Baıandama. Hımıa páninen oqýshylardyń quzyrettiligin damytý joldary
Qostanaı oblysy, Amankeldi aýdany,
Amankeldi jalpy bilim beretin orta mekteptiń
hımıa pániniń muǵalimi: Abdıkova K.Sh.
Baıandama.
Hımıa páninen oqýshylardyń quzyrettiligin damytý joldary.
Qazir ǵalymdardyń zertteýlerinde quzyrettilikti qalyptastyrý bilim berý mazmuny quraldary arqyly júzege asatyny, osydan kelip oqýshynyń qabilettiligi damıtyny jáne kúndelikti ómirdegi shynaıy problemalardy – turmystyq máselelerden bastap, óndiristik jáne áleýmettik máselelerdi sheshý múmkindikteri paıda bolatyndyǵyna basa nazar aýdarylyp otyr.
Ár kúni ózgeriske toly búgingi jaýapty kezeńde zamana kóshinen qalyp qoımaı ýaqyt talabyna saı erteńgi bolashaq jas urpaqty bilimdi etip tárbıeleý ustazdarǵa zor jaýapkershilikti júkteıdi. Ol muǵalimnen úzdiksiz izdenýdi, óz bilimin únemi jetildirip otyrýdy talap etedi. Óıtkeni elimizdiń erteńi jas urpaqtyń qolynda. Muǵalimniń sheberligi men jetistigi – sapaly bilim jáne jaqsy tárbıe alǵan shákirtinde. Oqýshy shyǵarmashylyǵyn damytý isi úzdiksiz júrgizile bermek. Bul qoǵam talabyna saı týyndaıtyn qajettilik.
Qazirgi tańda bilim berý júıesindegi oqýshynyń quzyrettiliginiń teorıalyq negizin aıqyndap alý úshin, «quzyrettilik» degen uǵymǵa naqty toqtalatyn bolsaq: quzyrettilik - jeke tulǵanyń kásibı is - áreketti atqarýǵa teorıalyq jáne praktıkalyq ázirligi men qabilettiliginiń birligi. Iaǵnı quzyrettilik - jeke tulǵanyń bilimimen tájirıebesin naqty bir jaǵdaıda qoldana bilý iskerligimen baılanysty tulǵa qasıetin bildiretin uǵym. Keı jaǵdaıda biliktilik uǵymyn quzyrettilik uǵymymen naqtylaıdy, alaıda bul eki uǵymda salystarǵan jaǵdaıda, quzyrettilik uǵymynyń maǵynasy keń. Sebebi: quzyrettilikke biliktilikti sıpattaıtyn taza kásibı bilimmen iskerlikke qosa, topta, áleýmettik ortada jumys isteýge yntalylyq, yntymaqtastyq, qabilettilik, oqý, baǵalaý, logıkalyq oılaý, aqparat alý ony paıdalanýt. b. iskerlikter jatady.
Qazirgi bilim berý júıesinde oqýshynyń quzyrettiligi myna úsh aspektinipen sıpattalady:
- Mándik aspekt - ahýaldy jete túsiný, ony uǵyný, jáne oǵan degen qarym - qatynas, teorıalyq negizin, mańyzdy máselelerdi uǵyný;
- Problemalyq - praktıkalyq aspekt - oqýshynyń aldyna maqsat, mindet normalary qoıyp jáne oryndaý joldaryn anyqtaý;
- Kommýnıkatıvti aspekt - oqýshynyń osy úrdiske, ahýalǵa qatysyn jáne ózara yqpal jasaýyn qamtamasyz etedi.
Joǵaryda atalyp ketken aspektilerdi taldaı otyryp, bilim berý júıesindegi muǵalim quzyrettiligi jansyz jattandy bilim túrinde emes, oqýshynyń jeke tulǵa retinde tanymǵa, oılaýǵa qatysyn, áreketke, belgili bir máselelerdi usynyp, sheshim jasaýǵa, onyń barysy men nátıjesin taldaýǵa, utymdy túrde eskertýler men túzetýler engizip otyrýǵa degen iskerliginiń belsendiliginen kórinedi.
Quzyrettilik - oqý nátıjesinde ózgermeli jaǵdaıda meńgergen bilim, daǵdyny tájirıbeden qoldana alý. Problemeny sheshe bilý, oqýshylar daıyndyǵy sapasynyń quramdyq sıpatyn anyqtatyn jańa sapa.
