InfoHub Logo

Toponımıa halyqtyń tili men tarıhy, jeri men turmys–salty, dúnıetanymynan syr shertedi. Bul jóninde zamanymyzdyń ǵulama jazýshysy M.O.Áýezov bylaı degen eken: «Bizdiń qazaq – jer aty, taý atyn ámanda sol ortanyń syr–sıpatyna qaraı qoıa bilgen jurt. Qaıda, qandaı bir ólkege barsań da jer, sý, japan túzde kezdesken kishkene bulaqtyń atynyń ózinde qanshama mán–maǵyna, sheshilmegen qupıa syr jatady»   [1;3].

Toponımıka (grek. topos – oryn, jer jáne onoma - ataý) –  onomastıkanyń kesek bir bóligi, geografıalyq ataýlardyń nemese jer–sý attarynyń shyǵýyn (etımologıasyn), damýyn, qazirgi jaǵdaıyn, maǵynasyn, gramatıkalyq, fonetıkalyq formasyn, jazylýyn jáne ekinshi bir tilde berilýin zertteıtin ǵylym. Ata mekenimizdegi ózen, kól, taý, qyrat sekildi jer bederine menshiktelgen ataýlardyń myńdap sanalatyny málim. Ertede ótken ata–babalarymyz solardyń árqaısysyna at qoıyp, aıdar taǵý jaǵynan jaı uqypty ǵana emes, sheber de tapqyr bolǵan [2; 102].

Toponımıkalyq ataýlardyń eń negizgi qasıeti – olardyń turaqtylyǵy, sol úshin de mundaı ataýlar adamzat tarıhy, mádenıeti jáne tili jóninde kóne de ǵylymı málimetter beredi. Mysaly, geografıalyq ataýlardyń quramyn zertteı otyryp, sol aımaqta yqylym zamanda qandaı taıpalar, halyqtar mekendegenin anyqtaýǵa bolady. Al geografıalyq ataýlardy zertteý - óte kúrdeli máselelerdiń biri. Sonyń ishinde jer – sý ataýlaryn el tarıhymen, mádenıetimen sabaqtastyryp, olardy qoǵamdyq, áleýmettik, saıası ózgeristermen astastyra qarastyrý – ulttyq tilimizdi zertteýdiń tereń arnalarynyń, ózekti máseleleriniń biri bolyp tabylady. 

Memlekettik tilimizdiń qoǵamdyq roline qatysty akademık Á.T.Qaıdarov: «Eń aldymen, onyń tirek bolar úsh tanaǵy – jazý–syzýy (urpaq arasyn jalǵastyrar altyn kópiri), onomastıkasy (jer betindegi eskertkishi), termınologıasy (onyń baıý, jańarý kózi) berik emes ekendigin moıyndaý qajet» dep atap kórsetedi [3;3]. Demek, onomastıkanyń qoǵamdaǵy rolin zertteý arqyly ony jańa deńgeıge kóterýge bolady. Bul jumys onomastıkanyń negizgi salalarynyń biri – toponımıany zertteý arqyly júzege asady.

Til teorıasy sóz ataýlyny belgi dep biletindeı, ataýlar da sol belgige jatady, biraq olar kádimgideı bekitilgen kóriný belgiler emes. Olar el aýzyndaǵy aıshyqty, uǵymdy sózderden pishilip alynǵan. Sonyń nátıjesinde zamana arttyra tilden – tilge kóship kele jatqan turaqty belgiler. Erte zamanda ataýlar qazirgi sıvılızasıa tusyndaǵydaı kelisimmen, mámilemen emes, uzaq sonar aıtyla kele, sóıtip jalpynyń jadynda berik saqtalǵanda ǵana tilden myqty oryn tepken. Ataý bolatyn sóz eń áýeli jalpy jurtqa aıan bolǵan. Sóıte kele, bir obektige belgi bop tańylyp, toponımıkalyq atqa ulasqan. Árbir onoma qoǵamdyq qubylystyń ár tustaǵy bir kórinisi. Sondyqtan da ataý ataýlynyń bári, sóz ataýlynyń bári sıaqty, qoǵam rızyǵy, tarıhtyń ushqyny, sonyń taby sińgen nysanaly belgi. Bul – toponımıkalyq ataýlardyń negizgi zańy.

Ólkemizdiń ótkeni jaıynda oı qozǵar kári tarıhtyń kýásindeı ejelgi muramyzdyń biri – jer-sý attary. Jer–sý atynyń qoıylý qupıasy árkimdi–aq qyzyqtyrǵan ǵoı. Halqymyzdyń jadynda áli kúnge jańylmaı jattalǵan talaı-talaı ǵajaıyp toponımıalyq ańyzdar – osy  qumarlyqtyń aıǵaǵy. Halyq danalyǵy dúnıege ákelgen mundaı ańyz-áńgimeniń, jyrlardyń qaı–qaısysyn sholyp baqsaq ta, olardyń báriniń de jer atynyń o basta bulaısha nelikten atalǵan sebebin, ýájin izdestirý nıetinen týǵanyn kóremiz.

Ári ańyz, ári jyrshy paıdalanǵan lırıkalyq tásil ispetti:

Aı qarańǵy, kún bult, daýyl boldy,

Baqa aıǵyrdyń beli isip, jaýyr boldy,

Úsh kún jatyp aıǵyryn jazyp alyp,

Jaýyrbuǵy degen taý sodan qaldy.

