InfoHub Logo

Erte zamanda bir shaldyń úsh balasy bolady. Mal degende bir ala bıesi bolǵan. Osy ala bıesi kúnge qarap býaz bolyp, aıǵa qarap qulyndaıdy eken. Biraq kún saıyn qulyndasa da kúnde joǵala beretin bolǵan. Balalary kezek kúzetse de qulyny kúnde joǵala beretin bolǵan. Qulyn urlanýdan tyıylmaıdy. Bir kúni Aqqoıan atty kishi balasy bıeniń qulyndaıtyn ýaqytynda uıyqtamaı kúzetedi. Túnde bıeni qolynan aman-esen qulyndatady. Qulynnyń túsi ala. Altyn jal, kúmis quıryq qulyn eken.

Qulyndy kórip aýyzdandyryp, anadaı jerge baryp otyrǵanda, aspannan bir qara bult túıilip kelip, qulyndy sypyryp ala jóneledi. Ol ýaqytta kúzetip otyrǵan Aqqoıan jaq myltyǵymen basyp qalady. Atqan ýaǵynda shyldyr etip bir nárse jerge túsedi. Baryp qarasa, kulyndy ilip alyp ketken eken, syldyrap jerge túsken myltyqtyń oǵy túbinen qıyp túsirgen kulynnyń kuıryǵy eken. Qulynnan aıyrylyp qalǵasyn, tańerteń Aqqoıan ákesine kórgenin bastan-aıaq aıtyp, qulyndy izdeımin dep, ruqsat suraıdy. Ákesi:

— Balam, izdeseń, izde! – degen soń, Aqqoıan temir etik kıip, temirden taıaq soqtyryp alyp, jaıaý qulyndy izdep júrip ketti. Sonan keıin Aqqoıan júre-júre arada birneshe ýaqyt ótip, temir etikten teńgedeı, temir taıaqtan tebendeı qalady. Sonan júrip kele jatsa, aıdalada úsh aq otaýǵa kez bolady. Bul otaýǵa kirip kelse, úsh áıel otyr eken. Amandasyp, jón suraıdy. Áıelder aıtady:

— Úsheýimiz de adamzattyń, kedeıdiń qyzy edik. Osy úıdeı alyp qara qus degen úsh aǵaıyndy dáý eken. Bizdi eriksiz ákelip, qatyn qylyp otyr, - deıdi. Aqqoıanǵa áıelder:

— Qaıdan ákeletinin bilmeımiz, áıteýir kún saıyn ushyp baryp, ylǵı altyn jal, kúmis quıryq qulyndy urlap ákelip kún kóredi. Jylqysynyń kóptigi eki myńdaı boldy, – deıdi.

Aqqoıan:

— Bulardy qalaı alamyn? – deıdi.

Áıelder:

— Ekeýin óltiresiń, eń kishisi bolmaıdy, – deıdi.

Sonan soń Aqqoıan bulardyń keletin jolyn tosyp jatyp ekeýin óltirip, úshinshisin qalaı óltirýdiń aılasyn úıge kelip, áıelinen suraıdy.

— Meniń kúıeýim bárinen de myqty. Muny óltirý qıyn. Munyń tabanynyń astyndaǵy ultaraǵynda qyryq kez aq semseri bar. Osy uzyn semserin túsirip alyp shaýyp óltirmeseń, basqa saıman munyń denesine ótpeıdi, – deıdi. Sonan soń, Aqqoıan áıelmen aqyldasyp baıyn óltirmekshi bolyp otyrǵanda, urlyqqa ketken dáý kelip, bir túıeni urlap ákelip, soıyp, taıqazanǵa astyryp, tabaqpen aldyna ákeldirip jeıdi. Etti jep otyryp, túıeniń toqpaq jiligin sol qalpynda jutady. Jilik tamaǵyna baryp ne ári, ne beri ketpeı qaqalyp, áıeline «qanjarymdy áper» dep, aıǵaı salady. Áıeli qanjaryn ultaraǵynan alyp bergen soń, jilikti ishine qaraı qanjarmen ıtermekshi bolyp, ber jaǵynan semsermen ıteredi. Bul qanjarmen ıterip jatqanda, Aqqoıan qolynyń ústinen judyryqpen qoıyp kep jiberedi. Sonda semserdiń ushy jelkesinen shyǵady. Sonan soń dáý shalqasynan túsip, jan tásilim qylady. Aqqoıan dáýdiń úsheýin de óltirip bolyp, baǵanaǵy urlanǵan qulynyn túgendese, ylǵı altyn jal, kúmis quıryq ala jylqy myń jarym bolǵan eken. Aqqoıan úsh kelinshekti úılerimen kóshirip, myń jarym jylqyny aıdap eline qaıtady. Kelgen soń Aqqoıan eki úlken áıeldi aǵasyna berip, kishi áıeldi ózi alyp, biraz zaman tynyǵyp jatyp, óziniń eki aǵasyna jylqy baktyryp, olardy úılendirip, baıytady. Sóıtip, jaıyn aıtyp, ózi demin alady.