Sonymen orta bilim berý tujyrymdamasynda oqýshydan orta bilim berýdiń negizgi kútiletin nátıjeleri retinde mektep túleginiń negizgi qurlylyǵy tómendegishe anyqtalady:
1. Qundylyqty - baǵdarly quzirettilik - jasampaz qoǵam ómirinde óz rolin taba bilý biliktiligi, azammatyq belsendilik, saıası júıeni túsiný, eń bastysy - óz Otanynyń patrıoty bolý.
2. Mádenıettanymdylyq quzyrettilik - rýhanı kelisim men tolerattyq ıdeıalaryna beıim bolý. Óz halqynyń mádenıeti men álemniń mádenı kóp túrliligin túsiný, baǵalaý: jalpy azamattyq mádenıet jetistikteri men etnomádnıettik qubylystardy tanı bilý.
3. Oqý - tanymdylyq quzyrettiligi - oqýshynyń zertteý áreketi men ózindik oqý - tanymdylyq prosesin qamtamasyz etetin keshendi quzyrlyq. Álemniń ǵylymı baǵytyn izdenýshilik - zertteýshilik áreket arqyly ıgerý.
4. Kommýnıkatıvti quzyrettilik - adamdarmen ózara áreket pen qarym - qatynas tásilderin bilý, túrli áleýmettik toptarmen jumys isteý.
5. Aqparattyq tehnologıalyq quzyrettilik - óz betinshe izdeı bilý, taldaý, tańdaı bilý, aqparattyq tehnologıany ıgerý, ınterprtasıalaý.
6. Áleýmettik eńbek quzyrettiligi - otbasylyq, eńbek, ekonomıkalyq, saıası, qoǵamdyq qatynastar salasyndaǵy belsendi qoǵamdyq azamattyq tárbıe men bilimge ıe bolý. Áleýmettik - qoǵamdyq jaǵdaılarǵa naqty taldaý jasap, sheshim qabyldaı bilý.
7. Tulǵalyq ózin ózi damytý quzyrettiligi - qyzmetin ózindik qadir qasıet sezimimen uıymdastyra bilý, óziniń ómiri men isine jaýapty qaraý, óz múmkindigin naqty perspektıvalyq josparlamen salystyra bilý, sonda osynda mektep túlegi birneshe quzyrettiligin ıgerýge mindetti. Ol:
1. Arnaıy quzyrettilik - óziniń kásibı qyzmetpen joǵary deńgeıde aınalysatyn jáne óziniń kásibı damýyn odan ári jobalaı biletin qabilet.
2. Áleýmettik quzyrettilik - birlesken kásiptik qyzmetpen shuǵyldaný/ toppen/ qabileti, qyzmetetý, kásibı qarym - qatynas tásilderin qoldaný.
3. Bilim alý quzyrettiligi - bilim alý qyzmetinde kásibı bilimdi, bilik pen daǵdyny, maqsat qoıýshylyqty ıgerýge qyzyǵýshylyǵy jáne bilim berý qyzmetinde sýbektilik jáne kreatıvtiliktiń damýyna yntalylyq, pedagogıkalyq jáne áleýmettik psıhologıanyń negizderin qoldana bilý iskerligi.
Qazirgi kezde hımıa pánin mektepte oqytýdyń maqsaty men mindetteri zaman talabyna qaraı ózgerdi. Men bul pándi oqytý barysynda aldyma qoıǵan maqsattarym:
• Oqýshyny hımıa páni arqyly mamandyqqa baýlý.
• Oqýshynyń bilim – bilik daǵdylaryn qalyptastyrý.
• Bilim alýǵa degen yntasyn arttyrý.
• Oqýshynyń belsendiligi men iskerligin arttyryp, shyǵarmashylyqqa baýlý.
• Hımıalyq tildi, teorıalyq bilimdi praktıkamen ushtastyrý.
• Mamandyǵyna baılanysty hımıalyq úrdisti túsindire alatyn jeke tulǵa qalyptastyrý.
