵy súıdi.

Onan soń birazǵa deıin ekeýi de ún-túnsiz júrip kele jatty. Keıbir úılerdiń tusynan ıtter úrip shyǵady, abalap turyp-turyp, bular qaırylmaǵan soń keıindep qala beredi. Kóshege tym taıaý salynǵan qoralardyń irgesinen ótkende, ishtegi maldardyń kúıis qaıyrǵan kútirleri estildi.

Áset qyzdyń atyn umytyp qaldy, oılanyp kórip edi esine túsire almady. Qaıtalap suraǵan joq. «Qoıshy, maǵan atynyń qajeti ne»,— deı saldy.

— Aınalaıyn, sen ne oılap kele jatyrsyń?

— Siz týraly.

— Jaqsy ma, jaman ba?

— Jaman.

— Nege?

— Sol.

— Aınalaıyn, onda men endi súımeıin.

— Súımeńiz.

— Ras aıtasyń ba?

— Ras aıtam.

— Káne...

Áset toqtap qyzdyń júzine qaraǵan, kúlip turǵan joq, shyn sózi sıaqty. Ol bir túrli yńǵaısyz, toryqqan kúıge tústi. Baǵanadan bergi qyzdyń qylyǵyna jyny keldi.

— Aınalaıyn, onda nege shyqtyń men shaqyrǵanǵa?

— Aınalaıyn, siz unadyńyz...

— Endeshe nege renjısiń?

— Men renjigem joq.

— Kúlip tursyń ba?

— Kúlip turmyn...

— Káne...

Qyz shynynda da kúlip tur eken.

Ekeýi aýyldyń shetine shyqty. Úlken dóń bar, sonyń ústine kóterildi. Dala tastaı qarańǵy. Oıda aýyl jatyr. Ár jerden bir, terezeden jyltyraǵan ot kórinedi. Toıdan taraǵandardyń masań daýyspen daýryǵa salǵan ánderi estiledi.

— Aǵataı, jurt tarap jatyr,— dedi qyz.

— Aınalaıyn, úıge qaıtqyń keldi me?.. Maǵan qarama, qaıta ǵoı, aparyp salam.

— Joq.

— Uıalyp turǵan shyǵarsyń, qaıta ǵoı.

— Qaıtpaımyn! Núkte!

Qyz jalt buryldy da, Ásettiń qushaǵyna tyǵyldy, buǵan erkeleı qarap:

— Aǵataı, aınalaıyn... tońdym...— dedi.

Áset ony qushaǵyna tartty da, qushyrlana turyp uzaq súıdi. Baıqaǵany, qyz súıisýdi bilmeıdi eken, tek sulq tura beredi.

— Aǵataı, birdeńe aıtyńyzshy,— dedi biraz únsizdikten keıin qyz.

— Ne aıt deısiń?

— Suraý belgisin qoıyńyz?

«Neni surasam eken»,— dep oılady Áset.

— Sen jaqsy qyzsyń ba, jaman qyzsyń ba?

— Bilmeımin... jaqsy qyz shyǵarmyn.

«Aınalaıyn, sen shynynda da jaqsy qyz bolarsyń... ras, jaqsy qyzsyń, biraq qalaı jaqsysyń, kórkińmen be, minezińmen be, ol jaǵyn bilmeımin tek, áıteýir jaqsy qyzsyń»,— dep oılady Áset.

— Aınalaıyn, sen týraly jurt ne deıdi?

— Aǵataı, jurttyń sózine men qulaq aspaımyn. Núkte qoıyp júre berem.

— Aınalaıyn, seniń súıgen jigitiń bar ma?

— Joq, aǵataı.

— Nege?

— Bilmeımin.

— Buryn jigittermen súıistiń be?

— Mektepte oqyp júrgende bir bala súıip alǵan, onan siz.

Ásettiń ishinde sol ózinen buryn súıgen bir balaǵa degen qyzǵanysh jylt ete qaldy.

— Ol qazir qaıda?

— Ásker qatarynda.

— Hat alysyp turasyńdar ma?

— Iá.

— Sen ony súıesiń be?

— Bilmeımin... Buryn aýylda júrgeninde súımeıtin sıaqty edim, tipti keıde jek kóretinmin, al áskerge ketkennen beri súıetin sıaqtymyn. Bireýdi kútken, saǵynǵan jaqsy ǵoı.

«Aınalaıyn, sen maǵan keremetteı unaısyń. Kórdim de unattym. Teginde, men tez qyzyqqysh, unatqysh adammyn, osy ýaqytqa deıin talaı qyzyqtym, talaı qyzdardy unattym. Biraq sen olardan basqashasyń. Seni men ózgeshe unatatyn sıaqtymyn. Seniń boıyńda erekshe bir qasıet bar tárizdi...»

