InfoHub Logo

Qar jaýdy, kóp jaýdy. Onan soń yshqyna ulyp doldanyp, jer-kókti astyn-ústine sapyryp, julyp jep, jyn qaqqandaı qutyrynyp, elirip boran soqty. Qardy jalap-jaıpap sypyryp, qýys-qýysqa ústi-ústine nyǵarlady kep, nyǵarlady kep. Erteńine kún ashyldy. Biraq aspandy munar kireýke torlap turdy. Kúnniń kózi jasaýraǵan, shel basqan kári kózdeı óleýsirep, qyzamyqtanyp, jyrtıyp qana sáýle shashty. Jylýy joq, jansyz sáýle. En dalany sarshunaq aıaz jaılady, úskirik esti. Boran ońynan soqqan, úskirik solynan esti. Bet qaratpaıdy, jalap tur, jalap tur.

***

Tań atqaly qoralardy aralap, maldardy qarap júrgen ferma bastyǵy ústi-basy qyraý-qyraý, saqyr-suqyr syqyrlatyp eki úıge kirip shyqty. Eki úıdiń azamatyn: Dánesh pen Qaıraqty eki shanamen shópke jumsady. Alysta qalǵan maıa bar, sony buzyp keshke deıin shóp ákelýleri kerek, mal qolǵa qarap qaldy, saq otyrǵan jón. Asha, kúrekti saılap almasa bolmaıdy. Jol ashýǵa, qar basyp qalǵan bolsa maıany arshýǵa týra keledi. Jol aýyr, jol qıyn.

Eki jigit — uıqylary qanǵan, kóńilderi toq, mal qoranyń aldyna shana jekti.

Úıden juqa shyt kóıleksheń kúıi júgirip shyqqan saýynshy kelinshek eki shananyń ortasynan óte bergende, ekeýi birdeı tap-tap berisip, bireýi oń bileginen, bireýi sol bileginen ustaı aldy. Ekeýi de aqsıa kúlip, kelinshekti eki qolynan kere tartyp tur. Júzderinde: qýanysh, kúlki, ómirge degen erkelik, masaıraý ǵana bar.

— Tońyp kettim, oı-baı, — dep shyńǵyrady kelinshek. Shyqyrlaǵan hrom etik kıgen top-tolyq baltyry jarq-jurq etip, buǵalyqtaǵy asaýdaı typyrshı sekirip julqynady. — Jiberińder, deımin.

Biraq ózi jigitterdiń osyndaı qyljaǵyn tilenip turǵan sıaqty. Qap-qara kózi oınaqshyp, eki beti qyp-qyzyl narttaı bop bal-bul janyp, appaq iri tisterin kórsetip saqyldaı kúledi.

— Tońyp kettim, oı-baı...

— Betimizden súıseń ǵana jiberemiz.

— Iá, ekeýmizdi kezek betimizden súı.

— Oı, ońbaǵandar-aı!.. Al..

Kelinshek aldymen Dáneshtiń, onan Qaıraqtyń betinen súıdi.

— Al, endi jiberińder.

— Aldymen nege meniń betimnen súımeısiń, joq jibermeımin, — dedi Qaıraq.

— Dánesh, qoı deshi mynaǵan.

— Qoı, Qaıraq, endi bosat.

— Óı, men sol Dáneshten qorqady deısiń be. Kel, súı!

— Osy sen ketshi ary, bezeý-bezeý bolmaı, — dep oǵan ernin shyǵarǵan kelinshek, qatty julqynyp qaldy da, syp etip júgire jóneldi. Anadaı jerge baryp kilt toqtaı qaldy.

— Dánesh, beri kelshi, — dedi.

Dáneshti shaqyryp ap, birdeńe dep sybyr-sybyr etti de, taǵy da saqyldaı kúldi. Yza bop qalǵan Qaıraq oǵan kózin alartyp, basyn shaıqap qoıdy.

— Áı, kelinshek, maǵan da aıtpaısyń ba?

Biraq kelinshek buǵan pysqyryp qaırylǵan da joq, syqylyqtaı kúlgen boıda júgirip ketti. Dánesh ezýin jıa almaı yrjıyp, shanasyna qaıtyp keldi.

— Ne deıdi?

— Jaı, ánsheıin bir...

— Jasyrasyń ǵoı, jaraıdy...

Dáneshke kózin súze qaraǵan Qaıraq tisiniń arasynan syzdyqtata shyrt túkirdi de, shanasyna baryp otyrdy. Saýynshy kelinshektiń qylyǵy qıtyǵyna tıip namystanyp qalǵan sıaqty.

— Al, basta!

— Jo, sen tússeńshi alǵa.

— Qıqańdamaı basta! Sen turǵanda joldy men kúreıdi deısiń be?! — dep daýsyn shyǵaryp, qıtyǵa aqyryp qoıdy Qaıraq.

— Mynaý qaıtedi-eı, — dep ezý tartqan Dánesh onyń sózin ázilge saıyp jaýapty kúle qaıyrdy:

— Áı, biraq, sen qashan jol bastap kórip eń. Orǵa jyǵyp júrersiń. A ný-ý!..

Shanaǵa sekirip mingen Dánesh ysqyryp qap delbeni qaqty, qolyndaǵy yrǵaı sapty uzyn bıshigin úıirip-úıirip, tańdaı qaqqandaı sart etkizdi. Sýyqta siresip turǵan attar alyp jóneldi.

Túni boıy yshqyna soqqan boran qalyń túsken jańa qardy jol ústinen sypyryp tastapty. Taptandy bolǵan, óńi sarǵysh súrleý qar taqtaıdaı. Attar qos tanaýy shelekteı bop býdy burq-burq búrkip, arshyndap keledi. Torysy qaısy, bozy qaısy, belgisiz. Appaq aq súńgi qyraýǵa oranǵan, tek búıirleri ǵana qap-qara bop oıylyp solq-solq etedi. Shóp tıeıtin qanatty bos shanalar maı ústinde júzgendeı sypsyńdaıdy. At tuıaqtary taqtaı qardy qyrt-qyrt oıyp, shana tabandary taýsylmas bir syńsý tartady. Úzilerdeı buralǵan qobyz syńsýy. Jol birde yrǵyp qyrǵa shyǵady, birde qulap eńiske túsedi. Osynaý tutasyp jatqan, melshıip jatqan aq-dalanyń jonynda sypsyńdaǵan at-shana jóńkip aqqan jańqa sıaqty. Jol arnasynan múlt shyǵýǵa bolmaıdy. Attar aıaǵyn beti qatqyl kúpsek qarǵa suǵyp alsa, kúp berip, ońqa-shońqa bop túsedi. Sony sezetin ákki bop úırengen attar da izden taımaıdy. Úkideı ushyp cap jelip keledi. Búıirlerin solq-solq soǵyp qulaqtaryn qaıshylap yrs-yrs etedi. Bos shanany quıyp ushyrǵandaı uıtqytady. Alda shóp bar. Esti alardaı, mas qylardaı jupar ańqyǵan áli búrleri úgilmegen kókjaýqazyn qurǵaq shóp bar. Sony sezip keledi. Bezektep alyp ushatyny da sondyqtan.