Quzyrettilik tásildi júzege asyrýdyń bilim berýdiń qoldanbaly, praktıkalyq sıpatyn kúsheıtý bolyp tabylady. Bul baǵyt oqýshy mektepte alǵan bilimderiniń qandaı nátıjeleriniń mektepten tys jerlerde paıdalana alady degen qarapaıym suraqtan týǵan. Bul baǵyttyń máni mektepte oqylǵannyń bári bolashaqta tıimdi bolýy kerek, ıaǵnı paıdaǵa asýy tıis degen oıda. Máselen, oqýshylardan formýlany bilýdi, sondaı - aq osy formýlalardy qoldanyp, esepter shyǵara bilýdi talap etýge bolady. Bilim berý mazmunyn osy turǵydan qaıta qaraý óte paıdaly bolar edi. Nátıje baǵdarlanǵan oqytý, ıaǵnı quzyrettilik tásil, eń aldymen muǵalimniń kásibı quzyrettiligin qalyptastyrý jáne damytýdy talap etedi. Quzyrettilik tásil tulǵasynan qaraıtyn bolsaq, onda muǵalimniń tildik quzyrettiliginiń mańyzdy bóligi retinde qarastyrylýy tıis. Hımıany meńgertýde formýlalardyń mańyzy zor, sondyqtan sabaq barysynda formýlanyń jalǵasyn tabatyn perfokartalardyń da alatyn orny erekshe. Sonymen qatar oqýshylarǵa ár túrli taqyryptarda jeke jumystar tapsyrýda sabaqty tereńdete túsedi, osy zerttegen taqyryptaryn ortaǵa salýǵa múmkindik beremin. Osyndaı ádis - tásilder arqyly ár sabaqta jumys isteý barysynda oqýshylardyń bilimderi tereńdeıdi, este saqtaý, hımıalyq tilmen sóıleý qabiletteri damıdy jáne olar izdenimpazdyqqa, únemdilikke tárbıelenedi. Óz tájirıbe jumystarymdy qorytyndylaı kele hımıalyq bilimniń kásibı mamandyqqa baǵyttalýy daǵdy men is áreket negizinde ózdiginen izdenetin, ózdiginen sheshim qabyldaıtyn, naryq zamanynda ómir súrip, adal eńbektenetin, básekelestikke qabiletti jeke tulǵany qalyptastyrýǵa septigin tıgizedi dep senemin. Pán muǵalimi retinde aldyma qoıǵan maqsatym - oqýshylardyń ǵylymı izdenisin shyńdap, qabiletin arttyrýda ǵylymı izdenis jumystarynda úlken shyǵarmashylyq eńbek, tyń derekterdi paıdalaný qajet dep esepteımin.
Amankeldi jalpy bilim beretin orta mekteptiń
hımıa pániniń muǵalimi: Abdıkova K.Sh.
Baıandama.
Hımıa páninen oqýshylardyń quzyrettiligin damytý joldary.
Qazir ǵalymdardyń zertteýlerinde quzyrettilikti qalyptastyrý bilim berý mazmuny quraldary arqyly júzege asatyny, osydan kelip oqýshynyń qabilettiligi damıtyny jáne kúndelikti ómirdegi shynaıy problemalardy – turmystyq máselelerden bastap, óndiristik jáne áleýmettik máselelerdi sheshý múmkindikteri paıda bolatyndyǵyna basa nazar aýdarylyp otyr.
Ár kúni ózgeriske toly búgingi jaýapty kezeńde zamana kóshinen qalyp qoımaı ýaqyt talabyna saı erteńgi bolashaq jas urpaqty bilimdi etip tárbıeleý ustazdarǵa zor jaýapkershilikti júkteıdi. Ol muǵalimnen úzdiksiz izdenýdi, óz bilimin únemi jetildirip otyrýdy talap etedi. Óıtkeni elimizdiń erteńi jas urpaqtyń qolynda. Muǵalimniń sheberligi men jetistigi – sapaly bilim jáne jaqsy tárbıe alǵan shákirtinde. Oqýshy shyǵarmashylyǵyn damytý isi úzdiksiz júrgizile bermek. Bul qoǵam talabyna saı týyndaıtyn qajettilik.
Qazirgi tańda bilim berý júıesindegi oqýshynyń quzyrettiliginiń teorıalyq negizin aıqyndap alý úshin, «quzyrettilik» degen uǵymǵa naqty toqtalatyn bolsaq: quzyrettilik - jeke tulǵanyń kásibı is - áreketti atqarýǵa teorıalyq jáne praktıkalyq ázirligi men qabilettiliginiń birligi. Iaǵnı quzyrettilik - jeke tulǵanyń bilimimen tájirıebesin naqty bir jaǵdaıda qoldana bilý iskerligimen baılanysty tulǵa qasıetin bildiretin uǵym. Keı jaǵdaıda biliktilik uǵymyn quzyrettilik uǵymymen naqtylaıdy, alaıda bul eki uǵymda salystarǵan jaǵdaıda, quzyrettilik uǵymynyń maǵynasy keń. Sebebi: quzyrettilikke biliktilikti sıpattaıtyn taza kásibı bilimmen iskerlikke qosa, topta, áleýmettik ortada jumys isteýge yntalylyq, yntymaqtastyq, qabilettilik, oqý, baǵalaý, logıkalyq oılaý, aqparat alý ony paıdalanýt. b. iskerlikter jatady.
