InfoHub Logo

Ertede bir batyr bolǵan eken. Onyń baılyǵy toǵyz-toǵyzdan aınalyp jatqan qula shubar jylqysy bolsa kerek. Bul baıdyń úsh balasy bolypty. Ekeýi – er, bireýi – qyz. Eń úlken balasynyń aty – Baıǵulan ózi er, ári sal bolsa kerek. Munyń barlyq isteıtin kásibi – erteden keshke sheıin ań aýlaý. Sóıtip júrgende, ákesi qaıtys bolyp, qalǵan dúnıesi er balasynyń qolyna qaraıdy. Budan keıin Baıǵulan ózine elinen tańdap júrip bir áıel alady. Baıǵulan buryn tórteý bolsa, endi bes jan bolady. Taǵy da burynǵy qalpynda ań aýlap júre beredi. Ańnan kelgen saıyn, ózimen birge týysqan qaryndasy aldynan shyǵyp turady. Bir kúni Baıǵulan ań aýlap kele jatsa, bir taýdyń basynda úlkendigi ózinen eki ese bir adam jatqanyn kóredi. Batyr basynda qorqyńqyrap janyna barady da muny osylaı uıyqtap jatqan kezinde atyp óltireıin dep oılanyp sadaǵyn qolyna alady. «Egerde oıanyp ketse taǵy bul atǵyzbas», – dep, artynan taǵy ózin-ózi toqtatady. «Meniń batyrlyǵym qaısy? Bir kisiden bir kisiniń qoryqqany elden uıat taǵy. Egerde bireý estip júrse, maǵan bir ólim», – dep, álgi jatqan adamdy atpastan, atynan túse qalyp janyna baryp turyp edi, kerek qylmastan jata beredi qandaı qatty túrtse de. Aqyrynda Baıǵulan ashýlanyp, qolyndaǵy qamshysyn eki búktep alyp, qaq mańdaıynan eki salady. Bul urǵan kezde adam mańdaıyna bir shybyn qonǵan sekildi mańdaıyn bir sıpap jata beredi. Budan keıin Baıǵulan: «Meniń qolymnyń qarýy qaıda ketken?» – dep, qaıta mańdaıynan salyp jibergende, sol adam atyp turyp alysa túsedi. Bul ekeýi sol jerde eki tún, eki kún alysyp, aqyrynda, Baıǵulan alyp soǵyp ortan jiligin syndyryp, óziniń tursa, shókpeıtin, shókse, turmaıtyn bir túıesin ústine ákep shógerip tastaıdy da, óz jaıyna júre beredi de keshke jaqyn úıine keledi. Úıinde inisine: «Endi sen myna taý jaqqa tezek tere barma» – deıdi.

İnisi: «Jaraıdy», – deıdi.

         Budan keıin bir kúni inisi «meni osy jaqqa nege barma?» dedi dep, bir túıege qorapty arbany jegip alyp, baǵanaǵy barma degen jaqqa tezek tere barsa, bir taýdyń eteginde, bir túıeniń aıaǵynda bir adam jatqanyn kóredi. Mańaıyna jaqyn kelse, óziniń belgili túıesi. Astyndaǵy adam balany shaqyrady:

         «Eı, bala, beri kel», – deıdi. Bala oǵan barmaıdy.

         Bala barmaǵan soń:

         — Bala, men saǵan ini bolaıyn, – deıdi.

         Onda bala:

         — İniniń keregi joq, inim bar, – deıdi.

         — Endeshe, aǵa bolaıyn.

         — Aǵanyń keregi joq, aǵam bar.

         — Endeshe, áke bolaıyn, – deıdi. Sol kezde bala:

         — Qaıteıin, túıe turmaıdy, – deıdi. Sonda adam:

         — Túıeniń turatyn tásilin men aıtaıyn, sen shesheńe bardaǵy bir etek tuz ákelip, túıeniń aldyna tanaýyna tıer-tımes qyp úıip qoı. Sonda birneshe kúnnen beri ashylamaı jatqan túıe soǵan syrǵanap túsedi, – dedi. Muny estip úıine kelip sheshesine aıtady.