— Aınalaıyn, aǵataı, men tońdym.

— Men ne isteıin endi, aınalaıyn-aý, ózim de tońyp turmyn ǵoı, qarashy, qalaı dirildeımin.

— Men taptym... Áneý bir jerde qoranyń tóbesinde shóp bar, sonda shyǵaıyq.

— Júr, júr... Júgirelik.

Qoranyń ústindegi jumsaq shópke ekeýi de aýnaı ketip kómilip aldy. Qurǵaq shóptiń san alýan kermekterden, qyshqyltymdardan qosylǵan qoıý ıisi shashaltyp, túshkirtip jiberdi.

— Aǵataı, myna shóp qandaı ǵajap!..

— Keremet eken!

— Br-r, bý-bý-bý-bý... Aǵataı, men ne dedim?

— Sen... sen...

— Tyrnaqsha ashyńyz...

— Sen, tyrnaqsha ashylady... Osy jerde uıyqtaımyn dediń, tyrnaqsha jabyldy.

— Durys. Sońyna núkte qoıylady. Endi, aǵataı, jańa joldan syzyqsha — siz sóıleńiz.

— Men, men seni...

— Boldy, boldy, úsh noqat...

Shalqasynan jatqan kúıde Áset aspandaǵy sansyz juldyzdarǵa qarady. Qyz shópti úńgı túsip, buǵan tyǵylysyp jatty da:

— Aǵataı, ý-ý-ý-ý...— dedi.

Áset onyń ne aıtqanyn túsindi de, paltosynyń óńirin ashyp qushaǵyna qysty. Úńilip qyzdyń kózine qarady... «Qaıda júrgensiń osy kúnge deıin, janym-aý, neǵyp kesh qalǵansyń bazardan... Jo-joq, qyz bazardan keshikken joq, óz bazaryna endi ǵana jetip otyr, bazardan bul kelmeı turyp, burynyraq qaıtyp ketken Ásettiń ózi de...» «Qaraǵanyń qandaı jaqsy, qaraǵym...» Aqyndar da aıtqysh-aý!..

— Meń-zeń, óń men tústeı halde. Basynda túk oı joq...— dedi qyz.

— Aınalaıyn, ne aıtyp jatyrsyń?

— Jaqynda bir kitap oqyp edim, sol esime túsip jatyr. Bas keıipkerine avtor «Meń-zeń, óń men tústeı halde. Basynda túk oı joq...» deıdi kóbine. Sol kitapty meniń joldas qyzym da oqyp edi, oǵan unaǵan joq. Basynda túk oı joq bolsa, ol qandaı geroı deıdi. Al maǵan sol geroıdyń basy tolyp jatqan shym-shytyryq oılarǵa syqap turatyn sıaqty. Siz qalaı deısiz?

— Qaıdam...

— Qaıdam emes, dál solaı, aǵataı. Keıde men ózim de birdeńege jabyǵyp oılaǵan kezimde: «Meń-zeń... Basymda túk oı joq...» — degim kep turady.

Áset qyz aıtyp otyrǵan kitaptyń avtoryn tanıtyn. Sony esine aldy. «Qandaı baqytty...— dep qyzǵana oılady.— Eger osy áńgimeni ol estise ǵoı... O-o!..»

— Aınalaıyn, aǵataı, nege kóńilsiz bop kettińiz. Jaraıdy, endi, basqa áńgime aıtaıyqshy.

— Men kóńilsiz emespin, oılanyp ketippin...— dedi, aǵataı óziniń bir sózinde.

— Ha-ha-ha!..

Ekeýi qosyla kúlgen. Astyndaǵy qora ishinen attyń oqyranǵany, jer tarpyǵan dúbiri estildi.

— Ts-s!

Ekeýi de tym-tyrys tyna qalǵan. İrgedegi úıdiń terezesinen shamy jarq ete qaldy. Esikti syqyrlata ashyp, tysqa aq kóılek, aq dambaldy, ıyǵyna shapan jamylǵan shal shyqty. Tóńirekke barlaı qarady da, jaılap júrip kep qoranyń aýzyn ashyp, sirińke shaǵyp atyn kórdi. Aty oqyranyp qoıdy.

— Tá, ne kórinip tur,— dep shal kúńkildeı sóıledi. Onan syrtta qaqyrynyp-túkirinip biraz júrdi de, qaıta úıge kirip ketti.

— Aǵataı, júr endi ketelik,— dedi qyz.

