InfoHub Logo

Erte zamanda bir qoıshy bir baıdyń esiginde jıyrma jyl qoı baǵypty. Kúnderde bir kún el-jurtyn saǵynyp, týǵan-týysqandaryna baryp qaıtýǵa baıdan bes jylǵa ulyqsat alady. Ol úshin kelgen soń taǵy da jıyrma jyl baıdyń qoıyn baǵatyn bolady. Jıyrma jylǵy aqysyna baı qoıshyǵa bir sarja men bir qunan shyǵar at beredi. Qoıshy qýanyshy qoınyna syımaı eline qaıtady. Qoıshy birneshe kún júrgennen keıin, bir elge keledi. Kelse, el-jurty jınalyp, abdyrap, sharshap otyr eken. Surastyrsa, hannyń sózge sheber, kórkemdigine kóz tań qalǵandaı jalǵyz qyzyn bir túnde uıyqtap jatqan jerinen dáý urlap alyp ketipti.

         Han ne isterin bilmeı eldi aqyldasýǵa jıǵan eken. Hannyń shabarlary shetten kelgen qoıshyǵa mán-jaıdy aıtyp:

         — Osy dáý alyp ketken qyzdy taýyp ákelgen kisige hanymyz syılyq beredi, siz taýyp ákele alasyz ba? – deıdi.

         — Jaraıdy, izdeıin, alty aılyq tamaq daıarlasyn, qasyma eki myqty joldas ertip, úsheýmizge bir kúımeli arba bersin, – deıdi qoıshy az oılanyp.

         Han habarlanyp qoıshynyń aıtqandaryn beredi. Úsheýi elden shyǵyp birneshe aı jol júredi. Bir ýaqyttar bolǵanda dáýler mekendegen taýly aımaqqa keledi. Úsheýi toqtap, demalyp tynyqpaq bolyp ormannyń arasyna túsedi, tynyǵyp jatady. Bir kúni qoıshy «Baryp toǵaıdan qus aýlap kel» –dep úlken joldasyn jiberedi. Ol toǵaıdy aralap qus taba almaı júrip, bir jer qystaýǵa kezdesedi.

         Aldynan mystan kempir shyǵyp:

         — Sen nege keldiń? Qazir, osynda ergejeıli bar, ol seni óltiredi, izińshe ket, – deıdi. Qoıshynyń joldasy batyrsynyp:

         — Men odan qoryqpaımyn, – dep kete qoımaıdy. Bir ýakytta anadaı jerden boıy kishi bir adamnyń kele jatqanyn kóredi. Boıy kishi buny kórip:

         — Áı, sen kege keldiń, kórmegenińdi kórseteıin be? – dep soqtyǵa ketedi. Qoıshynyń joldasy álsirep, ózinen birneshe ese kishi ergejeıliden taıaq jep keri qaıtady. Biraq joldastaryna bolǵan oqıǵa týraly eshteńe aıtpaıdy.

         Ekinshi kúni qoıshynyń joldasy qus aýlaýǵa qolyna sarja alyp shyǵady. Toǵaıdan eshbir qus taba almaı, aldyńǵy kúni joldasy basynan keshirgen jaǵdaıǵa bu da ushyraıdy. Basynan ótken oqıǵa týraly bul da eshteńe aıtpaı: «Toǵaıdan eshbir qus taba almadym», – dep keledi.

         Úshinshi kúni qolyna sarjasyn alyp, qoıshynyń ózi toǵaı aralap keledi. Bul toǵaıdy aralap júrip, bir qaz atyp alady. Sodan bul da baıqamaı jańaǵy jer qystaýdyń, ústinen shyǵady. Taǵy da mystan kempir aldynan shyǵyp:

         — Á... sen taǵy keldiń be? Ket qazir, kishkentaı kelse seni óltiredi! –deıdi. Qoıshy:

         — Men odan qoryqpaımyn sarjam bar, onymen kelisermin, – deıdi. Solaı degenshe mystan kempir joq bolyp ketedi de, kishkentaı kelip qalady.   Kishkentaı aıqaılap:

         — Taǵy keldiń be? Tyńdamaıdy ekensiń, – dep judyryǵyn ala júgiredi. Qoıshy:

         — Toqta, kelisermiz. Saǵan qonaqasy ákeldim, – deıdi. Kishkentaı:

         — Káne, kórset, – deıdi. Qoıshy:

         — Júr úıińe kireıik, mine, qaz, – dep qolyndaǵy qazyn beredi. Kishkentaı buny ertip úıine kiredi. Odan keıin qazdyń etin qazanǵa asa bastaıdy. Qoıshy ańdyp otyryp, qazan qaınap kele bergende kishkentaı dáýdi kóterip alyp, qazanǵa salyp jiberedi de kaqpaǵyn jaba qoıady. Tunshyǵyp erjegeıli ólip ketedi. Qoıshy jer qystaýdy aralap, barlyq esikterdi ashyp qarap júrse, bir altyndaǵan esikke tap bolady. Esikti ashsa, bólme ishinde han kyzy otyr. Han qyzy qoıshyny kórip:

         — Qaıdan keldiń, bunda qalaı kirdiń? Qazir dáý keledi, – deıdi.

         — Dáýdi jaıǵastyrdym, júr, ákeńe alyp qaıtamyn, seni izdep keldim, – deıdi qoıshy. Qyz kıine bastaıdy. Qoıshyǵa bir jibek oramal, altyn saqına beredi. Biraq qoıshy jer qystaý ishine ol oramaldy umytyp ketedi.

         Sonymen qoıshy men hannyń qyzy ekeýi toǵaıǵa joldastaryna kele bergende, qoıshynyń esine umytylǵan oramal túsedi. Qoıshy keri ketpek bolsa, han qyzy:

         — Barma! Basqa oramal bereıin, – deıdi.

         — Maǵan áýelgi alǵan oramalym kerek, – deıdi qoıshy. Joldastaryna:

         — Meni kúte turyńdar, tez kelermin, – dep qaıtyp ketedi. Joldastary «maqul» dep qala beredi. Qoıshy jer qystaýǵa baryp, oramaldy alady, dáýdiń sybyzǵysyn da alyp, joldastaryna qaraı keri júgiredi. Olarǵa jaqyndap kele bergende, joldastary attaryna qamshy basyp buǵan qaramaı qasha jóneledi. Qoıshy ári aıqaılap, beri aıqaılap toqtata almaı jaıaý qala beredi. Qoıshynyń eki joldasy han qyzyn qorqytyp, arbaǵa otyrǵyzyp, ózderi qyzdy hanǵa tapsyryp jaqsy ataqqa ıe bolǵysy keledi.

         Jalǵyz qalǵan qoıshy toǵaıdy aralap, sybyzǵy tartyp júrse, innen bir úlken dáý shyǵa keledi.

         — Keshegi kishi dáýdi óltirip, sybyzǵysyn alǵan sen be? Kir myna inge! – deıdi. Qoıshy amalsyzdan inge kiredi. İn degeni taýdyń qýysy bolyp, dáý qoıshyǵa jylqysyn baqtyrady. Bir jyl boıy jylqysyn jaqsy baqqany úshin dáý razy bolyp:

         — Erteń elińe, úıińe jiberemin, myna kebejeni ashyp, ondaǵy zattarǵa qolyńdy tıgizip júrme, – deıdi de, ózi ańǵa ketip qalady.

         Qoıshy dáý ketken son, «ne bolsa da meıli» dep kebejeni ashady. Ashsa, ishi tolǵan altyn eken. Qoıshy judyryqtaı eki altyndy janyna salyp alady. Bir ýaqytta dáý kelip:

         — Kebejeni ashqan kim? – deıdi.

         — Eshkim ashqan joq, – deıdi qoıshy.

         — Endeshe, mynaý qaıdaǵy altyn? – dep qoıshynyń janyndaǵy altyndy sýyryp alady.

         Dáý bul urlyǵy úshin taǵy da eki jyl jylqy baǵýǵa qaldyrady. Kúnderde bir kúni eki jyl da bitedi. Taǵy da dáý bir jaqqa baryp kelmek bolyp: «Esh nársege tıýshi bolma, erteń elińe qaıtaramyn» deıdi de, ózi bir jaqqa ketip qalady.