         Sheshesi:

         — Jaraıdy, baryp ákele ǵoı, – dep, etegine tuz salyp beredi. Bala alyp baryp túıeniń aldyna tógip, sol túıe soǵan syrǵanap túsedi. Endi úıge alyp qaıtaıyn dese, aıaǵy synyp jatqanyn kóredi. Qaıta sheshesine kelip: «Álgi kisiniń aıaǵy synǵan eken, kele almaıdy», – deıdi. Sonda sheshesi bir par túıe jegip beredi. Bala baryp alyp kelgennen keıin Baıǵulanǵa kórsetpeı, júktiń artynan úı jasap tyǵyp tastaıdy aıaǵyn tańyp. Birneshe aı ótkennen keıin, batyrdyń aıaǵy jazylyp, úıdiń ishin ózine qaratyp alady. Budan keıin Baıǵulanǵa qastyq oılaı bastaıdy. Endi buǵan bir aıla tabý kerek bolady. Sondaǵy tapqan aılasy:

         «Sen aýyr, sonda saǵan ol qandaı em kerek dep surar, sonda bir adam bara almas bir taý bar, onda adam ala almaı júrgen bir kıik bar, sonyń ótin ishsem de ol soǵan barar. Egerde barsa, aman kelmeıdi, kelse, aryqtap keler. Sonda alyssaq jeńermiz, ne bolmasa, ol bizge alǵyzbaıdy», – deıdi sheshesine. «Bul jaraıdy» – dep, sheshesi erteńine aýyrady. Kúnde aldynan shyǵyp júrgen qaryndasy aldynan shyqpaı qalady. Qaryndasyna:

         «Sen meniń aldymnan nege shyqpadyń?» – degende, «Sheshem aýyryp jatyr», – dedi. Sonda Baıǵulan atynan qulaı-mulaı kelip sheshesiniń basyn súıep: «Sheshe, qaı jeriń aýyrady, nendeı em kerek?» – dedi.

         Sonda sheshesi:

         «Aqshahan taýynda bir bıik taý bar. Sol taýdyń basynda bir kıik bar. Sonyń ótin ishseń, jazylasyń deıdi Adaq baqsy», – dedi.

         Sonda Baıǵulan:

         — Endeshe, men baram, – dep onyń ótin alyp kelmekshi bolyp jol júrip beredi. Birneshe aı júrip barsa, taýdyń basynda turǵan kıikti kóredi. Endi atyp almaqshy bolyp, taýdyń basyna shyǵa bergende, daýyl soǵyp Baıǵulandy etegine domalatyp túsiredi. Budan keıin qaıta shyǵyp bara jatqanda, daýyl qaıta soǵyp, taýdyń ortasyna ákep tastaıdy. Aqyrynda, sol taýdyń basyna shyǵady. Kóp mehnat tartyp, shyǵyp, ataıyn dep turǵanda kıik:

         — Eı, batyr, sen meni atasyń, biraq shesheń barǵan soń saǵan qastyq qylady.

         — Oı, maǵan sheshem qastyq qylýshy ma edi? – dep, kıikti atyp salady. Kıiktiń etin jep, ótin birneshe aı ótkennen keıin alyp keledi. Ákelip sheshesine beredi.

         İshken bolyp sheshesi balasyn aldap turyp syrtyna qaraı tógedi.

         Birazdan soń sheshesi balasyn janyna shaqyrady. Arqasyn sıpap balanyń qansha júrse de aryqtamaǵanyn biledi. Sonymenen sheshesi birneshe kún táýir bolyp, taǵy bir kún aqyldasyp: «Endi bir jerge jumsaıyq. Onan ózi de kelmeıdi. Egerde kelgenmen, onan óte aryqtap keledi», – deıdi. Álgi adam: «Máden shaharynyń ar jaǵynda elsiz jol bar. Sonyń ar jaǵynda jeti kúnshilik jerde bir darıa bar. Sol darıada úlken shaıan bar. Sonyń ótin ishsem, jazylam de», – deıdi. Buny estip sheshesi taǵy bir kún aýyrady. Qaryndasy aldynan shyqpaıdy.