Aldyńǵy shanada — Dánesh. Kıimi yqsham, jumysqa yńǵaıly kúpáıke, maqtaly syrma shalbar kıgen. Atty shana ústinde túregep turyp aıdap keledi. Delbeni qaǵyp tastap, ysqyryp qoıady. Qolyndaǵy uzyn bıshikti úıirip-úıirip sermep qap jalań etkizdi. Bıshik ysqyryp-ysqyryp kep tańdaı qaqqandaı sart ete túsedi. Onsyz da úkideı ushyp kele jatqan attardyń záre-quty qalmaıdy. Qulaqtaryn jymyryp, jymyp jóneledi. Mine, Dánesh bıshigin taǵy da úıirdi. Delbeni qaǵyp jiberip, ysqyrdy, bıshik qosyla ysqyrdy.

— Áı-ı! Dán-e-esh!

Art jaqtan Qaıraqtyń jan daýsy shyqty. Dánesh attarynyń basyn tartty. Keıin qarady, Qaıraqtyń shanasy toqtap tur.

— Áı, ıt, ala almaı júrgen óshiń bar ma edi, ashańa arandata jazdadyń ǵoı, — dedi Qaıraq tistene ázildep.

Dáneshtiń ashasy túsip qapty. Naızasy joǵary qarap, dál Qaıraqtyń shanasynyń aldynda kóldeneń jatyr. Eger toqtamaǵanda attary shynymen arandaǵandaı eken. Dánesh júgirip kep ashasyn aldy.

— Qasaqana ádeıi túsirdiń, á, — deıdi Qaıraq taǵy da qyjyrta sóılep.

— Azar bolsa seniń qarnyńa kiretin edi, — dedi Dánesh te ýly ázilmen.

Qaıraq úlken qara tonǵa oranyp alǵan. Shananyń ortan belinde bir shómele shópke usap, dúńkıip otyr. Ústin aq súńgi qyraý basqan. Sóılegende bolmasa qımyldamaıdy. Delbeni bos jibergen, ushy jambasynyń astynda. Dánesh baryp shanasyna sekirip shyqqanda tyqyrshyq atyp turǵan attary ala jóneldi. Qaıraqtyń attary da entelep sońynan erdi. Shana tabanynyń zar eńiregen shıqyly tóbe quıqany shymyrlatyp, júrekti tyrnaıdy. Úskirik te jalanyp tur. Ashyq jer bolsa qaryp túserdeı. Qaıraq qara tonnyń jaǵasyna tumsyǵyn onan ármen tyǵa túsedi: «Ý — ý, sýyǵy-aı!..» Dánesh bolsa, so túregep turǵan kúıi, ysqyryp qoıyp bara jatyr. Bet-aýzy qyp-qyzyl bop ketken, úskirikti eleń qylar emes.

— «Qarnyńa kiretin edi», — deıdi, — kirgizermin men qarnyma... Áýeli óz qarnyńa kirip júrmese, — dep qoıady Qaıraq Dáneshke kijinip. — Ózi qashan da bolsyn óle almaı júrip sózińe sóz qaıtarady. Keshe de kádimgideı taıtalasyp jatyr. Ne jaıly edi?.. E, aıtpaqshy...

Keshe, borandy kúni bir top jigit soǵym soıǵan bir úıge tústenip karta oınaǵan. Dáneshtiń qoly júrip, biraz utystarǵa ıe boldy. Sondyqtan eptep esińkireı sóılep otyrdy. Sonda Qaıraq: «Oı, sorly-aý, azyn-aýlaq tıyn-teben alǵanǵa sonsha esirmeseńshi, men shyndap oınasam, taqıada tamtyǵyńdy qoımaımyn ǵoı», — degen ázildep, Dánesh irkilmesten: «Áı, ondaı myqty bolsań áıelińdi salshy kartaǵa bir túnge, ákeńdi tanytaıyn», — dedi. Árıne, ázil oraıyna qaraı ázildep aıtty. Biraq jaranyń aýzyn ýdaı ashytyp tyrnap ketti. Amal ne, ashýlanýdyń esh reti joq. Ol ekeýiniń mundaı ázili keshe ǵana ma eken? Baıaǵydan, bala kúnderinen osyndaı emes pe...

Attary taǵy da pysqyrynyp tura qaldy. Tonynyń jaǵasymen betin búrkep eńkeıip otyrǵan Qaıraq basyn kótergen. Dáneshtiń ashasy taǵy da túsip qapty, shananyń aldynda kese-kóldeneń jatyr. Bul joly Dánesh ózi túsip kep aldy ashasyn.

— Qystyryp qoıatyn jibim úzilip ketipti, — dedi.

— Áı, jip-mibińdi bilmeımin, endi túsirseń, aıtpady deme, sol ashańdy óz qarnyńa tyǵam, — dedi Qaıraq zildenip.

— Meniń asham basqa qarynǵa bolmasa, óz qarnyma kirmeıdi, — dep kúle sóıledi Dánesh.

— Óziń álgi kelinshektiń sybyrynan keıin esińnen tanǵandaı eseńgirep kelesiń ǵoı deımin.

— Sen áli soǵan ashýlanyp otyrsyń ba? Oı, jigittigińe bolaıyn. Onan da ózińniń áıelge ótimsizdigińe ashýlansańshy, — dedi Dánesh te yza bolyp.

Attar taǵy da zaýlap jóneldi. Qylaý joq, qyltanaq joq tompıǵan qoıan jon kishkene jotalar birinen keıin biri qalyp jatyr. At ekpini kúsheıtken úskirik qoıny-qonyshty keýlep, boıdy titirkendiredi. Sýyq ótine shydaı almaǵan Qaıraq betin qaıta búrkep, tumshalanyp aldy. Jeńil kıingen Dáneshtiń myna sýyqty eleń qylmaǵandaı shana ústinde qaıqaıyp túregep turǵany onyń ıt jynyn keltirdi. «Áıelge degen osyndaılardyń aýzy salymdy bolady», — dep oılady Dáneshke birdeńe dep soqtyǵyp, tıiskisi kep ketti.

— Áı, Dánesh, ıt-aý sonsha eleýrep baıaǵyda ólgen ákeńniń asyna asyqtyń ba, aqyryn júrseńshi, — dep aıqaı saldy.

Dánesh qaıyryla burylyp qarady. Qulaqshynynyń baýyn baılap alǵan, órtteı qyzarǵan qyp-qyzyl júzin aq súńgi qyraý kómkergen. Aqsıa kúledi. Ýytty birdeńe aıtardaǵy túri. Sóıtkenshe bolǵan joq:

— Meniń ákem sheıt ketken, ataýsyz qalǵan seniń ákeń ǵoı! — dedi ol da aıqaılap.