Qazirgi bilim berý júıesinde oqýshynyń quzyrettiligi myna úsh aspektinipen sıpattalady:
- Mándik aspekt - ahýaldy jete túsiný, ony uǵyný, jáne oǵan degen qarym - qatynas, teorıalyq negizin, mańyzdy máselelerdi uǵyný;
- Problemalyq - praktıkalyq aspekt - oqýshynyń aldyna maqsat, mindet normalary qoıyp jáne oryndaý joldaryn anyqtaý;
- Kommýnıkatıvti aspekt - oqýshynyń osy úrdiske, ahýalǵa qatysyn jáne ózara yqpal jasaýyn qamtamasyz etedi.
Joǵaryda atalyp ketken aspektilerdi taldaı otyryp, bilim berý júıesindegi muǵalim quzyrettiligi jansyz jattandy bilim túrinde emes, oqýshynyń jeke tulǵa retinde tanymǵa, oılaýǵa qatysyn, áreketke, belgili bir máselelerdi usynyp, sheshim jasaýǵa, onyń barysy men nátıjesin taldaýǵa, utymdy túrde eskertýler men túzetýler engizip otyrýǵa degen iskerliginiń belsendiliginen kórinedi.
Quzyrettilik - oqý nátıjesinde ózgermeli jaǵdaıda meńgergen bilim, daǵdyny tájirıbeden qoldana alý. Problemeny sheshe bilý, oqýshylar daıyndyǵy sapasynyń quramdyq sıpatyn anyqtatyn jańa sapa.
Sonymen orta bilim berý tujyrymdamasynda oqýshydan orta bilim berýdiń negizgi kútiletin nátıjeleri retinde mektep túleginiń negizgi qurlylyǵy tómendegishe anyqtalady:
1. Qundylyqty - baǵdarly quzirettilik - jasampaz qoǵam ómirinde óz rolin taba bilý biliktiligi, azammatyq belsendilik, saıası júıeni túsiný, eń bastysy - óz Otanynyń patrıoty bolý.
2. Mádenıettanymdylyq quzyrettilik - rýhanı kelisim men tolerattyq ıdeıalaryna beıim bolý. Óz halqynyń mádenıeti men álemniń mádenı kóp túrliligin túsiný, baǵalaý: jalpy azamattyq mádenıet jetistikteri men etnomádnıettik qubylystardy tanı bilý.
3. Oqý - tanymdylyq quzyrettiligi - oqýshynyń zertteý áreketi men ózindik oqý - tanymdylyq prosesin qamtamasyz etetin keshendi quzyrlyq. Álemniń ǵylymı baǵytyn izdenýshilik - zertteýshilik áreket arqyly ıgerý.
4. Kommýnıkatıvti quzyrettilik - adamdarmen ózara áreket pen qarym - qatynas tásilderin bilý, túrli áleýmettik toptarmen jumys isteý.
5. Aqparattyq tehnologıalyq quzyrettilik - óz betinshe izdeı bilý, taldaý, tańdaı bilý, aqparattyq tehnologıany ıgerý, ınterprtasıalaý.
6. Áleýmettik eńbek quzyrettiligi - otbasylyq, eńbek, ekonomıkalyq, saıası, qoǵamdyq qatynastar salasyndaǵy belsendi qoǵamdyq azamattyq tárbıe men bilimge ıe bolý. Áleýmettik - qoǵamdyq jaǵdaılarǵa naqty taldaý jasap, sheshim qabyldaı bilý.
7. Tulǵalyq ózin ózi damytý quzyrettiligi - qyzmetin ózindik qadir qasıet sezimimen uıymdastyra bilý, óziniń ómiri men isine jaýapty qaraý, óz múmkindigin naqty perspektıvalyq josparlamen salystyra bilý, sonda osynda mektep túlegi birneshe quzyrettiligin ıgerýge mindetti. Ol:
1. Arnaıy quzyrettilik - óziniń kásibı qyzmetpen joǵary deńgeıde aınalysatyn jáne óziniń kásibı damýyn odan ári jobalaı biletin qabilet.