Sol Aıbol toqtamastan taǵy shapty,

Mánisin tamam joldyń oımen tapty,

Qyzdyń bergen meıizi túsip qalyp,

Meızek dep taý atyn qoıa sapty.

...........................................................

Janyndaǵy shideri túsip qalyp,

Shiderli degen ózen sodan qapty, -

dep keletin «Qozy Kórpeshtegi» áıgili jyr joldary jer–sý atynyń tórkinin tanyp bilýge degen el qushtarlyǵyn meńzeıdi.

Atalýy kúńgirt tartqan, etımologıalyq tórkini belgisiz, zerttelýin kútip turǵan toponımder izi qazaq dalasynda saırap jatyr. Bul ejelden beri kele jatqan ózekti máseleniń birinen sanalady. Toponımder  arqyly ulttyń  etnıkalyq shekaralary, halyqtardyń ertedegi kóshi–qon baǵyttary, ólkelerdiń otarlanýy sıaqty máseleler qalpyna keltiriledi.

Halyqtyń ótken ómirin sonaý arab, monǵol, jońǵar shapqynshylyǵynan bastap, beridegi orys otarshyldyǵy kezeńine deıingi qazaq ómiriniń qatpar – qatparynan mundaı derektermen qatar toponımıkalyq ataýlar da belgili dárejede ashyp, óziniń tarıhı aıǵaq kóz ekendigin tanytady [1;6].

Toponımderdi jınaýda mynadaı ádister qoldanylady:

1. Shamasy kelgenshe ózi biletin toponımderdi jınaý;

2. Informatorlardan (kónekóz qarıalardan, malshy, ańshylardan) surastyrý;

3. Burynǵy keńshar, ujymsharlardyń «Jer paıdalaný» kartalarynan, muraǵattaǵy qujattardan, saıahatshy ǵalymdardyń, jazýshylardyń eńbekterinen izdep terý.

Árbir tabylǵan ataýǵa toponımıst ǵalym V.A.Jýchkevıch usynǵan mynadaı jeti túrli sıpattama berilýi kerek:

1. Geografıalyq nysannyń ózi týraly sıpattama (taý, ózen, eldi meken, tas, kól t.b.).

2. Onyń qazirgi aty qandaı?

3. Ol nysannyń burynǵy aty qalaı? Qosymsha aty bar ma?

4. Jaqyn mańda dál osyndaı taǵy bir ataý kezdese me?

5. Ataý qaı kezden beri belgili? (Jýyq shamamen anyqtamasa jer – sý attaryn kim, qashan qoıǵanyn naqty aıqyndaý qıyn).

6. Jergilikti turǵyndar ataýdyń maǵynasyn qalaı túsindiredi? (Ańyz - áńgime, áldebir oqıǵa negizinde, «halyqtyq etımologıa» negizinde t.b.)

7. Ol túsindirmeler ǵylymı etımologıaǵa sákes kele me [2;95-96]?

Tildiń tarıhı mısıasyn akademık Á.T.Qaıdarov: «Etnostyń basyp ótken san ǵasyrlyq damý joly, onyń belgi – beıneleri bizderge tas músinder men jartastarǵa qashalǵan syna jazýlar arqyly, mádenı eskertkishter men ár túrli ǵımarattar túrinde jetýi múmkin. Biraq, bulardyń bári etnos ómiriniń myń da bir elesi ǵana. Onyń shyn mánindegi danalyǵy men dúnıetanymy tek tilinde ǵana saqtalady. Árbir dáýirde ómirge qajet bolǵan uǵymdardyń aty – jóni, syr – sıpaty t.b. tek til faktileri arqyly ǵana bizge jetýi múmkin» dep baǵalaıdy [2;34]. Toponımıanyń qalyptasý negizderi men  alǵysharttary, ózindik erekshelikteri Á.Ábdirahmanov, Á.Qaıdarov, T.Januzaqov, E.Qoıshybaev, Ǵ.Qońqashbaev, Á.Nurmaǵambetov, O.Sultanáev sıaqty ǵalymdardyń eńbekterinde jan –jaqty qamtylǵan. Sondaı – aq keńestik dáýirde toponomastıka máselelerimen aınalysqan V.A.Nıkonov, Á.M.Mýrzaev, L.V.Sýperanskaıa, S.G.Kláshtornyı, O.T.Molchanova sekildi onomastıkanyń iri – iri esimderiniń eńbekterin atap ótpesek, túrki tilderiniń toponımıasynyń zerttelýi týraly tolyq sıpattama bolmas edi. Alaıda, qazaq toponımıasynyń  kúrdeliliginiń  bir belgisi - qazaq jeri kóleminiń úlkendigi men  onda ornalasqan geografıalyq ataýlardyń  birin –biri qaıtalamaıtyn kóptigi.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Júnisov D. Ózen – kól ataýlary. Almaty, 1991.
2. Qaıdarov Á.  Tarıhı leksıkologıa jáne etnolıgvıstıka. Almaty: «Ǵylym», 1988.
3. Rysqalıqyzy U. Batys Qazaqstan jer–sý ataýlarynyń sózdigi. Oral, 2001.

   Kýrbangazıeva Raıhan
№ 23 orta mektep-lıseıiniń qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi

---