Bular aıqaılap sóıleskende attar qıqý estigendeı qulaqtaryn qaıshylap elire tústi. Tuıaqtarynan ushqan toń-toń muzdaq, kesek qar shanaǵa qaraı borap keledi. Qara tonnyń syrtynan sart-surt etedi. Qaıraqtyń aldyn kemip tastady. Ol bir qozǵalyp kóterilip, álginde úıden astyna salyp shyqqan bir asha kásháktiń ústine tizerleı otyrdy. Tonynyń jaǵasyn keıin qaıyryp tastady. Úskirik aıaz betinen osqylaı jóneldi. Tynysyn qaryp jiberdi. Kózi jasaýrap ketti. Sonda da tistenip shydap baqty. Dáneshtiń jańaǵy sózi kókiregin ýdaı ashytyp barady. Ylǵı osy. Bir sózdi jaýapsyz qaldyrmaıdy-aý. Qaıraq «á», dese, bul: «má» dep turady. Jáne asyryp aıtady. Ekeýiniki de ázil sıaqty, áı, biraq sózderi mirdiń oǵynan da qatty-aý!

Eske alyp qaza berseń mundaı ýly ázilderdiń ne bir soraqylary aıtylady-aý ekeýiniń arasynda. Ekeýi talaı ret birin-biri qaq mańdaıdan salyp qalǵandaı etip, ne bir ashshy, ýly ázilmen aıamastan muz taqyrǵa talaı otyrǵyzdy ǵoı. Sonaý bala kúnderinen bastap birimen-biri baqa tirespen keledi emes pe. Ekeýi bir jylda týdy. Bir jylǵy tóldeı qatar ósti. Búkil ómirleri osy bir shaǵyn aýylda ótip keledi. Birine-biri ýly zárdi ómir boıy shym-shymdap jınaýmen keledi. Dalaly jerde, jýsannyń arasynda bir tutam qara shubar jylan bolady. Ýy jalǵanda qatty. Shaqqany qate ketpeıdi, halyqtyń aıtýynsha sol qaterli jylan bir ret qana shaǵatyn ýyn búkil jaz boıy jınaıdy eken. Bul ekeýi de sol sıaqty, qurdastyq qaqynda ázildeskenimen, shym-shymdap jınalyp jatqan ýlary bar ishterinde. Ol úshin ekeýi de kináli emes. Kináli — ákeleri. Ekeýiniń eki ákesi. Osynaý keń dúnıeden solarǵa ne jetpedi eken! Ol jaǵy bularǵa belgisiz. O basta bolymsyz ǵana qatyn ósek birdeńe sebep bolǵan sıaqty. Bolymsyz nárseden ýshyǵypty. Aıaǵy úlken jaýyǵýǵa aparǵan kórinedi. Kimniń ákesiniń qıanaty basym? Ol jaǵyn bir taǵdyrdyń ózi ǵana biled te. Áýeli Dáneshtiń ákesi qýǵyn kórdi, qamaýǵa túsip, az kún jatyp shyqty, onan keıin Qaıraqtyń ákesi ustaldy jáne uzaqqa ketti. Ol kezde bul ekeýi de jórgekte jatqan sábıler edi. Bul alys-julysqa ekeýiniń de záredeı qatysy joq, múldem pák bolatyn. Biraq ákeler arasynda bolǵan jaýyǵý ana sútimen bulardyń boılaryna da tarady. Al ákeleri bolsa, eki jórgektiń ortasyna otty tastady da, isterin osymen tyndyrǵandaı ózderi máńgi joǵaldy. Dáneshtiń ákesinen Uly Otan soǵysynda qaraly qaǵaz keldi, al Qaıraqtyń ákesi ustalǵannan habar-osharsyz...

Sýyq jep bara jatqandaı bolǵan soń Qaıraq qaıqıǵan piste murnyn ýqalap qoıdy. Shana ústinde delbeni shirene ustap taltaıa qaıqaıyp turǵan Dáneshke qarady. «Eger tóbelessek qaısysymyz basym túser edik», — degen oı keldi oǵan. Ekeýi de birin-biri aıamas edi. Birin-biri qurtyp tynýy múmkin ǵoı... Tipti birjola qurtpaǵannyń ózinde, shala jansar, jarymjan etedi, ol sózsiz. Átteń, qaıtkende de Qaıraq bir basymdyq kórsetýi kerek. Dáneshtiń tóbesine bir shyǵýy kerek qoı. Bir ǵana ret! Al Dánesh ońaılyqpen berispeıdi, kónbeıdi. Túbi ekeýi bir aıqasýy aıqasady. Biraq, qashan, qalaı, qandaı sebep syltaý bolady oǵan? Ol jaǵy belgisiz ázirge. Jáne aldymen tıisetin Dánesh bolmaıdy, jo, ol tıispeıdi de, tipti oǵan negiz de joq qoı. Qaıraq sýyq ótip syrqyraǵandaı bolǵan soń tisin shyqyrlatty, qolyndaǵy bıshigine qarady: qısyq aǵash sapty, tórt órim, úıirgende qolǵa salmaǵy joq, atqa da onsha ótpeıdi. Bıshik... sóz be eken. Azar bolsa birin-biri órim-órim ǵyp sabaıdy, birinen-biri taıaq jeıdi. Bar bolǵany etten ótetin taıaq qana...

Tóbeles... taıaq... sóz bolyp pa. Judyryqpen bir qoıǵany úshin sottalady da ketedi, ol bir judyryqpen kek te qaıtpaıdy, óz ómiri óksıdi, qor bolady. Já, kek qaıtarǵan soń qaıtarǵan sıaqty qaıtarý kerek. Ómir baqı janyn syzdatatyndaı etý kerek. Ózińniń de aıyzyń qanatyn bolsyn. Al ol qalaı bolady? Ázirge belgisiz... Taqtaq jol da belden-bel asyp áli sozylyp jatyr, shana tabanynyń zar eńiregen shıqyly júrekti mysyqsha tyrnalaıdy, attar tuıaǵy tóbeni oıǵandaı kúrt-kúrt etip, muzdaq kesekti shanaǵa qaraı ústi-ústine borata laqtyrady. Sáskeden aýǵan kún aspandy búrkegen aıaz munarynyń arasynan tóńiregi qyzara sheldenip jasaýraǵandaı bop kórinedi. Tezirek batýǵa, uıasyna kirýge asyǵatyn sıaqty. Dala appaq. Solqyldatyp kózdi sýyrady.