Áset qoranyń ústinen áýeli ózi qarǵyp tústi de, qushaǵyn ashyp, tómen qaraı shóp ústimen syrǵı jónelgen qyzdy kóterip aldy. Kósheniń ortasyna shyǵyp, ekeýi qarańǵyda sıpalap turyp biriniń ústine jabysqan shópti biri tazalady.

Osy kezde tus-tustan birimen-biri báseke etkendeı shýyldasyp taýyq shaqyrdy. Ár qoradan úsh-tórt átesh bir-aq shaqyrady. Shyǵys jaq sál túıilip qaldy da, artynsha bozań tarta bastady.

— Aǵataı, toqtaıyqshy, men osy aradan úıge qaraı júgirip ketem.

Endi kósheniń ortasynda bir-birine qarsy qarap turdy. Tańǵy bozamyqta qyz júzi bop-boz bop, sekpilderi kórinbeıdi. Baǵanaǵydaı kúlmeıdi de, Ásetten kóz aıyrmastan muńaıa qaraıdy.

— Aınalaıyn, ne oılap tursyń?

— Siz týraly oılap turmyn.

— Qalaı dep?

— Aǵataı, sizdi jurt jaman deýshi edi...

— Ras jaman ba ekem?..

Qyz basyn shaıqady.

— Múmkin, ekinshi kezdeskende jaman bolarmyn.

Qyz taǵy da basyn shaıqady.

— Siz qysta osy aýylda qyz ben jigittiń qushaqtasyp turyp atylyp ólgenderin estidińiz be?

— Estidim.

— Súıgen qyzyńyz úshin siz solaı isteı alar ma edińiz?

— Bilmeımin,— dep kúldi Áset. «Shynynda da isteı alar ma edim?» — degen oı keldi Ásettiń ózine de. Qyzdy ózine tartyp, sup-sýyq betine betin tıgizdi. Kózin juma turyp qyzdyń alqymyna tumsyǵyn tyqty. «Qandaı tunyq... qandaı tunyq...» Tizesi dirildep, teńselip ketken.

— Aǵataı, men ketem...

Qyz eki úıdiń aralyǵyndaǵy qysqa jolmen júgire jóneldi.

«Meniń de atylýym múmkin-aý...»

Anadaı jerge júgirip bardy da, qyz sál qaıyrylyp:

— Joq, siz atyla almaısyz, aǵataı,— dedi munyń oıyn dál bilgendeı.

4

Erteńine Áset bir kóńildi kúıde júrdi. Óz-ózinen ishteı kúlip, únsiz jymıa beredi. Úıge kirip shyqqan saıyn, aýyldyń shetindegi qabaǵan ıtteri kóp úı jaqqa qaraı beredi. Kózge bir kórinbes pe eken dep dámelenedi.

«Qyzyq-aý, ómir degen,— deıdi ishteı,— osydan on shaqty jyl buryn Shalǵynbaıdyń úıi jaǵyna da telmire qaraımyn-aý, dep kim oılaǵan...»

Qyz kún uzynǵa, úıiniń syrtyna eń bolmasa qylt etip bir shyqpaı, kózine bir kórinbeı silesin qatyrdy. Alaqtaı-alaqtaı Ásettiń kózi taldy. Bu ne degen uzaq kún, múldem ótpeı qoıdy. Keshkisin taǵy toı bar. Endi kúıeý jigittiń úıinde kelin túsirý toıy. Áset sol keshki toıdy asyǵa kútýde. Ol túske deıin tegis aýyldy aralap shyqty. Keshegideı emes, aýyl búgin oǵan ábden unady.

Tóbesinde shóbi bar,— túnde ústine ózderi shyǵyp jatqan qoranyń janynan ótkende, irgesin sý keýlegen myjyraıǵan alasa qora kózine ottaı basyldy. Ásetke ystyq, qýanyshty sáttiń kýási edi bul qora.

Endi birde ol óziniń Sáýletaımen alǵash ret súıisken kezin esine aldy. Anaý klýbtyń syrt jaǵyndaǵy tasada ekeýi kezdesken bolatyn. Sol jyly kolhoz alǵash ret karkastan úı salamyz dep, sol jerge kóp qamys ákep túsirgen edi. Anasy qaıtys bolardyń aldyndaǵy qys bolatyn.

Orta mektepti bitirgen Áset, apasy aýrýly bolǵan soń, oqýǵa bara almaı qaldy. Bir qys kolhozda istegen. Birde, qys kezinde ol apasynan urlap aqsha alyp shyǵyp, ózi sıaqty eki-úsh jas jigitpen birigip bir jarty satyp ap, sony bólip iship, klýbqa qyzyp keldi. Tipti shynyn aıtqanda araqqa qyzǵan da joq edi, biraq ishkenin syltaý qyp qyzdarǵa qyzý sıaqty kórinýge tyrysty. Sáýletaıdyń qasyna kep súıkene turǵan.