         Qoıshy aınala qarap júrse, bir buryshta úıilip jatqan gaýhar tastarǵa tap bolyp, bireýin alyp, etiginiń qonyshyna tyǵady. Bir mezgilde dáý kelip, zattaryn túgendegende, bir gaýhar tasy joq bolyp shyǵady. Dáý izdep júrip, qoıshynyń etiginiń qonyshynan buny da taýyp alady.

         Taǵy da qoıshyny aıyptap bir jyl jylqy baqtyrady. Endi qoıshy muńaıyp sharshap, esh nársesine tımesteı bolady. Bir jyl da bitedi. Dáý taǵy bir jaqqa ketpek bolyp: «Endi erteń elińe jiberem, esh nársege tıýshi bolma» – deıdi. Qoıshy: «Jaraıdy», – dep qalady. Dáý ketedi. Qoıshy esh nársesine tımeı saqtyq jasaıdy.

         Dáý kelip, zattaryn túgendep, zattary túgel bolǵan son, razy bolyp, bir shamaly at pen eski shılan, eski belbeý, tot basqan qylysh berip eline qaıtarady. Dáý qoıshyǵa: «Joldastaryń ketkeli tórt jyl boldy, olar adasyp júr, áli bir jylsyz eline bara almaıdy», – deıdi de, júrý jolyn úıretedi.

         — Osy arada darıa bar, sonyń ústinen tike ót, qyz bergen oramaldy kóterip, qylyshyńdy bulǵap shap, sol kezde aldyńnan sý ústine kópir turady da, artyńńan syna berer, elińe joldastaryńmen qatarlas jetersiń, – deıdi.

         Qoıshy atyna minip, oramalyn kóterip, qylyshyn bulǵap, shaba beredi. Darıanyń ústinen kópir turady da, artynan qıraı beredi. Aty da júırik bolyp shyǵady, úsh aı degende hannyń eline jetedi, sonynan «joldastary» da jetedi.

         Qoıshy kelgenin habarlamaı bir úıde qonyp jatady. Erteńine han qyzy kelgen soń, elin jınap úlken toı jasaıdy.Toıǵa kóp jurt keledi. Han saraıyndaǵy aldynǵy topqa baryp qoıshy da otyrady.

         Sol jerde qoıshynyń qolyndaǵy saqınasyn kórip, hannyń qyzy hanǵa qarap:

         — Meni dáýden qutqarǵan myna batyr, – deıdi. Han ony esitip, qoıshydan barlyq jaǵdaıdy surap biledi, qoıshy tastap ketken eki joldasyn tabanda darǵa astyryp óltirtedi. Toı bolyp, at shaptyrylyp, kúres bolady. At báıgesinde qoıshynyń aty ozyp kelip, birinshi báıge alady. Kúreste qoıshy hannyń balýanyn jyǵyp, abyroıly bolady.

         Toı bitken son, qoıshy hanǵa kelip:

         — Al, han qyzyńdy taýyp ákeldim, syılyǵymdy ber, joǵalyp tabylǵan qyzyńdy da maǵan qıarsyń, – deıdi. Han ýádesinen taıyp:

         — Qyzymdy qoıshyǵa bere almaımyn, ózimdeı hannyń ulyna beremin, basyń aman, báıgendi aldyń, odan artyk, syılyq qaıda? – deıdi. Qoıshy ashýlanyp:

         — Ýádeńdi orynda, áıtpese turysatyn jerińdi aıt! – deıdi.

         — Jaraıdy, – deıdi han.

         Erteńine tań atqan soń maıdan bastalyp, han jalǵyz qoıshyǵa bes júz áskerin shyǵarady.

         Qoıshy oramalyn kóterip, qylyshyn bulǵap, soǵysqa kirisedi. Qylyshyn ońǵa siltese, on bolyp, solǵa siltese, sol bolyp, hannyń bes júz áskeriniń birin qaldyrmaı qyrady.

         Buny kórgen hannyń záresi ushyp, batyrlyǵyn tanyp qoryqqanynan qoıshyǵa qyzyn beredi, bar baılyǵynyń teń jartysyn bólip berip, bas ýáziri ǵyp belgileıdi.

---