Taǵy biraz júrgennen keıin úlken joldan shyǵyp, tereń quzdy boılap, edáýir bıik qabaqtyń ústinde turǵan bir maıa shópke qaraı burylýǵa týra keldi. Attar taqtaq joldan shyqqylary kelmeıdi. Qıqańdasyp baryp, tóbelerinde bıshik ysqyryp, bir jaq ezýleri jyrtylardaı bolǵan soń ázer buryldy. Naǵyz azapty jol bastaldy. Kúpsek qarǵa baýyrynan batyp, jandármen umtyla sekirip, qaıta batyp, maltyǵyp shoqań-shoqań júrispen keledi. Dáńesh shanadan sekirip túsip, delbeni jebeı qaǵyp, attardy janamalaı jaıaý júrdi. Túni boıǵy jel túımeshten keıin siresip qalǵan qatty qar muny salmaq kórer emes. Pisirip basqan aq kıizdeı bop typ-tyǵyz jatyr. Júgirip oınaq salsań oıylar túri joq, al attarǵa qıyn-aq — suqpa-suqpa. «Aıaqtaryn syndyryp alar ma eken» dep qorqyp keledi Dánesh. Artyna burylyp qaraǵan, Qaıraq so kúıi shananyń ústinde otyr. Qozǵalar emes. Tipti delbeni de qolyna almaǵan. Attardyń jandármen bulqynýy, mertigerdeı bop qarǵa ońqa-shońqa maltyǵýy oıyna kirip-shyǵar emes. Dáneshtiń zyǵyrdany qaınap ketti. «Ittiń balasy, shatyń isip otyr ma, tús shanadan!» — dep aqyra umtylyp, bıshikpen osyp jibergisi keldi de, ózin-ózi ustap, irkilip qaldy. Óıtkeni, olaı etken kúnde ashýmen isteıdi, al ashýmen istese onyń aıaǵy ekeýi úshin de jaqsylyqpen bitpeıdi. Já, keregi ne. Jamandyqqa qaı ýaqyt bolmasyn barysýǵa bolady ǵoı. Al jaraıdy delik, ekeýi qazir tóbelesip, birin-biri aıamaıdy, qyzylsheke qan bolady. Sonda ne tústi? Múmkin tipti aıdalada arasha túsetin adam joq, birin-biri óltirip te tastar... Onda ne bolady? Sabyr, Sabyr... Óz jónimen júrip ketti. Attar qara terge malyndy. Ústerin basqan aq qyraý sypyryp alǵan kóbikteı joǵaldy. Álginde shana ústinde turǵanda, siresińkirep qalǵan Dáneshtiń boıy da jylynaıyn dedi. Endi ol temir kúrekti alyp, birli-jarym kesek qardy kúreı otyryp, qaıtar joldy tazalaı júrýge kiristi. Ólip-talyp maıaǵa da jetken. Maıaǵa kólikpen janap kelý múmkin emes edi. Qalyń qar irgesin múldem kómip tastapty. Jol arshýǵa týra keldi. Temir kúrekpen qardy kúpsektete kesek-kesek etip oıa bastady.

Edáýir artta qalǵan Qaıraqtyń shanasy da jetti bul kezde. Qaıraq asyqpaı qozǵalyp, ornynan turyp tonyn sheshti, ony búktep shetke qoıdy, qolǵabyn kıdi. Onan soń bul da temir kúregin ustaǵan.

— Sen meniń oıǵanymdy ashamen laqtyra ber, — dedi Dánesh.

«Hm, qýyn qaraı gór. Báse, asykqany tegin emes edi. Qar oıýdy óz mindetine ap, maǵan laqtyrtpaq eken ǵoı», — dep basyn shaıqap qoıdy Qaıraq. Biraq lám demesten kúrekti tastap, ashany aldy. Asyqpaı bardy da, ádemilep, tórt buryshty kirpish qusatyp qıylǵan shetki bir kesekti ilip ap, sol sylbyr qımylynan tanbastan, salmaqtap turyp laqtyryp jiberdi. Qurysyp turǵan tula boıy kútir-kútir etip, jeli úzilip jeńileıip qaldy. Asyqpaı ekinshi kesekti ilip aldy.

— Óı, bu qımylmen biz shóp alyp qaıtpaq túgili keshke deıin qardy arshyp bitire almaspyz, — dedi Dánesh kúńkildep. Ózi býsanyp terleı bastapty. Kúrekti tastap endi ashany ustady. Ózi oıǵan qardy ústi-ústine ytqytyp laqtyrýǵa kiristi. Áp-sátte jerdi tazartyp ta tastaǵan.

— Dál osy joly óz eńbegimdi de saǵan jazǵyzbasam ba, — dedi Qaıraq ázildep.

Dánesh úndegen joq. Mańdaıyna quıylǵan terdi súrtip, biraz belin jazyp turdy da, qaıta qulshyna kirisip ketti. Aldy-artyna qaramastan apyrtyp laqtyra bergen. Oń aıaǵynyń astynan sýsyp birdeńe kirgendeı boldy da, kádimgideı kótere bastady. Qapelimde shoshyp qalǵan Dánesh bir shetke qaraı yrshyp túsken.

— Baıqaýsyzda seni de qarmen birge laqtyryp jibere jazdappyn-aý, — dep Qaıraq yrjıyp kúlip tur.

— Kimdi kim laqtyrar eken, kelshi óziń, — dep qyzyp turǵan Dánesh ashany oqtaı umtylyp tap berdi. Qaıraq ta osyny kútken tárizdi, ashasyn qarsy tirep tura qaldy. Onan soń óńmeńdep kele jatqan Dáneshtiń ashasyn qaǵyp tastap, búıirlete suǵýǵa ózi umtyldy. Bir sátke kúlki oınaǵan kózi qantalaǵandaı sumdyq qorqynyshty bolyp ketti. Óńi sup-sur, sup-sýyq, qystygúni bezere qatqan jerdiń tońy tústes, múlde jansyz. Astyńǵy ernin jymqyra tistep ashany shyndap siltedi. Dánesh bult etip bir jaǵyna qaraı sekirgen. Ashanyń aıyr ushy janqaltasyna ilinip, dar etkizip jyrtyp jiberdi. Endi Dánesh te aıanǵan joq. Ashany bu da shyndap kezedi. Shyndap suqpaq boldy. Biraq Qaıraq taǵy da qaǵyp tastady, onan soń Qaıraqtyń ashasyn bul qaqty...

Osylaısha ekeýi aıdalada birinshi ret aıaýsyz soqtyǵysty. Birine-biri ashany kirsh etkizip boılata suǵýǵa bar, átteń... birin-biri ala almaı dińkeledi. Ekeýi de bar kúsh, bar aıla-tásilderin salyp baqty, biraq jeńise almady. Aqyry ádben qara terge malynyp, súlesoq bop qaljyrap, ekeýi eki jerge otyra ketti. Dánesh kesek qardyń shetinen kertip alyp aýzyna tyqty. Qaıraq aýnaı ketip qarǵa tumsyǵyn tyǵyp jiberdi de, obyrlana asady. Onan soń qar jabysqan tumsyǵyn kóterip, Dáneshke yrjıa qarady. Dánesh te yrjıa kúlgen boldy. Biraq álgidegi janalqymǵa kelgen arpalys esine túsken saıyn júregi sý-sý etip shymyrlap, yp-ystyq jas kózine úıirilip, alqymyna óksik keptelip turyp qaldy. Aýzyndaǵy erigen qardyń sýyn juta almaı býyndary bosap, dirildep ketti.