— Uıat-aı, mynaý iship apty, eı,— dedi ol betin shymshyp.

— Jumysyń bolmasyn, onan da dalaǵa júr,— dedi Áset batyldanyp.

— Qaıda?

— Ana qamystyń túbine. Sóılesetin sózim bar.

— Ket, ary. Barmaımyn,— dep Sáýletaı syqylyqtaı kúlgen.

— Barmaı kór, týra óltirem!..

— Sen be, eı?..

— Men.

— Ha-ha. Jaraıdy, qazir baram.

Qamystyń túbine kelgen soń, Áset mastyǵy tarqaǵandaı, ne aıtaryn bilmeı qysylyp biraz turdy.

— Kip-kishkentaı bop sen nege ishesiń, eı?! — dedi Sáýletaı.

— Kim kishkentaı?

— Sen.

— Onda men saǵan qors eteıin...

Áset bas salyp onyń betinen súıgen, Sáýletaı muny ıterip qaldy. Ekeýi kúlgen boıda alysa ketip, qamystyń túbine umar-jumar bolyp edi...

Sol kúnnen bastap ekeýiniń arasynda oıynǵa da jatpaıtyn, shynǵa da jatpaıtyn qyzyq qarym-qatynas bastaldy. Kezdese ketkende birin-biri mazaqtaıdy, onan balasha alysady, aqyry súıisedi. Mahabbat, súıispenshiliktiń aralarynda bar, joǵy ekeýine de belgisiz edi. Sol kóktemde aýylǵa aýyl sharýashylyq ınstıtýtynan praktıkaǵa bir stýdent jigit kelgen, kóp uzamaı Sáýletaı op-ońaı soǵan aýyp ketti. Áset biraz nalydy, kúıindi, Sáýletaıǵa jylarmandaı bop turyp hat jazyp jalyndy da, biraq qyz muny qaıtyp mańaılatpaı qoıdy. Keıinnen praktıkant stýdent qaıtyp ketti de, Sáýletaı ekiqabat bop qaldy.

Bul kezde apasy qaıtys bolǵan Áset aýyr qaıǵydan esin ázer dep jıyp, oqýǵa ketýge jınalyp júrgen. Týys-týǵandary qıǵylyqty saldy: «Sen eshqaıda da barmaısyń. Óziń buzǵan qyz, endi soǵan qaıtseń de úılendiremiz. Aǵaıyn arasyn oırandama»,— dep. Aýdanda Ásetti ýchetten shyǵarmaı qoıdy. Naǵyz bir aýyr kez edi, Áset úshin. Aýyl qarasyn endi qaıtyp kórmesteı bop ketkeni de sol ǵoı. Qazir oılap qarasa sonyń bári óziniń emes, basqa bireýdiń basynan ótken oqıǵa sıaqty. Uıat ta, kúlkili de kórinedi. Endi birde:

«Pochtaǵa kirip, Almatyǵa zakaz berip, sóılessem be eken» dep oılady Áset. Ondaǵy oıy Sáýletaıdy kórip, sóıleskisi kelgen edi. Biraq artynsha ol oıynan tez aınydy.

Eregeskende kún batpaı qoıdy-aý. Aqyry Áset aýyldy aralaýdan da jalyqty, birinen keıin biri sálemdesken adamdardan da mezi boldy. Kún shýaqqa shyǵyp, úı irgesindegi uzyn taqtaı oryndyqqa shanshylyp otyrdy da qoıdy. Eki kózi Shalǵynbaıdyń úıi jaqta.

«Osy meniń munym ne?.. Shynym ba?.. Áıelim bar, balam bar adammyn, onsha jas ta emespin, elige beretin kezden óttim emes pe, al endi munym qalaı?.. Estise, bilse el-jurttan masqara ǵoı. Adam bolǵan, aqyl kirgen, eseıgen túri mynaý ma, dep kúlmeı me... Joq, qoıý kerek... qurysynshy... Bir shynashaqtaı qyzǵa sonsha esim ketip. Eń bolmasa, ol bir pálendeı sulý bolsa eken-aý... ózi sekpil...»

Osylaısha aqylǵa kep ózine-ózi tejeý salǵanmen, báribir túndegi qyz beınesi shyrq aınalyp kókeıinen ketpeı qoıdy «Aınalaıyn aǵataı»...— dep kóz aldynda turyp alady. Qyz boıyndaǵy ózgeshe bir oınaqy balǵyn súıkimdilik, erke qylyq esil-dertin alyp, degbirsiz kúıge túsirdi. Biraýyq ol óziniń munan burynǵy kóńildes bolǵan qyz-kelinshekterin esine alyp, kóńilin aldarqatpaq bop kórgen, biraq onysynan túk shyqpady, myna qyzdyń qasynda sonyń bári kómeski tartyp, ońǵan sýretteı sury qasha berdi.

