InfoHub Logo

Jamaquly Beıbarys (1223-1277) — túrki áýleti Bahrıden shyqqan mamlúkterdiń Egıpetti bılegen tórtinshi sultany. Ony tarıhı shyǵarmalarda Beıbarys, Bıbarys dep te ataıdy. Onyń shyqqan tegi — qypshaq. Biraq qaı jerdiń qypshaǵy degenge kelgende ár túrli derekter aıtylyp, biri — Horezm, Derbent qypshaqtarynan dese, ekinshileri mańǵystaýlyq edi degendi aıtady. Sońǵy zertteýler bul dúdámaldyqtyń túıinin sheship, Beıbarystyń qypshaq taıpasynyń Berish rýynan shyqqan ataqty áýlettiń tuqymy ekeni anyqtaýǵa múmkindik berdi. Arab elderiniń «Myń bir túnmen» qatar qoıatyn halyq romany — «Beıbarysta» onyń ákesi Jamaq, sheshesi Áıek dep, olardyń naqty esimderin atap kórsetken. Beıbarys ómir boıy qypshaq tilinde sóılegen, Aldyńǵy Azıadaǵy arab tildes halyqtarmen tilmásh arqyly túsinisken.

Beıbarys Damaskiniń bazarynda 800 dırhemge quldyqqa satylǵannan keıin jańa qojaıyny Aıdakın Býndýkdarıdiń atymen ál-Býndýkdarı degen esimge ıe boldy. Keıin Beıbarystyń erekshe qabiletin baıqaǵan Aıýbı áýletiniń sultany Salıh Najýmıddın ony óziniń jeke gvardıasynyń bir bólimine sardar etip alady. Sóıtip ol endi jańa ámirshisiniń atymen ózine ál-Salıhı degen esimdi jáne qabyldaıdy. Ol osynda júrgende kres joryǵyna qatysýshylarǵa qarsy kúreste Egıpet áskerine qolbasshylyq etedi.

Egıpettiń jańa sultany Mýızzáddın Aıbek Aıýbı áýletiniń sońǵy bastaǵan kezde, Beıbarys bas saýǵalap, Sırıaǵa qashyp ketedi. Sodan mamlúkter Aıbekti óltirgennen keıin ǵana ol Kaırǵa qaıta oralady. Munda taqqa jańa otyrǵan Muzaffar Saıfýddın Qutuz sultan ony áskerine basshy etip, Sırıa jerine ishkerleı kirgen mońǵoldarǵa qarsy kúreske attanady. Aın-Jalýt túbindegi shaıqasta mamlúk qoly mońǵoldardyń tas-talqanyn shyǵarady. Osy soǵysta Beıbarys er júrektiligimen aıryqsha kózge túsedi. Biraq Qutuz, nege ekeni belgisiz, basqalarǵa syı-sıapat jasap, Beıbarysty eleýsiz qaldyrady. Osyǵan ókpelegen Beıbarys ózine nıettes adamdarmen kelisip, Kaırǵa qaıtar jolda Qutuzdy óltiredi. Jaqtastary Beıbarysty Egıpettiń sultany dep jarıalaıdy. Sóıtip ol ád- Málik áz-Zahır Rýkı-ád-Dúnıe vá-d-Dın Beıbarys ál-Býndýkdarı ál-Salıhı degen esimmen Egıpettiń taǵyna otyrady. Bılik basyna kelisimen Beıbarys bar kúsh-jigerin kres joryǵyna qarsy shabýylǵa jumsaıdy. Negizgi shabýyl 1265 jyly bastalyp, kres taǵýshy frankterdiń qamaldary birinen keıin biri alynady. Budan keıin Kishi armenıa patshalyǵyna (1267 jyly) Kishi Azıa seljuqtaryna qarsy joryqtar jasap, berberlerdi baǵyndyrady.
Beıbarys medreseler salýǵa kóp kúsh jumsaıdy, kanaldar men bógetterdi jóndetedi. Kaır qalasynda ol saldyrǵan meshitterdiń biri qazir de «Beıbarys meshiti» dep atalady.  Jat jurttardaǵy qypshaq ádebıetiniń búkil Shyǵys elderine keń taraǵan týyndysy - qazaq saharasynyń perzenti qypshaq Sultan az-Zahır Beıbarys jaıly qıssalar. Sultan az-Zahır Beıbarys degen kim?

Arabtyń, «mamlúk» degen sóziniń kóp maǵynasynyń biri — aq quldar. Al osy mamlúkterdiń bir toby qazirgi qazaq saharasy men Edil, Jaıyq, Qara teńiz boıynda monǵol shapqynshylarymen bolǵan qyrǵyn soǵys kezinde tutqynǵa alynǵan qypshaqtar bolǵan. I. M. Fılshtınskıı zertteýlerine qaraǵanda, mońǵoldar ózgelermen birge qypshaqtardy da sheteldik kópesterge, ásirese ıtalıalyq saýdagerlerge satyp otyrǵan. Al olar mundaı ótimdi «taýardy» Jerorta teńiziniń arǵy jaǵalaýyndaǵy Mysyr eline aparyp, artyq baǵamen qaıta satatyn bolǵan. Tutqyndar ishinen qypshaqtardyń batyrlyǵyna, er júrektiligine, tózimdiligine, shydamdylyǵyna qyzyqqan Mysyr sultandary olardy áskerı qyzmetke tartqan, saraı jasaqtary etken. Birtindep joǵary áskerı qolbasshy mártebesine qoly jetken qypshaqtar jurty qoldamaǵan sultandardy taqtan op-ońaı-aq taıdyryp otyrǵan.                                      