— Anda-sanda óstip, alysyp-julysyp qan taratyp alǵan jaqsy, á? Boıyń sergip qalady, — dep qoıdy Qaıraq.

— Qoı, oınadyq, qan tarattyq, jetedi, endi shóp tıeıik, — dep qorykqanyn sezdirgisi kelmeı ornynan turdy Dánesh.

Tyrmysyp júrip, maıanyń ústine shyqty. Bet jaǵyndaǵy qar basqan shópti aýdaryp tastaǵan, kókpeńbek kók jaýqazyn shóp kózdiń jaýyn alyp shyǵa keldi. Qup-qurǵaq, hosh ıisi tanaýdy jaryp jibergendeı. Manadan qulaqtary salbyrap, úskirik sýyqtan búrsektep, sólbireıip turǵan attar qurǵaq shóptiń sybdyryn estip bastaryn kóterip aldy. Qulaqtaryn tigip, tanaýlaryn jybyrlata oqyranyp, aýyzdyqtaryn azý tisterine salyp qıyp tastardaı-aq kútirlete shaınap, degbirleri qalmady. Dánesh maıa ústinde turyp-aq eki asha shópti attardyń aldaryna laqtyryp tastady.

— Eı, attardyń aýyzdyǵyn alyp, belin bosata salshy, óz shanańdy beri jaqyndat, aldymen seniń shanańa tıeıik, — dedi Qaıraqqa.

Munan keıin ekeýi de ún-túnsiz shóp tıeýge kiristi. Qımyldary birdeı, isteri ortaq, biraq árqaısysy óz oıymen ózi.

«Ittiń kúshi bar, edáýir kúshti, ońaıshylyqpen ala almaısyń. Saq bolmasań mert qylyp jiberýden de taıynaıyn dep turǵan joq. Oqasy joq. Bul birinshi ret kúsh synasýymyz, amandyq bolsa áli ekinshi ret te aıqasarmyz, sonda kórermin áýselesin... Degenmen qaýipti eken ózi, baıqamasa bolmas», — dep oılady Qaıraq.

«Osyndaı ıtpen shópke kelip júrgen obal joq ózime de, obal joq... Basqa bilmese de meniń biletin kezim jetti ǵoı, osynyń minezin, sóıte tura, onymen birge júrem. Búgin osy shópke birge kelmeýime de bolatyn edi ǵoı. Ózimshe batyrsynyp, qorqatynymdy bildirgim kelmedi. Joq, batyrlyq óz aldyna... Lajy bolsa endigári birge jolǵa shyqpaýym kerek», — degen oıda boldy Dánesh.

Bular eki shanaǵa shóp tıep bolǵan kezde kún eńkeıip, uıasyna qonýǵa taıap qalǵan. «Aýylǵa ymyrt úıirile jetetin bolarmyz», — dep shamalady Dánesh. «Taqtaq jolǵa túskenshe qıyn, onan ári zýlaımyz ǵoı». — Ol ábden qara terge túsip, óziniń edáýir tıtyqtap qalǵanyn sezdi. Bir jaǵy ketilip ortalanǵan maıanyń ústinde turyp, biraz boıyn jazyp, oramalyn alyp bet-aýzynyń terin súrtti. Attarǵa qarap edi, tep-tegis appaq aq súńgige oranǵan. Kók jaýqazyn shópti kúrt-kúrt etkizedi. Úskirik áli esip tur. Biraq erteńgisindegideı emes, zári qaıtqan sıaqty. Tipti betke jup-jumsaq tıedi. Tóńirekke raqattana kóz jiberdi. Tym-tyrys. Quba jondar appaq-appaq bolyp dúńkıip jatyr. Kóz jeter jerge deıin qyltanaq buta joq. Alysta bulań qaǵyp túlki júr. Tintinektep kep, jata qap qardy tyrmalaıdy, atyp turyp jortaqtaı jóneledi. Tyshqan aýlap júrgen bolý kerek. Onan áride, tereń quzdyń arǵy betindegi úlken jolda bir shana ketip barady. Alystan qaraǵanda mıdaı tegis appaq jonnyń ústinde tapjylmaı bir orynda turǵan sıaqty, biraq jyljyp barady.

Kóz ushynda aýyl kórinedi. Ár úıdiń irgesinde kókshil tartyp seldiregen bıik terekter, tóbesin tegistep qyryqqandaı qara aǵashtar, murjalardan kóterilgen tútinder shoqpyt-shoqpyt bop solarǵa ilinip jatqan tárizdi.

— Ne qarap tursyń, eı? — dep surady Qaıraq.

— Mynanyń ústinen dúnıe jer kórinedi eken. Qarashy, sonaý batys jaqta aýyl munartyp tur, úılerdiń tóbesindegi tútinderi qyzyq... kókshil tútin, qara tútin, qońyr tútin...

— Káne?

Maıanyń ústine Qaıraq ta shyqty. Ol da aýyl jaqqa qarady.

— Shynynda da qyzyq eken, eı, — dep qostap qoıdy. Onan soń maıanyń ar jaǵyna burylyp qarady da ishegin tartty. Oı-baı-aı, myna quzdy-aı! — dedi tańyrqap. — Dál osy maıanyń ústinen domalaǵan adam tabanyna bir-aq túser. Óziniń tabanynda bulaq bar ǵoı, eı, áne, qap-qara bop býy burqyrap jatyr.

— Bulaq bar, jazda shóp shapqanda talaı ret sý ishkenbiz. Sýy mol bulaq.

Dánesh qulaqshynyn alyp qoltyǵyna qysa turyp, mańdaıyn, shóptiń úgindisi túsken jelkesin oramalymen ysqylap, taǵy súrte bastady. Qulaqshynynyń aıaq astyna túskenin baıqamaı qaldy.

— Áı, ketpeımiz be endi? — dep Qaıraq buǵan burylyp qarady da: — Ter qatyp ólesiń ǵoı, sorly-aý, — dedi kúlip.

— Biz shynyqqanbyz. Terden qoryqsań janyńdy kútken sen qoryq.

— Áı, shynyqqanym-aı, — dep Qaıraq maıa ústinen sekirip túse berdi de, aıaq astynda jatqan Dáneshtiń qulaqshynyn kórip, — mynaý qaıdan kelgen dop, eı! — dep teýip jiberdi.

"Qulaqshyn qalqyp baryp quzdyń jar qabaǵyndaǵy óńireıip qulaǵaly turǵan kóshkinniń ústine tústi. Tómen qaraı aqyryndap domalaı bastady.