         Suraǵanda: «Shesheń aýyryp jatyr» – dedi. Baıǵulan muny estı sala, atynan túse qalyp: «E, sheshe, qaı jeriń aýyryp jatyr, nendeı em kerek?» – dep surady.

         Sonda shesheci batyrdyń sózin aıtty. Baıǵulan muny estip: «Endeshe, men baram» – dep jol tartpaqshy bolyp, úlken atyn minip bara jatqanda, úlken aty: «Sen meni minip barasyń, biraq saǵan shesheń qastyq qylady. Ári sen júdep, ári men aryqtaǵanym esh nárse ónbes», – dedi.

         Sonda Baıǵulan: «Maǵan sheshem qastyq oılaýshy ma edi? » – dep, atty bastan bir tartyp qoıa berip, qula qasqa atqa minip, jol tartyp beredi. Jyldardan jyl ótip ózi baladaı, aty qulandaı, qarshyǵasy torǵaıdaı, tazysy kúshikteı bolǵanda baryp jetedi. Aıtqanyndaı bir shaıannyń taýdyń jıeginde jatqanyn kórip alýǵa aınalady.

         Sonda shaıannyń aıtqany:

         — Eı, batyr, sen meni atarsyń, biraq shesheń barǵan soń, qastyq qylady.

         — Áı, maǵan sheshem qastyq qylýshy ma edi? – dep, shaıandy atyp salady. Birneshe kún ótip, qorek qylyp jatyp, úıge qaıtady.

         Úıine birneshe jyl júrip keledi. Aryqtap, júdep, alǵashqy barǵandaı bolyp kelgennen keıin sheshesi taǵy da ishken bolyp, syrtyna tógip tastaıdy da balasyn shaqyryp alyp:

         — Qaraǵym-aı, arqańdy sıpaıyn, – dep, arqasyn sıpap otyryp:

         — Alla, qaraǵym-aı, jiligińde maı da qalǵan joq eken, – degende, júktiń artynan batyr shyǵa kelip alysa ketedi. Ekeýi úsh kún, úsh tún alysyp, tórtinshi kúnge aınalǵanda, Baıǵulan qaljyraı bastaıdy. Sol kezde sheshesine Baıǵulan:

         — E, ana-aý, toǵyz aı, toǵyz kún mehnat kórip, tar qursaǵyńdy keńitip tapqan balań edim, meniń bul kúnde halim azaıdy. Mynanyń astyna tas tóse, meniń astyma un tóse, – dedi. Sol kezde sheshesi:

         — Eki batyrdyń shaıqasqanynda, meniń ne qaqym bar, shaıqasyp biri jeńer, – dep otyra beredi. Sol kezde qaryndasyna aıtady.

         — E qaryndasym, ananyń qursaǵynan bir shyqqan edik, meniń astyma maqta tóse, mynanyń astyna aǵash tóse, – degende:

         — Eki býranyń shaıqasqanynda ne jumysym bar, bireýi jeńer, – dedi. Sonda inisine:

         — E, týysqanym, aǵa ólse, ini mura degen, men joq bolsam, myna qalǵan mal-múlikke ıe bolatyn sen ediń. Endi menen hal ketti, meniń astyma mamyq tóse, mynanyń astyna bıdaı tóse, – degende:

         «Eki qoshqardyń súziskeninde ne jumysym bar. Biri jeńer», – dep óz jaıyna ketedi.

         Budan keıin Baıǵulan qatynyna aıtady.

         — E, Záýre, birneshe eldiń ishindegi áıelderden tańdap alǵan Qudaı qosqan ediń, qajyǵanda qaıratyń tıe me degen, endi menen hal ketti, meniń astyma jún tóse, mynanyń astyna qum tóse, – degende:

         — Oı, Qudaı-aı, eki buqanyń súziskeninde ne jumysym bar, biri jeńer, – degende, Baıǵulan tórt jasar balasyn shaqyrady. Sonda balasy qolyndaǵy qanjaryn qynynan sýyryp alyp tura júgirgende, balany júrekten bir qoıyp taldyryp tastaıdy óziniń týǵan sheshesi. Budan keıin Baıǵulandy jeńip, óltirdim dep, otyrǵan jerinen kóship ketedi.