Mysyrlyq qypshaqtardyń saltanat qurýy, ásirese, XIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastalady. Mysaly, 1250—57 jyldary Egıpetti túrkiniń bahrlyqtar dep atalǵan Aıbek bastaǵan qaýymy bılegen. Olardyń bahralyqtar dep atalýyna sebep bolǵan jaıt qypshaqtardyń áskerı kazarmalarynyń Nil ózeni ortasyndaǵy aralda bolǵandyǵynan edi. Sondyqtan da olar «bahrlyqtar», ıaǵnı «araldyqtar» dep atalyp ketken.

Memleket bıligi qoldaryna tıgenneń keıin qypshaqtar kúrdter áýletin alastaǵan. Sóıtip, olar Egıpetti uzaq ýaqyt bılegen. Olardyń basyn biriktirip, jeńisterge jetelegen, kúni búginge deıin aty halyq aýzynda ańyz bop qalǵan qypshaq tekti sultan az-Zahır Rýkn ad-Dın Beıbarys bolǵan.

Jazba derekterge qarasaq, Beıbarys 1223 jyly monǵoldar oırandaǵan Deshti Qypshaq dalasynda dúnıege kelgen. Jetim qalǵan jas bala ózge de tutqyndarmen birge Mysyrdyq sol kezdegi kýrd tekti sultany Salıh Nadjm ad-Dınge satylǵan.

I. M. Fılshtınskıı eńbekterine karaǵanda jas batyr áýeli Sırıadaǵy áskerı mektepte oqyǵannan keıin, mamlúk jasaqtaryna jazylady. Ál-Mansýr degen jerde bolǵan alǵashqy shaıqasta-aq ol erligimen kózge túsken.

Kres taǵýshylardy talqandaǵannan keıin Beıbarys óziniń, negizgi qarsylasy Týran shah pen baqtalasy Kýtýzdy da taqtan taıdyrǵan. Beıbarys úkimet basyna kelgen tus monǵoldardyń 1258 jyly Baǵdadty qıratyp, Abbastan taraǵan halıfalar áýletiniń birqataryn darǵa asyp úlgirgen kezi bolatyn. Solardyń tiri qalǵan bireýi sońynan Shamǵa qashyp ketken. Ony sol jerden Beıbarys Mysyrǵa aldyryp, 1261 jyly ál-Mýstansır degen atpen halıfa etip jarıalaǵan. Sol jańa halıfanyń qolynan ózi de sultan laýazymyn alǵan.

Beıbarys endi Mashrıq elderin jaýlap alyp, Mysyrǵa umtylǵan monǵoldardyń tas-talqanyn shyǵarǵań. Ásker ishinde temirdeı tártip ornatqan. Osy qypshaq batyry tusynda Mysyrdyń egin sharýashylyǵy myqtap damyǵan. Sýlandyrý júıeleri jóndelip, qalpyna keltirilgen. Qypshaq tekti kóptegen áskerbasylarǵa Sırıa men Egıpetten jer bólip berilgen. Beıbarys basqarǵan jyldary Mysyr, sóıtip, tez damı bastady. Egıpettiń ál-Iskandarıa (Aleksandrıa), Damıetta, Ál-Qahıra (Kaır) sekildi qalalary iri-iri saýda ortalyǵyna aınala bastaǵan. Saýdanyń ósip-órkendeýine Beıbarys ta barynsha jaǵdaı jasaýǵa tyrysqan. Munda Venesıa Sısılıa, Genýıa, Indıa, Orta Azıanyń saýda kerýenderi men kemeleri soqpaı ketpeıtin. Sol úshin de qypshaqtar olardan kóp zattar alatyn.

Beıbarys oıly da kemeńger memleket qaıratkeri, batyr da jigerli qol basshy bolǵan. Áýeli ol eldiń ál-aýqatyn kóterdi. Musylman tekti halyqtardyń ejelgi jaýy — kres taǵýshylardy talqandady. Monǵoldardy Mysyrǵa qaraı qıa bastyrmaǵan.

Kóp uzamaı-aq Beıbarystyń esimi de «Myń bir tún» hıkaıalarynyń negizgi keıipkerleriniń biri Abbas áýletinen shyqkan halıfa harýn ar-Rashıd (786—809) sekildi ańyzǵa aınalǵan, Óıtkeni, Beıbar-ys jaıly rıýaıattarda ol da halıfa harýn ar-Rashıd sıaqty qarapaıym kıinip, túngi Kaırdi aralap ketedi eken. Halyq ómirimen jaqyn tanysqandyqtan, qylmystylardy jazalap, kúnásizderge kómektesedi eken. Mine, onyń osy qyryna muhaddıster de ol týraly qıssalarǵa erekshe mán berip, uzaǵyraq  aıtatyn bolǵan.