— Óı, óı, ketedi-aý, anaý ketedi-aý!.. Ýá-á, oıbaı! — dep sanyn shapaqtap, Qaıraq sekirip túsip shanasyna qaraı júgirdi.

Áýelde ne bolǵanyn bilmeı sasyp qalǵan Dánesh, toqtap qalyp domalap, toqtap qalyp domalap, kóshkin qabaqqa taıap qalǵan óz qulaqshynyna ańyraıyp qarady da turdy. Toqtar dep oılaǵan, joq, toqtamady. Áne, kóshkinniń qulamasyna bir metrdeı ǵana qaldy. Endi bir úsh-tórt domalasa... Dánesh kóshkinge qaraı sekire atyldy. Biraq jetip úlgermedi. Bul qulama kóshkinge bes-alty adymdaı qalǵanda, qulaqshyn sońǵy ret tóńkerilip baryp, bult etip kózden ǵaıyp boldy. Qatty ekpinimen Dáneshtiń ózi kóshkinnen asyp kete jazdady. Ókshesin qadaı tirep ázer toqtady. Onan soń aqyryndap ańdap basyp kep, kóshkin qabaqtan tómenge úńilgen. Qulaqshyn jel qýǵan qańbaqtaı tabanǵa qaraı quldyraı zymyrap barady eken. Jolynda ne bir tosqaýyl, ne bir buta joq. Anda-sanda jalp-jalp etip sekirip qoıady. Dánesh bala kezinde taýǵa shyǵyp, balalarmen tas domalatyp, jarystyryp oınaıtyn. Sonda keıbir domalaq jumyr tastar tabanǵa jetkenshe estip zymyraýshy edi. Domalatqan bala sol tas qashan toqtaǵansha esil-derti soǵan aýyp, selt etpesten máz bop turatyn. Onda bir keremet maqtanysh bolýshy edi jáne neǵurlym alysqa, toqtalmaı domalasa eken dep tileıtin. Al qazir... qulaqshyn sol zymyraǵan kúıde, quzdyń tabanyndaǵy jylansha ıreleńdeı qaraıyp jatqan bulaq sýyna baryp jalp ete tústi.

Dánesh endi eshteńeni oılanyp turmastan dereý baryp maıa ústinde qalǵan ashany aldy da, qatty qarda sony tireýish etip quzdyń tabanyna tústi... Bulaq sýy býy burqyrap, qalyń qardyń túbinde qara botana bop sozyla qaraıyp jatyr. Aǵyp jatqany, álde irkilip jatqany belgisiz. Jazdaǵydaı syldyraǵan kúmis úni estilmeıdi. Meńireý tilsiz, túbi joq sıaqty. Tóńkerilip túsken qulaqshyn ortan belinen sýǵa tolyp, batyp tur eken. Sý edáýir sińip, bógip qapty. Dánesh silkip-silkip sýyn buraı syǵyp basyna kıip kórip edi, tastaı sýyq sýdyń syzy shekesinen ótip syrqyratyp jiberdi. Qaıta julyp aldy. Joq, muny kıgenshe jalańbas júrgen artyq. Endi ol qulaqshynynyń baýyn baılap bilegine ilip aldy da, terlep-tepship, san jyǵylyp, taıǵaqtap, ıt kórmegen qorlyqpen quzdan ázer shyqty. Entikkeni sonsha, býyndary qaltyrap ketti. Shananyń ústine ázer shyǵyp otyrdy. Attar da tyqyrshyp tur eken, aıdaý kútpesten jolǵa ózderi tústi.

Qaıraq edáýir uzap ketipti. Tonǵa oranyp, shóptiń ústinde dóńkıip barady. Artyna qaıyrylar emes. «Tura túr, ıttiń balasy, qazir jeteıin»... dep tisin qaırady Dánesh. Ysqyryp jiberip, bıshigin úıirdi, jol oıqy-shoıqy bolsa da attary jelip ketti. Endi ǵana baıqady, kún erteńgisinge qaraǵanda jylynbapty, qaıta ajdahadaı jalańdaǵan qaharyna shyndap mingen eken. Álginde et qyzýlyqpen sezbepti, úskiriktiń ashshy zári kúsheıip, keshkilikke qaraı sary shunaq aıazdyń qutyryna túsken túri bar. Búkil dúnıeni syǵymdap qýsyryp, qysyp tur. Dáneshtiń qulaq-shekesin, alqymyn qaryp-qaryp alǵandaı boldy. «Ý-ý!..» Bıshikti úıirip-úıirip, ysqyryp jiberdi, boıyndaǵy búkil dolylyq yza ataýly ysqyryq bop shyqqan bolý kerek. Sony sezgen attar súrine-qabyna ushyp jóneldi. «Ý-ý!..»

Sýyq aýa dem aldyrar emes, tynysty qaryp barady. Dánesh qolǵabyn sheship, alaqanymen qulaǵyn, shekesin ysyp-ysyp qoıdy. Qarmen ysqylap alsam ba eken dep oılady, biraq shanany toqtatyp, sál de bolsa joldan qap kidirýge dáti barmady. Nede bolsa alǵa, tezirek Qaıraqty qýyp jetýge asyqty. «Apyraı ádeıi istegen ıttigi me, álde abaısyzda boldy ma?.. Nege toqtamaıdy eı?.. Bu netken sýyq kún edi... Nege bir sát tolastamaıdy...» Qulaq-shekesin taǵy ysqylady qolymen, alaqany mundaı jyly kóriner me. Óziniń múıiz-múıiz bop oıylǵan, dombyqqan alaqany jyp-jyly eken. Esine, erteńgisingi saýynshy kelinshektiń alaqany tústi. Onyń qoly dop-domalaq, jup-jumsaq edi, áne, naǵyz jylylyq qaıda!.. Dáneshtiń qoly sekseýil sıaqty kóringen sonda... «Qaıtedi eı, myna sýyq, shynymen jep barady ǵoı...»

Dál taqtaq jolǵa túsken jerde Qaıraqty qýyp jetti. Dánesh odan bir amalyn iste, ne qulaqshynyńdy, ne ishigińdi ber dep kómek suraǵaly kele jatqan. Biraq Qaıraq artyna burylyp qarady da, munyń myna múshkil halin kórip, qyby qanǵandaı masaırap yrjıa kúldi.

— Áı, shynyqqan jigit, hal qalaı? — dedi. «Qap, áttegen-aı, ıttik isteppin-aý. Abaısyzda boldy-aý...» — degen oı qaperine de kirer emes. Sol zymıan kúlkisi, sol zymıan kúıi. Yza kernegen Dánesh bıshigin kórsetti, jaı kórsetken joq, salmaqtap dóń aıbat bildirip kórsetti.

— Mende de bar, — dep Qaıraq ta qısyq sapty bıshigin shoshańdatyp qoıdy. Onan soń ishigin sheship tastap, «kelseń-kel», — degendeı shana ústine tizerlep qoqyraıa otyrdy.