Keshkisin Áset Quraqbaıdy ertip, qaryndasy kelin bop túsken qudanyń úıine keldi. Munda da qonaqtardy úsh úıge bólgen eken. Ásetti syıly qonaqtar otyratyn úlken úıge megzegen. Áset onda barmaı jastar otyrǵan jaqqa kirdi. Kirgen boıda birden sol qyzdy izdegen, biraq kózine túspedi. Joq eken. Onyń esesine búgingi toıǵa Sáýletaı kelipti. Áset tórdiń bergi jaq buryshyna otyrǵan, ol arǵy jaq buryshynda otyr. Áset ózinen-ózi qysylyp, eki beti dýyldap, qyzaryp tership ketti. Sonysyn bildirmeý úshin:

— Túý, úıdiń ystyǵy-aı,— dep betin jelpidi.

Kirgen-shyqqanǵa eleńdep, áne kep qalar, mine kep qalar dep ol qansha kútkenmen, kishkene qyz kelmedi. Dýyldaǵan toı bastalyp, keshegideı jaqsy tilek bildirgen talaı tostar aıtylyp, tamaq ishilip, endi oıyn-saýyq pen bıge kezek kelgende, Áset boı jazyp, salqyndap qaıtý úshin tysqa shyqty.

Sol keshegideı tastaı qarańǵy aısyz tún. Taý jaqtan esken salqyn samal bar. Áset kósheni boılap júre berdi. Sol masań kúıge túsip, basy aınalyp, eshteńeni oılaǵan joq sıaqty edi, sóıtip kele jatyp Shalǵynbaıdyń úıiniń tusyna kep toqtaǵan kezin bir-aq bildi. Endi ne isteý kerek? Keıin qaıtý kerek pe, joq úıge kirý kerek pe? Úıge kirse ne dep kiredi? Qyzdy qalaı alyp shyǵady? Shalǵynbaı shal úıinde bolsa masqaranyń kókesi bolady ǵoı...

Esik aldynan úsh-tórt ıt birdeı arsyldaı bastady. Qarańǵyda ózderi kórinbese de, úrgenderine qarap árqaısysy taıynshadaı bolar dep túıdi Áset. Baılaýly bolý kerek, eshqaısysy júgirgen joq.

Áset kóshe shetindegi sharbaqtan bir qazyqty julyp ap, ońaılap ustady da terezege keldi. Qymtap jabylmaǵan perdeniń ashyq jerinen ishke syǵalady. Shalǵynbaı shal, kempiri, qyzy jáne eki kishkene balasymen jer ústelde shaı iship otyr eken. Qyz shyǵar degen oımen, Áset terezeni qaqty. Balanyń eresegi ushyp turyp terezeniń aldyna keldi:

— O kim? — dedi. Áset shetteı turyp, ishke kórinbeı qolyn sozyp, taǵy qaqty. Álgi eresek bala júgirip syrtqa shyqqan. Áset úıdiń artyna tasalana berdi.

— Áı, bu kim? — dedi bala qyryldaǵan daýyspen. Sál kútti de jaýap bolmaǵan soń:

— Shynar shyqpaıdy,— dedi aıqaılap.

Taǵy biraz tyń tyńdap turdy, onan soń:

— Onysy nesi, jyndy ma, eı,— dedi kúńkildep.— Áı, kim de bolsań ıtterdi bosatyp jiberem de soryńdy sorpadaı qaınatam. Káne, shyq beri!..

Áset qolyndaǵy taıaqty qysa túsip, demin ishine tartyp tym-tyrys qatyp qalǵan. Bala taǵy biraz turdy da aqyry:

— Jaraıdy, bir jolǵa ıtterdi bosatpaımyn, al endi terezeni qaǵatyn bolsań, aıaıdy eken deme! — dep eskertti de úıge kirip ketti.

Áset keıin qaıtty.

«Shyqpasa qoısyn. Qoıaıynshy osyny»...— dep túıdi. Aspanǵa qarady. Samsaǵan juldyzdar, áldeneshe ese kóbeıip qujynap ketken tárizdi. Mundaı jıi bolar ma. Býdaq-býdaq bop shyqqan tozańsha úzdik-sozdyq sozylǵan qus joly aspandy qaq jaryp, beldeýlep alǵan.