         Biraq Baıǵulannyń ózine qaraǵan nárseniń ishinen jalǵyz myltyǵyn alady, basqa nárselerin óziniń qasyna tastap ketedi. Baıǵulannyń sonsha jylqydan tańdap alǵan eki atynyń úlkeni jylqyǵa ere bastaıdy. Kishi aty basynda turyp, ketip bara jatqan qula qasqa atqa aıtqany:

         «Eı, qula qasqa at, sen qaıda barasyń. Bizge Baıǵulandaı kisi tabylmas Sen óziń bastan bir tartqanyn kek kórip ketip barasyń, endi seniń kózińe kók shybyn úımeleter», – dedi.

         Sonda qula qasqa at qaıta keledi. Ekeýi birlesip turyp, «Osynyń bir jerde týysqan apasy bar edi, sony sen izdep taba ber, men myna jerden jer qazaıyn. Ólse, kómermin, ólmese, kórermiz», – dep úlken atty jiberedi de ózi jerdi qazyp jata beredi.

         Bir ýaqytta úlken at bir aýyldyń shetine kelip, bir jaman qarasha úıge kelip súıkense, bir bala shyǵyp qýyp jiberedi. Munan keıin tórt qanat bir qarasha úıge kelip súıkenip edi, odan bir áıel shyǵyp aıdap jiberedi. Taǵy alty qanat aq úıge kelip súıkense, bir ádemi kelinshek kelip:

         — Oı, dúnıe-aı, ıesi joq maldyń kóretin kúni osy-ay, – dep turǵanda, er-turmany ústinde úlken qula qasqa attyń kele jatqanyn kóredi.

Úıindegi kúıeýin shaqyryp:

         — Eı, mynaý atty qarashy, – degende:

         — Mundaı atty seniń baýyryń Baıǵulannan basqa adam mingen joq sonyń aty ǵoı, – dedi. Sonda:

          — Maǵan ustatsa, minsem qaıtedi? – dedi

         — Endeshe, mine ǵoı, – degende, attyń janyna barady, at ıiskep tura qalady. Sonda atqa mine jónelgende, at ala jóneledi. Aparyp Baıǵulannyń jatqan jerine túsiredi. Qarasa, inisiniń jatqanyn kóredi. Qazýly turǵan jerdiń uzynynan bir, kóldeneńinen bir attaǵanda:

         — Apyrym-aı, qatty uıyqtap ketken ekem, – dep Baıǵulan túregeledi. Budan keıin apasy barlyq jaıdy aıtyp túsindiredi.

         Baıǵulan:

         — Endeshe, sen myna atty maǵan ber, qalǵan múlikti sen al, maǵan bir jaman kıim taýyp ber, – dedi.

         Apasy:

         — Maǵan seniń múlkiń kerek joq. Óziń úıge júr, ári beri tynyq, sonan keıin bararsyń, – dep edi, oǵan bolmaı, sol jerden kóshtiń, súrleýine túsip júrip ketti. Apasy qalǵan dúnıeni alyp kelip, baýyryn kútip jata beredi.

         Baıǵulan súrleýmen kele jatsa, aldynda bir jylqyshyǵa kezdesedi. Kelip: «Bul kimniń jylqysy?» – dep suraǵanda: «Buryn Baıǵulannyń jylqysy atanýshy edi, endi Qarabatyr jylqysy atanyp júr», – dedi. «Endeshe, menimen erip ana jatqan túıege baraıyq», – degen soń, jylqyshy erip túıege barady. Onda óziniń túıesi, onyń ıesin alyp sıyrshyǵa keledi. Sıyr taǵy óz sıyrlary, onyń ıesin alyp qoıshyǵa kelse, óziniń bala kezindegi alpys jasar shal eken. Kóre sala:

         — Áı, qaraǵym-aı, qaıdan júrsiń? – dep, qushaqtap kórise bastaıdy. Sol jerde barlyq baqtashylar tanyp, jylap kórise beredi. Jylasyp bolǵannan keıin, «Endi biz Qarabatyrdy óltiremiz», – dep, jylqyshylar barmaqshy bolady. Baıǵulan jibermeıdi.