2. Áleýmettik quzyrettilik - birlesken kásiptik qyzmetpen shuǵyldaný/ toppen/ qabileti, qyzmetetý, kásibı qarym - qatynas tásilderin qoldaný.
3. Bilim alý quzyrettiligi - bilim alý qyzmetinde kásibı bilimdi, bilik pen daǵdyny, maqsat qoıýshylyqty ıgerýge qyzyǵýshylyǵy jáne bilim berý qyzmetinde sýbektilik jáne kreatıvtiliktiń damýyna yntalylyq, pedagogıkalyq jáne áleýmettik psıhologıanyń negizderin qoldana bilý iskerligi.
Qazirgi kezde hımıa pánin mektepte oqytýdyń maqsaty men mindetteri zaman talabyna qaraı ózgerdi. Men bul pándi oqytý barysynda aldyma qoıǵan maqsattarym:
• Oqýshyny hımıa páni arqyly mamandyqqa baýlý.
• Oqýshynyń bilim – bilik daǵdylaryn qalyptastyrý.
• Bilim alýǵa degen yntasyn arttyrý.
• Oqýshynyń belsendiligi men iskerligin arttyryp, shyǵarmashylyqqa baýlý.
• Hımıalyq tildi, teorıalyq bilimdi praktıkamen ushtastyrý.
• Mamandyǵyna baılanysty hımıalyq úrdisti túsindire alatyn jeke tulǵa qalyptastyrý.
Quzyrettilik tásildi júzege asyrýdyń bilim berýdiń qoldanbaly, praktıkalyq sıpatyn kúsheıtý bolyp tabylady. Bul baǵyt oqýshy mektepte alǵan bilimderiniń qandaı nátıjeleriniń mektepten tys jerlerde paıdalana alady degen qarapaıym suraqtan týǵan. Bul baǵyttyń máni mektepte oqylǵannyń bári bolashaqta tıimdi bolýy kerek, ıaǵnı paıdaǵa asýy tıis degen oıda. Máselen, oqýshylardan formýlany bilýdi, sondaı - aq osy formýlalardy qoldanyp, esepter shyǵara bilýdi talap etýge bolady. Bilim berý mazmunyn osy turǵydan qaıta qaraý óte paıdaly bolar edi. Nátıje baǵdarlanǵan oqytý, ıaǵnı quzyrettilik tásil, eń aldymen muǵalimniń kásibı quzyrettiligin qalyptastyrý jáne damytýdy talap etedi. Quzyrettilik tásil tulǵasynan qaraıtyn bolsaq, onda muǵalimniń tildik quzyrettiliginiń mańyzdy bóligi retinde qarastyrylýy tıis. Hımıany meńgertýde formýlalardyń mańyzy zor, sondyqtan sabaq barysynda formýlanyń jalǵasyn tabatyn perfokartalardyń da alatyn orny erekshe. Sonymen qatar oqýshylarǵa ár túrli taqyryptarda jeke jumystar tapsyrýda sabaqty tereńdete túsedi, osy zerttegen taqyryptaryn ortaǵa salýǵa múmkindik beremin. Osyndaı ádis - tásilder arqyly ár sabaqta jumys isteý barysynda oqýshylardyń bilimderi tereńdeıdi, este saqtaý, hımıalyq tilmen sóıleý qabiletteri damıdy jáne olar izdenimpazdyqqa, únemdilikke tárbıelenedi. Óz tájirıbe jumystarymdy qorytyndylaı kele hımıalyq bilimniń kásibı mamandyqqa baǵyttalýy daǵdy men is áreket negizinde ózdiginen izdenetin, ózdiginen sheshim qabyldaıtyn, naryq zamanynda ómir súrip, adal eńbektenetin, básekelestikke qabiletti jeke tulǵany qalyptastyrýǵa septigin tıgizedi dep senemin. Pán muǵalimi retinde aldyma qoıǵan maqsatym - oqýshylardyń ǵylymı izdenisin shyńdap, qabiletin arttyrýda ǵylymı izdenis jumystarynda úlken shyǵarmashylyq eńbek, tyń derekterdi paıdalaný qajet dep esepteımin.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.