Áset dúnıeniń ushy-qıyrsyz keńdigi týraly oılady, qus jolyndaǵy tozań sıaqty san mıllıondaǵan juldyzdardyń kez kelgeni kúnnen de áldeqaıda úlken olardyń bir-birinen ara qashyqtary mıllıardtaǵan jaryq jylmen esepteledi, al sondaı alyp dúnıeniń jer dep atalatyn tozańnan da kishkentaı bir bólsheginde adam ómir keshedi. Qyzyq-aý, sol adam sheksiz ómir súredi, bir-birine ǵashyq bolady. Jer dep atalatyn planetasynyń tozańnan da kishkentaı ekenin umytyp, ózi dúnıeniń bir qulaǵyn ustap turǵandaı bolady. Oı jiberseń kúlkili-aq. Anaý Jetiqaraqshy Almatydan qarasań da osy tusta, Moskvadan qarasań da osy tusta, Jer-Ananyń kúıkiligin oılasań záreń ushady. «Erteń qaıtamyn... Qosh bop tur, týǵan aýyl. Endi taǵy biraz jylǵa deıin kele almaspyn...» Ol endi áıeli men balasyn, onan soń birge júrip, birge turǵan joldastaryn esine aldy. Balasynyń perronda buǵan eki qolyn birdeı sozyp, jylap qalǵan sáti kóz aldyna kelse, et júregin ezip jibere jazdaıdy, ákesinen múldem aırylyp qalyp bara jatqandaı shyrqyrady-aý. Bala degen so da, qazir ǵoı tátti uıqynyń qushaǵynda bolar. Áıeli qaıtip jatyr eken? Buryn jalǵyz qalyp kórmep edi, elegizip qorqyp jatyr ma eken... Muny esine alyp jatqan bolar... Ózin birge ala kep, aýyldy kórsetý kerek edi. Joldastary neǵyp júr eken. Bul ketken eki-úsh kúnniń ishinde, restoranǵa barǵan saıyn, muny aýyzdaryna bir alyp qoıyp júrgen shyǵar: «Áı, kelińdershi, álgi Áset úshin bir kóterelik»,— dep. Eske alatyndary daýsyz. Ómirde sondaı joldastary bar adam baqytty-aý.

Úıge taıap qalǵan kezde qarsy aldynan Ábdibaı shyqty.

— Mashınań daıyn ba? Meni erteńgisin erte aparyp salasyń ǵoı.

— Daıyn.

Onan soń Ásetke erip biraz júre tústi de:

— Shynar birazdan keıin keledi,— dedi.— Ákesi uıyqtaǵan soń...

Sasyp qalǵan Áset qapelimde oǵan eshteńe degen joq. Qýanaryn da, tańdanaryn da bilmedi. Moıyn burmastan úıge kirip ketti. Oıynnyń qyzǵan kezi eken. Oıyn basqarýshy:

— Káne, Áset, joǵary shyq. Ózińe kórshi tap,— dep ony tórge ótkizdi de: — Áı, Maıshelpek, bylaı tur, aldyńdaǵy jerge Áset otyrady,— dep Sáýletaıdyń qasynda otyrǵan jastaý jigitti turǵyzyp jiberdi. Áset bosaǵan orynǵa, Sáýletaıdyń qasyna kep otyrdy.

— Sálematsyz ba,— deıdi Áset sybyrlap.

— Jaqsy.

Munan ári ekeýi de sál bir yńǵaısyz kúılerin kópshilikke bildirgileri kelmegendeı, betteri dýyldap, oıyn basqarýshyǵa qaraı qaldy.

— Joldastar, qazir men áýeli qyzdardan kórshilerimen tatýlyǵyn surap shyǵam. Tatý emesterińiz, unatqan kórshini satyp alýlaryńyzǵa bolady. Al myna shetten bastaıyn... Láılá, kórshińmen tatýsyń ba?

— Joq, arazbyn. Kún kórsetpeı urysa beredi,— deıdi aq sary qyz kúlip.

— Iá, kimniń kórshisin qalaısyń onda? — dep suraıdy oıyn basqarýshy.

— Bıtaıdyń kórshisin qalaımyn.

— Bıtaı kórshińdi, beresiń be?

— Joq bermeımin.

— Bıtaı bermeımin deıdi ǵoı, oǵan qandaı salyq salasyń?

— Eki aýyz óleń aıtsyn...

Osylaısha án aıtylyp, bı bılene bastady. Áset pen Sáýletaı sol bir únsiz qalyptarynda, bir-birimen ishteı ańdysqandaı bop tynyp otyr. Birine-biri jaqynnan qaraǵylary keledi, biraq qaraı almaıdy, tek kirpik qaqqandaı sátterde kóz qıyqtaryn tastap úlgeredi.