         — Sender áýre bolmańdar, men óz kózimmen kóreıin, – dep, ózinen qalǵan balasyn suraıdy.

         — Menen tórt jasar bala qalyp edi, ol óli me, tiri me? – dedi.

         Sonda otyrǵandar bireýi: «Óli», – bireýi: «Tiri», – bireýi: Óli de emes tiri de emes», – dedi.

         Baıǵulan qaısysyna nanaryn bilmeı, óli de emes, tiri de emes degen adamnan qaıta surady. Sonda: «Ol bala tún bolsa, bes saýsaǵyna shyraǵdan jaǵady, kún bolsa, anaý jalǵyz shoqynyń basynda otyryp buzaý baǵady», –dedi. Baıǵulan muny estip, sol shoqynyń qasyna kelip balany shaqyrady.

         Bala:

         — Meni neǵylasyz, bir sorly balamyn, – dedi. Oǵan bolmaı shoqynyń orta jerine kelip:

         — Kel, beri, shaqyrǵanda kelmeıtin ne qylǵan balasyń? – dedi. Bala taǵy barmady. Bolmaǵan soń taýdyń basyna shyǵyp:

         — Ne degen tilazar balasyń, úlken kisi shaqyrǵanda kelmeısiń, – degende bala:

         — Meni áýre qylmańyz, men bir zarly adammyn, – dedi.

         Sol jerde Baıǵulan:

         — Meniń arqamdy qasy, – dedi. Bala:

         — Qası almaımyn, qolym jaramaıdy, – dedi.

         Oǵan bolmaı eriksiz arqasyn qasytyp edi, bala arqasyn qasyp otyryp, jylap qoıa berdi.

         — E, nege jylaısyń? – degende bala:

         — Men jylamaı qaıteıin? Ólgen ákem Baıǵulan deıtin edi. Onyń arqasynda alaqandaı qaly bar edi. Dál sol sıaqty sizdiń arqańyzda qal bar eken, sony kórip jylap otyrmyn, – dedi bala. Sol jerde balaǵa shydaı almaı, shynyn aıtyp, ekeýi bir taýdy basyna kóterip jylap alady.

         Bala:

         — Endeshe, Qarabatyrdy men óltirip keleıin, – dep tura júgiredi. Ákesi:

         — Balam, ázirshe sen qoıa tur, ózim baryp kóreıin, sodan keıin óltirý qashpas, – dedi. Budan keıin balany sol jerde qaldyryp, ózi Qarabatyrdyń úıine qaıyrshy bolyp kelip qonady.

         Árıne, qaıyrshyny qaıdan bilsin, óz jaıyna otyra beredi. Keshke bala kelgende, aıtqanyndaı balanyń bes saýsaǵyna shyraǵdan jaǵyp qoıady. Muny ózi kórip otyra beredi. Bir mezgilde tamaq pisip keldi. Buryn jaqsy tamaq jeıtin Baıǵulanǵa qaryn, ókpe keldi. Ony jep alyp jatyp qaldy. Tań atqan soń, elin jınap alyp Qarabatyr bir kıikti nysanaǵa qoıyp atqyzyp jatyr. Tıgize almaǵannyń basyn alam dep bir jerge jınap jatyr. Aqyrynda sonsha halyqtan bir adam tıgize almaǵan soń, Baıǵulan qolyna jaq myltyqty alyp, kıikti atyp, qolyndaǵy myltyqty ortasynan eki bólip laqtyryp jiberedi «kúlli eldi bir kıik úshin qyraıyn dep pe ediń» dep. Sonda Qarabatyr:

         — Myna ıttiń balasyna Baıǵulannyń myltyǵyn ákep ber. Egerde ony syndyra almasa, qazir basyn keseıin, – dedi. Baıǵulannyń myltyǵyn segiz adam zorǵa kóterip alyp keldi. Sol kezde Baıǵulan ustap turyp:

         — Esil myltyǵym, halqym úshin seni syndyram-aý, – degende, Qarabatyr tura qashady. Sol kezde myltyqpen basyp salady.

         Balasy men Baıǵulan halqyn aman alyp qalyp, burynǵysyndaı qalpyna kelip, barsha muratyna jetedi.

 

---