Arab halky shyǵarǵan Beıbarys jaıly ańyzdar, kıssa, áńgimeler bir emes, birneshe ǵasyrdyń jemisi. I. M. Fılshtınskıı Beıbarys týraly halyk romandaryna negiz bolǵan dep qypshaq batyrynyń hatshysy ári onyń ǵumyrnamasyn jazǵan Mýhıı ad- Dın ıbn Ábd az-Zahır (1223—1292), tarıhshy-shejireshiler ál-Maqrızı (1362—1442) men Ibn Tagrıberdıler (1409—1470) qaldyrǵan maǵlumattardy ataǵan.
Egıpette biraz jylyn ótkizgen aǵylshyn shyǵystanýshysy E. Ý. Leın: «Kaır kalasynda otyzǵa jýyq qıssashylar bar desedi. Olardyń bári de tek «az-Zahırdiń» («Sırat az-Zahır» nemese «as-Sıra az-Zahırııa») ǵumyrnamasy atty shyǵarmany jatqa aıtady»— deıdi.
Egıpettiń osy zamanǵy tamasha ǵalymy, klasık jazýshysy Taha Hýsseın (1889—1975) de óziniń «Aııam» («Kúnder») dep atalatyn ómirbaıandyq jazbalarynda bala kezinde óziniń eń kóp estigeni Beıbarys batyr jaıly rıýaıattar edi dep eske alady. Munda da bir belgili shyndyq bar ekeni daýsyz.

Beıbarys zamanynda ómir súrgen tarıhshy Vılgelm Taıpolskıı de oǵan: «Beıbarys— jaýyngerligi jaǵynan Gaı Iýlıı Sezarmen terezesi teń turatyn qaharman» degen baǵa bergen. Halyq aýzynda Beıbarys qapyda Qalaýyn degen ýázirdiń qolynan qazaǵa ushyraıdy. Ol jaýyzdyqpen batyrdyń balalaryna da ý berip óltiredi. Jaqyn joldastary men zaıybyn qýǵyn-súrginge ushyratady. Biraq Qalaýynnyń ózi de ólim qushady.

Osyndaı qypshaq batyry, jaýynger azamaty jaıly qısslardyń bir nusqasyn shyǵystanýshy V. N. Kırpıchenko arab tilinen orys tiline tárjimalap, 1975 jyly Máskeýde basyp shyǵarǵan.

Iá, Beıbarys jaıly osyndaı klasıkalyq dúnıe ótken zaman oqıǵalarynyń sáýlesin elestetip qana qoımaı, tarıhı oqıǵalardy sýretteý negizinde týǵan shynaıy da kórkem shyǵarma retinde ǵasyrdan ǵasyrǵa jetip, eleýli mura retinde el aýzynan túspeı keledi.

Beıbarys Hýlagý áýletine qarsy kúresý maqsatymen Altyn Orda hany Berkege elshi jiberedi. Osydan bastap Egıpet pen Altyn Orda arasynda turaqty dıplomatıalyq qatynas ornap, eki el arasyndaǵy odaqtastyq qashan Altyn Orda ydyraǵanǵa deıin saqtalady. Óıtkeni bul baılanystyń osynshalyq uzaq ýaqytqa ulasyp, berik saqtalýynyń negizinde egıpet elin bılegen Beıbarys sultannyń bir kezde taǵdyrdyń qatal kesimimen qol úzip qalǵan týǵan jerine, ata babasynyń eline jaqyndaýdy maqsat tutqan arman tilegi jatqan edi. Bul, saıyp kelgende, Mysyr elin «Qypshaq Egıpeti» atandyrǵan mamlúk-qypshaqtardyń ortaq múddesi bolatyn. Sondyqtan olar Beıbarystan keıin de, qashan mamlúk qypshaq áýletinen kúsh ketkenshe «Altyn Orda» atanǵan qypshaq elinen, ózderiniń ata mekeninen qol úzbeýge umtylady. Berke hanmen baılanys jáne týystyóq qatynas ornatty. Qatal taǵdyr jeli taǵy da olardyń jolyn kesti. Egıpette mamlúk-qypshaqtar bılik basynan qýyldy, Qypshaq dalasynda Altyn Orda ydyrap ketti.

Kezinde jat elge qul bolyp satylyp barsa da, tektiligin tanytyp, qajymas qaırattyń, muqalmas jigerdiń úlgisin kórsetip, bılik basyna kóterilgen mamlúk qypshaqtardyń rýhy tek arada jeti ǵasyr ótkende ǵana baryp, Beıbarys esimi arqyly ata mekenine oraldy. Qazir óziniń kindik qany tamǵan jerinde — Jaıyq ózeniniń jaǵasyndaǵy Atyraý qalasynda bıik tuǵyrǵa ornyqqan Beıbarystyń eskertkishke aınalǵan alyp tulǵasy táýelsiz eldiń araıly tańyn jerlesterimen birge qarsy alyp, óshpes aıǵaǵyndaı bolyp asqaq tur.

---