Ásettiń baıqaǵany: Sáýletaı qyzaryp otyr. «Kórikti-aq-aý...» — dep oılady. Óstip otyrǵanda tatýlyqty suraýdyń kezegi Sáýletaıǵa jetti.

— Kórshińizben tatýsyz ba?

— Tatýmyn.

— Tatýlyq belgińiz?

Áset oǵan endi anyqtap qarady. Sáýletaı órtteı janyp, qysylyp:

— Tatýmyz,— dedi.

— Sózben aıtý jetkiliksiz, tatýlyq belgińizdi kórsetińiz,— dep oıyn basqarýshy jigit tyqaqtap turyp aldy. Qolyndaǵy toqpaqtaı etip bilemdep esip alǵan oramalyn úıirip qoıdy.

— Bolyńyz!..

Sáýletaı Ásetke qaraı eńkeıip, aqyryn ǵana ernin tıgizdi.

— E, báse, endi durys.

— Týý, tipti janalǵyshtap turyp aldy ǵoı,— dedi Sáýletaı kúlip.

Endi ekeýiniń de qysylýy tarap, úırenise bastaǵandaı edi. Sirestirip jibermeı aralarynda qatyp otyrǵan muz seń-seń bop buzylǵan edi.

Bir-birine esh búkpesiz, zilsiz, keksiz keıippen qarasty. «Degenmen qasirettiń taby qalypty-aý, júzinde»,— dep oılady Áset. Óz ishinen Sáýletaı da munyń boıyndaǵy ózgeristerdi tústep qoıǵan tárizdi.

— Qashan qaıtasyń? — dep surady álden soń.

— Erteń,— dedi Áset.

— Nege asyqtyń?

— Jumys...

— Júmys... Onan da ishim pysty, aýyldy, myna bizdi mensinbeımin deseńshi.

— Nege...

Óstip otyrǵanda esikten aqyryn ǵana jymıyp Shynar kirip keldi. Ábdibaıdyń qasyna jyp etip otyra ketti. Ekeýi bir-birimen sybyrlasyp, kúlisip ámpeı-jámpeı boldy da qaldy.

Áset tisi aýyrǵan adamdaı qabaǵy kirjıip, sulq otyryp qalǵan. İshinen alaı-dúleı bir quıyn soǵyp ótken tárizdi.

— Bir jeriń aýyryp otyr ma? — deıdi Sáýletaı eleńdep.

— Jo-jáı...

— Joldastar, endi árkim óz kórshisimen bı bıleıdi,— dedi basqarýshy jigit. Radıola váls oınaı jóneldi. Qyzdar men jigitter eki-ekiden dóńgelene úıirilip ketti. Ábdibaıdy qushaqtap Shynar da dóńgelendi. Kúlip júr, máz bop júr. Áset ony eń bolmasa bir ret qarar, sol kezde syrtqa shyǵýǵa belgi berermin dep oılaǵan. Joq, qaraǵan joq bul jaqqa. Álde Ásetti kórmeı júrgen shyǵar. Qalaı kórinse eken? Qalaı belgi berse eken. Ásette múlde es qalmady. Bir bı aıaqtaldy. Sol kezde: ózim baryp bıge shaqyrsam ba eken degen oı keldi. Biraq óıtýge batyly jetpedi. Al Shynar bolsa máz-meıram. «Aınalaıyn-aý, men munda turmyn ǵoı, qarasańshy bir ret. Eń bolmasa, bir ret...» Sol qaramaǵan kúıi Ábdibaı ekeýi ekinshi bıdi bıleı jóneldi.

Yza bolǵan Áset syrtqa shyǵyp bara jatyp, qastarynan janap ótken, sol kezde ǵana qyz:

— Salamatsyz ba,— dedi jymyńdap, bar bolǵany sol. Syr bildirmeýge tyrysqan Áset tákappar qalpyn saqtap ernin ǵana qybyrlatty da, basyn ızedi.

Jyn qaqqandaı bir kúı. Tulan tutqan ashý-yzadan, qorlanǵan namystan jarylardaı bop esik aldynda biraz turdy. Úıge kirip-shyǵyp zyr júgirip júrgenderdiń birde-biri buǵan kóńil aýdarǵan joq. Munyń myna kúıin eshqaısysy baıqar emes. Aýylǵa degen qadiri bir-aq kúnniń ishinde ketken sıaqty.

Áset tizile qoıylǵan kóp samaýryndardyń arasyn aralap ótip, aýyldyń syrtyna qaraı júrip ketti. Túndegi Shynar ekeýi júrgen úlken dóńniń ústine shyqty. Boıyn sýyq sirestirip tońazı bastady. Oıdaǵy aýylǵa qarady, jylt-jylt etip samsaǵan kóp ottar. Munyń myna júris-turysymen, alasurǵan kóńil-kúıimen eshbir isi joq, múldem beıhabar jatyr.

