InfoHub Logo

Baýyrymen jorǵalaýshylar, reptılıalar (Rertilia) — omyrtqaly janýarlardyń bir klasy. Ejelgi baýyrmen jorǵalaýshylar — kotılozavrlar orta karbon kezeńinde qarapaıym, qosmekendi stegosefaldan taraǵan. Kotılozavrlardan trıas kezeńiniń aıaǵynda ań tárizdi baýyrmen jorǵalaýshylar toby — sútqorektilerdiń alǵashqy túrleri shyqty. Baýyrmen jorǵalaýshylardyń eń jaqsy damyǵan kezeńi — mezozoı. Bul kezde ıhtıozavrlar, mozazavrlar, pterozavrlar (ushqysh kesirtkeler), dınozavrlar taraǵan. Bulardyń bári mezozoıdan kaınozoıǵa ótken kezde joıylyp ketti de, olardyń ornyna baýyrmen jorǵalaýshylardyń qazirgi túrleri qalyptasty. Qazaqstanda ıýra kezeńinde tirshilik etken ushatyn kesirtkeniń,bor kezeńindegi dınozavrlardyń,mezozoı, kaınozoı shógindilerinen túrli tasbaqanyń, kesirtkeniń, krokodıldiń(qoltyraýynnyń) qaldyqtary tabylǵan. Dúnıe júzinde 8000-nan astam túri kezdesedi.

Qazaqstanda 2 otrády (tasbaqalar, qabyrshaqtylar), 2 otrád tarmaǵy (kesirtkeler, jylandar), 13 tuqymdasy (tushshy sý tasbaqasy, qurlyq tasbaqasy, gekkondar, eshkiemer, keles, urshyqsap, sınkter, kesirtkeler, soqyr jylandar, sý jylandar, qum aıdahary, sur jylandar, qalqan tumsyqtylar), 24 týysy, 51 túri bar. Baýyrmen jorǵalaýshylar teńizde, tushshy sýda jáne qurlyqta tirshilik etedi. Denesiniń uzyndyǵy birneshe sm-den 10 m-ge deıin bolady. Terisi ádette bezsiz, múıiz qabyrshaqpen ne qalqandarmen jabylǵan, bul olardyń denesin qurǵap ketýden jáne túrli zaqymnan qorǵaıdy. Qańqasy men bulshyq etteri jaqsy jetilgen. Baýyrmen jorǵalaýshylar ókpesimen tynys alady. Qan aınalý júıesi 2 sheńberli, júregi 3 kameraly (2 júrekshe, 1 qarynsha, tek krokodılderde — 4 kameraly). Baýyrmen jorǵalaýshylar jumyrtqa salý arqyly kóbeıedi, iri jumyrtqalaryn qurlyqqa salady. Jumyrtqalary korektik sary ýyzǵa baı. uryq osy ýyzdyń esebinen ósip jetiledi. Keıbir kesirtkeler (sınk) men jylandar tirideı týady. Olardyń keıbir túrleri partenogenetıkalyq jolmen (erkeginsiz) kóbeıedi. Qos búıregi arqyly zár shyǵarady (kópshiliginin nesep shyǵaratyn qýyǵy bolady). Baýyrmen jorǵalaýshylardyń tirshilik áreketi kóbine kún sáýlesi radıasıasy men ózin qorshaǵan orta temperatýrasyna baılanysty. Dene temperatýrasy 6-8°S-qa tómendegende olardyń qımyly nasharlaıdy, al temperatýra 2-3°S bolǵanda qysqy uıqyǵa ketedi. Kóbinese, shóldi jerlerdi mekendeıdi. Sý tasbaqalary, krokodıl-der balyqtarmen, baldyrmen, kesirtkeler jándiktermen, qurlyq tasbaqalary ósimdiktermen qorektenedi. Ózderi de ań-qusqa jem bolady. İri jylandar men krokodıl terisinen túrli buıymdar jasalady, keıbir elderde tasbaqa eti men jumyrtqasy taǵamǵa paıdalanylady, jylan ýy medısınada qoldanylady. Baýyrmen jorǵalaýshylardyń keıbir túrleri (jumyrbas shubar kesirtke, zaısan jumyrbas kesirtkesi, kesel, sary jylan,t.b.) Qazaqstannyń "Qyzyl kitabyna" engizilgen (1996).

---