Munan ary Dánesh eshteńeni oılanbastan, bárin ashý yzamen istedi. Álgindegideı taǵy da qulaqty jara ysqyryp qap, delbeni shirene julqyp, attaryn bıshikpen osyp-osyp jibergen. Attary atyla yrshyp, qardy ombylap, Qaıraqtyń shanasyn qaǵa-maǵa jan dármen alǵa umtyldy. Eki shana qaptaldasqan kezde, Qaıraqtyń shanasy bir jaǵyna, Dáneshtiń shanasy ekinshi jaqqa qaraı shońqıa berdi. Eki shana eki jaqqa aýdarylardaı aralary yrsıyp ashylǵan. Ne bolǵanyna túsinbegendeı Qaıraqtyń attary turyp qaldy. Dánesh bıshigin úıirdi. Qaıraq ta qapy qalmaı úıire bergen. Biraq Dáneshtiń bıshigi ysqyryp kep birinshi tıdi de, Qaıraqtyń moıynyna oraldy. Dánesh, shanasy ozyp bara jatyp, bıshigin qaıta tartyp alamyn degende umtyla turǵan Qaıraq domalap kep bir jaǵy kóterilip kele jatqan shananyń astyna tústi.

— Oıbaı, óldim! — dep aıqaı saldy. Dáneshtiń shanasy alǵa shyqqan. Dánesh artyna burylyp edi, Qaıraq qarǵa kómilip qalǵań bir aıaǵyn tartyp ala almaı shorshańdap jatyr eken. Dánesh shanasyn toqtatyp, qarǵyp túsip kep, ony qolynan tartty. Kózi qyzara jasaýrap qantalap, qabaǵy kirjıgen Qaıraq: «oıbaı-aı, óldim-aý... óldim-aý...» dep, sholtańdaı basyp shanasyna qaraı júrdi. Qoltyǵynan demeı bergen Dáneshtiń qolyn qaǵyp jiberdi.

— Aıaǵyń aman ba? — dedi ıegi-ıegine tımeı saqyldap dirdek qaqqan Dánesh.

— Ket!.. Ketshi ary, ákeńniń!.. — dedi kózinen jasy yrshyp ketken Qaıraq buǵan jep qoıardaı kijinip.

— Shanaǵa otyra alasyń ba?

— Ket, dedim ǵoı. Ózim otyram...

Dánesh shanasyna otyryp júrip ketti. Jalanǵan sýyq qulaq-shekesin ýdaı ashytyp syrqyratyp áketip barady. Kózi jasaýrap buldyrap, kirpikteri aıqasyp jabysa berdi. Sasqanynan kúpáıkásin sheship ap, basyn orady. Sál júrgennen keıin zárli úskirik búkil tula boıyn keýlep, ásirese belin syrqyratyp omyryp jiberdi. Amalsyzdan kúpáıkeni qaıta ústine kıdi. Birazdan soń taǵy solaı istedi, kúpáıkesin basyna orady, onan ústine kıdi. Eki qolymen birdeı bet-aýzyn, qulaq shekesin ysqylaı berdi. Qoly shashyna tıgen, basyndaǵy óz shashy emes, bolat symtemirler sıaqty qap-qatty birdeńe. Alaqanyn osqylap, tyzyldatqandaı boldy. «Bul sumdyq boldy ǵoı, sumdyq boldy ǵoı... — deı beredi kúbirlep. — Osydan aman jeter me eken úıge...»

Kún uıasyna qonyp barady. Ortan belinen batypty. Sónip bara jatqan shoq sıaqty. Kúreń qoshqyl. Sónip bara jatsa da shoqta jylý bolýshy edi, al mynada jylý da joq, tek jeksuryn sáýlesi bar, ıá, jeksuryn sáýle! Birinshi ret Dáneshke kúnniń sáýlesi jeksuryn kórindi. Jeksuryn emeı ne, eń bolmasa shoq qurly jylýy joq dát qylar. Qaıraqtyń zymıan kúlkisindeı ǵana aldamshy, opasyz sáýlesin shashady.

Kúpáıkesin taǵy da basyna orady. Bolar emes. Tajal úskirik súıek-súıeginen ótip, syrqyratyp barady. Belden ótken sýyq qandaı ashshy, ýly edi. Kúpáıkesin qaıta ústine kıip aldy. «Oıpyr-oı, bu netken uzaq jol edi?.. Aýyl kóship ketken be, sonsha... Jyp-jyly úı, yp-ystyq alaqannan asqan ne bar eken dúnıede? Onyń esine taǵy da saýynshy kelinshek oraldy, appaq tisterin kórsetip aqsıa kúlgen keıpi, jup-júmsaq alaqany alysta... múldem alysta, jetkizbes arman-qıal tárizdi ǵana...

Bet-aýzy, qulaq-shekesi, syrqyrap aýyryp ketti de, onan keıin tyzyldap ashı bastady, aqyry sýyq zárin sezýden qaldy. Basy telegraftyń baǵanyna uqsap zyńyldap, qulaǵynda keremet bir kóp shýyl paıda boldy. Kózi jumylyp kirpikteri aıqasyp qaldy. Qaıtyp asha alar emes. Tipti ashqysy da kelmedi. «Ý-ý» Saqyldaı shyqqan óz daýsy ma, álde qulaǵyna shalynǵan úskiriktiń úni me, áıteýir bir ulyǵan dybys bar. «Osydan aman jeter me ekem», — degen oı úıirilip kele berdi basyna.

Attar ushyp keledi. Aýylǵa qaraı delbe qaqqyzbastan ózderi bastap keledi. Shana tabanynyń zar eńiregen shıqyly. Úzilerdeı buralǵan qobyzdyń syńsýy sıaqty júrekti tyrnaıdy. Dúnıe tegis saqyrlap ketken tárizdi. Aıaz degen tajal alyp qazanyn saqyrlatyp qoıyp, bárin birdeı qýyryp jatqan syqyldy. Dánesh basyn baýyryna tyǵyp búktetilgen qalypta meń-zeń bop óń men tústiń arasyndaǵy bir halde jata berdi. Eshbir áreket isteýge murshasy kelmedi. Saqyr-suqyr, saqyr-suqyr... Áne, qaınap ketti qazan, aq kóbigi asyp tógilip jatyr. Yzyńdap qaınaıdy, syńsyp qaınaıdy... Dánesh úrlep jatyr, úrlep jatyr. Mássaǵan, shana toqtap tur ǵoı. Attar qoranyń aldyna kepti. Dánesh myqshyńdap shanadan túse bergen, bireý qoltyǵynan demedi. Aıaǵy jerge tıdi, biraq júre alatyn emes. Basynda «jettim-aý... jettim-aý...» — degen kómeski ǵana bir oı bar, al dene óz denesi emes sıaqty. Bireý qoltyǵynan demep jeteledi de, jyltyraǵan otqa alyp júrdi. Úıge kirdi. Túý, shirkin-aı, endi ólse de armany joq qoı! Túregep turǵan kúıde kózin ashty da, qaıta jumdy.