Esine Shynardyń túndegi: «Meń-zeń, óń men tústeı halde. Basynda túk oı joq»,— degen sózi tústi. Myrs etip kúlip, basyn shaıqady: «Osy sózden ózi ne túsindi eken»,— dep oılady. Birtindep sabasyna túsip, kóńilin jabyrqaý muń torlady. Taǵy da oıdaǵy aýylǵa, onan ári tastaı qarańǵy túnge, toń-torys bop dúńkıip jatqan Eshkiólmes taýyna qarady. Týǵan jerge degen jalǵan eljireý de, úzdigý de joq edi kóńilinde, alystan talyp estilgen jańǵyryqtaı balalyq shaǵynan qalǵan emis-emis saǵynysh qana bar. Sonaý batysta, stansıa jaqtan jarqyraǵan alys ot kórinedi. Esine keshegi provodnık qyz; terbetilgen buıyǵy, jyly vagon oraldy. Sol vagonmen kete berse ǵoı... Joq, olaı bolýy múmkin emes. Báribir bir jerde túsýine týra keler edi, al uzap baryp tússe, onyń arty nemen tynaryn kim bilsin...

Bir sátke Áset qazirgi óz kúıine syrt kózben bir qarap ótkendeı bolady. «Túý, uıat-aı!.. Esiriktik pe, eserlik pe?.. Jastyq pa, álde mastyq pa? Ǵylym kandıdaty, aqyl-oıy bar, ósken jigit... Sóıte tura istep júrgeni mynaý!.. Uıat-aı! Eshkim bilmeı-aq qoısyn. Tek Almatyǵa qaıtqan soń joldastaryna aıtyp, kúledi ǵoı áli. «Qaraǵanyń qandaı jaqsy, qaraǵym...» Aqyndar da aıtqysh-aý!

Mastyqtan ábden aıyǵyp, qaltyrap tońǵan Áset toı bolyp jatqan úıge bettedi, plashyn alyp, ápkesiniń úıine baryp uıyqtaýǵa endi birjola bekingen. Dál esik aldyna jetkende, as úıden zarlaı shyqqan án estildi. Tóbe quıqany shymyrlatatyn án. Aıtýshy daýsynyń qudireti me, álde, ánniń óz qudireti me, áıteýir kóńilin birden uıqy-tuıqy ǵyp jiberdi. Áset eriksiz solaı burylǵan.

Bý burqyraǵan as úı tolǵan áıel eken, dastarqan ázirlep, kúni boıy tamaq pisirgen kelinshekter, kekse qatyndar, endi ǵana ese tıip ishýge kirisipti. Solardyń orta tusynda basyndaǵy oramaly bir jaǵyna qısaıyp ketken Zaǵıpa kózin jumyp teńselip otyr. Ándi ańyratyp otyrǵan sol.

Basynda Úshqaranyń qos baraban,

Sol taýdan darıa shalqar sý taraǵan,

Sulý qyz, kórkem jigit bári sonda,

Apyrmaı, nege keldim sol aradan...

Jasy ondar shamasyndaǵy dóńgelek kóz qara bala, ony birdeńe dep ıyǵynan tartqylap túr. «Apa, júr, ketemiz»,— deıtin tárizdi. Áset endi baıqady, Zaǵıpa jylap otyr eken. Mas bop qalǵan-aý, shamasy.

Ásettiń kóńili taǵy da alaı-túleı bop ketti. Jetkizbeıtin alys armandar, qıaldar kóktemgi qara sýyq jeldeı búkil tula boıyn diril qaqqyzyp azynap berdi. Ne úshin ómir súrip júrmiz, osy? Ne úshin tirshilik etemiz? Ańsaǵan shaq, qımas sátter nege baıansyz bolady, osy? Nege tez aıyrylyp qalamyz. Áne, Zaǵıpa da ańsap otyr ǵoı sol bir shaqty.

Sulý qyz, kórkem jigit bári sonda,

Apyrmaı, nege keldim sol aradan...

Qaıda sol Úshqara? Qaıda sol ánshi ańsaǵan ásem qaýym, sal-seri qaýym, kerim qaýym? Múmkin, sol Úshqara bizdiń Eshkiólmestiń bir jotasy bolar... Adam shirkin toıymsyz ba, álde? Ańsaı beretin... Bolǵan ústine bolsa deı beretin...

Plashyn erteń qaıtar jolda alarmyn degen oımen Áset ápkesiniń úıine tartty. Erte jatyp uıyqtap, demalý kerek.

---