— Eı, Dánesh-aý, Qaıraq qaıda? Qaıraq qaıda qaldy? — dep ferma bastyǵy julqylady. Dánesh kemseńdep aýzyn ashqany bolmasa, sóıleýge shamasy kelmedi. Terezeden syrtqa qaraǵan úı ıesi — baqtashy qart:

— Oı-paı, kelistirip tıepti-aý shópti, — dep súısine tańdanyp qoıdy.

— Óı, bulardyń búıtip ákelgen shópteri kurysyn, ıttiń balalary, — dedi ferma bastyǵy kijinip. — İsim osy ekeýimen bolsyn endigi jerde!..

Ferma bastyǵy shyǵyp ketken. Dánesh áli tur. Sol qolynyń qaryna ilgen qulaqshyny zildeı bop, sýsyp baryp gúrs etip jerge tústi. Bireýler julqylap sheshindire bastady. Endi birde myń-san ıneler bet-aýyz, qulaq-shekesin, búkil ón boıyn ýdaı ashytyp qadalyp, suqqylap ketti.

— Shyda, janym, shyda, — degen jup-jumsaq daýys keldi. Álgi saýynshy kelinshektiń daýysy bolar. Biraq ashshy ıneler aıaýsyz suqqylap jatyr...

...Japalaqtap jaýǵan qardan keıin, alaı-túleı bop jer-kókti sapyra teńseltken boran soǵyp ótken soń, erteńine kún shaıdaı ashylatyn bir kez bolady. Biraq kúnniń zári qaıtpaıdy. Keń dalanyń tósinde tanaýdy qýsyryp, bet qaryǵan zárli bir úskirik esedi. Ý-ýh, sol bir úskirik-aı!..

Terezege qyraý turady. Neshe túrli gúldi órnek torlaıdy. Jyly jerde uzaq qarap tabıǵattyń asqan zergerligine qyzyǵýǵa bolady. Sondaıda jalanyp turǵan úskirik eske tússe, tóbe quıqa shymyrlaıdy. Ásirese en dalada úskiriktiń bar ashshy zárin tatqan adam zar kúıine salady. Qasiret shekkizgen qatygez jol, taramys jipteı sozylyp, búkil oıy kóńiline shyrmatylyp, janyn qyl buraýsha shyrqyratady.

Jyly palatanyń ishinde jatqan Dánesh, bet-aýzy, basy tegis tańýly, kózi ǵana jyltyrap, uzaqty kúnge terezege qaraıdy. Úskirik esine túsken saıyn saı-súıegi syrqyrap, esinen tanar halge jetip yńyrsıdy.

Saýlyǵyn surap, halin bilýge keletinder kóp. Aǵaıyn-týǵan, birge júrip, birge turǵan joldas-joralar. Bireýleri jylap-eńirep, bul qorlyqtyń esesin qaıyrýǵa ishteı bekinip kek túıip, kókirekteri erimes muz bop qatyp, ashynyp kelse, bireýleri azamattyq keýildi betke ustap, keshirimdilik, jaqsylyq degenderdi kóldeneń tartyp, aǵaıyn arasyna bitim tileı keledi.

Mine, murtyn sylap qoıyp ferma bastyǵy da kelip otyr. Úlken basyn kishireıtip, munyń aldyna osymen ekinshi ret kelýi. Tatýlyq suraıdy Qaıraq úshin. Aldy-artty oraı otyryp, az sózben kóp jaıdy ańǵarta sóıleıtin, kóńili júırik, el-jurtqa qadirmen aqyldy adam.

— Syrtta Qaıraq kelip otyr. Saǵan kirip, aıaǵyńa jyǵylmaq, — deıdi ol jumsaq únmen sóziniń sońynda. — Zar eńirep, qatty opynyp júrgen kórinedi. Ózin qoıshy onyń... kózinen jas emes, qan aqqanyna qaramastan atyp tastasań obaly joq. Átteń, ana shıetteı balalaryn aıtsańshy... janyń ashıdy...

Ferma bastyǵy ketýge yńǵaı bildirdi. Tek bir aýyz jaýap estimek.

— Maǵan kirmeı-aq qoısyn, — dedi yńqyldaı sóılegen Dánesh. Onan soń ál jınaǵandaı biraz tynystap baryp jalǵady sózin: — Qoryqpasyn...

Qar ketip, jer túlegen kóktemniń jaıma-shýaq kúnderiniń birinde Qaıraq boshalap ketken sıyryn izdep, zırattyń tusynan ótken, jolǵa taıaý, shetkergi, ústinen bý burqyrap jatqan jas qabirge eriksiz kózi tústi. «hm, jatyrsyń ba? — dep kúńk etti. — Jat, jat».

Bul — Dáneshtiń qabiri edi. Uzaq aýyryp jatyp, aqyry qaıtys bolǵan. Óle-ólgenshe Qaıraqtyń betin kórmeı ketti. Biraq, birde-bir týys-týǵanyna Qaıraqpen ekeýiniń arasynda bolǵan jaıdy lám dep aıtpapty. Múmkin, jigittigi ustap namystanǵan bolar. Únsiz jatqan kúıi, únsiz ketken.

Dáneshti jerlegen kúni osy qabirdiń basynda Qaıraq elden erekshe zar eńirep jylaǵan edi. Qabirge túsip, jer baýyrlap jatyp alǵan. «Qaıtsin-aı, qatar ósken tel emes pe, qımaıdy ǵoı», — desken kózderin syǵymdaǵan qarttar.

Qazir sol sát esine túskende Qaıraq bir túrli uıattan beti dýyldaı bastady. Ózinen-ózi qysylyp yńǵaısyzdanyp ketti. Sondaǵy óziniń sottalyp ketem be dep, janynan qoryqqanynan, syrt elge kóz qylý úshin jer baýyrlap sonsha jylaǵanyn — oılap tursa ez bolyp quldyraýy eken. Kenet oǵan jurttyń bári munyń sol ezdigin, pasyqtyǵyn biletin sıaqty, syrtynan mazaq etip jırenishpen kúletindeı bop kórindi. Sol sol-aq eken tynysy tarylyp, jer bolyp qorlanǵan, ómir baqı betine shirkeý túsip, taba bolǵan jaman kúıge tústi. «Áı sorly... adamnyń qorysyń ǵoı», — dep kúńkildeı aıtylǵan sózder qulaǵyna anyq estilgendeı. Óne boıyn ter basqan Qaıraq bar yzasyn moınyn jerge soza bergen atynan alǵandaı: «Óı, mynaǵan ne bolǵan, eı!» — dep qamshymen tartyp jiberdi.

Jas qabirdi oralyp ótip júrip ketti. Álgi bir sezim kókiregin jegi qurtsha kemirip onan saıyn ýdaı ashytyp barady, ıt buralqy kúıge túsirip, jer qyp barady.

---