Eki aǵasy jylqy baǵyp, mal qarap sharýa isteıdi. Sóıtip júrip eki aǵasy baıyǵan soń, inisin kóre almaı kúndeıdi. Sóıtip júrip birine-biri: «Aqqoıan bizge nege kisilik isteıdi? Nege kisi jaldamaıdy? Ózi shalqasynan túsip jatyp alady. Óltireıik», – dep aqyl qosady. Ortanshy aǵasy úlken aǵasyna: «Men Aqqoıannyń alty kez aq semserin urlap alyp keshke taman kıiz úıdiń esigine júzin ishine qaratyp baılap keteıin. Tún ortasynda jylqyny úıge qaraı tasyrlatyp qýaıyq. «Ury tıdi jylqyǵa, Aqqoıan ne ǵyp jatyrsyń?» dep aıǵaı salaıyq. Sonda Aqqoıan dalaǵa júgirip shyǵarda, esiktegi aq semserge ortan belinen kesilip murttaı ushar», – deıdi.   Aıtqanyndaı, qanjardy esikke kóldeneń baılap ketip, túnde jylqyny aıǵaı salyp qýady. Bulardyń daýsymen, jylqyǵa ury tıip jatyr eken dep, Aqqoıan úıden júgire shyqqanda, kóldeneń turǵan aq semserge eki tizesinen qyrqylyp, domalap murttaı ushady. Munyń erteńinde eki aǵasy úılerin jyǵyp, barlyq malyn aıdap, Aqqoıanǵa bir qos qylyp berip, tamaǵyna jylqy soıyp berip, jalǵyz tastap, ózderi kóz kórmes, qulaq estimes bir jaqqa kóship kete barady. Sonan keıin Aqqoıan jalǵyz eshqaıda bara almaı, qostyń ishinde sadaq istep, tamaǵyn iship otyrady. Kúnderdiń kúni bolǵanda, bir eki qoly joq sholaq kisi bir kıikti qýyp kele jatyr eken. Jetedi, biraq ustaıyn dese, qoldary joq. Sonda qostyń, ishinde otyryp, Aqqoıan aıǵaı salady:

— O, kisim, kıikti maǵan qaraı kaıyra ber! – deıdi. Kisi qaıyra bergende, Aqqoıan sadaqpen atyp jyǵady. Sóıtip, sholaq qol Aqqoıandy qara tutyp, ekeýi birlesip baryp, kıikti ákelip soıyp, etin asyp jep otyrady. Sol kezde eki kózi joq bir soqyr adam bir túlkini dúbirimen qýyp kele jatady. Aqqoıan «beri qaıyr» dep, aıǵaı salady. Soqyr qaıyrǵanda myltyqpen atyp jyǵady. Sonan soń soqyrdy shaqyryp alyp, sholaq qol soqyrdy jetektep, soqyr Aqqoıandy arqalap, úsheýi birlesip baryp túlkini alyp keledi. Osymen biraz zaman birlesip kún kórip júrip, bir kúni úsheýi aqyldasady: «Biz búıtip júrip kún kóre almaımyz. Bizge bir áıel kerek. Kir-qońdy jýyp, as istep berip otyratyn». «Olaı bolsa, áıel taýyp alý ońaı», – deıdi sholaq. «Al, qalaı?» – deıdi ekeýi. Sonda sholaq qol aıtady:

— Mende mynadaı óner bar, – deıdi. — Men shylbyryn súıretken taıpalǵan qara jorǵa bolamyn, – deıdi.

Soqyrǵa:

— Seniń qandaı óneriń bar? – degende, ol aıtady:

— Qatty aıǵaılap, aýzymnan lep shyǵarsam, aınalamdy qap-qarańǵy tuman qylyp jiberemin, – deıdi.

— Jaraıdy, al Aqqoıan, seniń qandaı óneriń bar? – deıdi. Aqqoıan aıtady:

— Men iri mergenmin. Kóz ushym jerden shymshyq torǵaıdy atqanda, kózinen ótkizem, – deıdi. «Olaı bolsa, úsheýimiz elden baryp áıel ákeleıik» dep, úsheýi elge jóneledi. Bir eldiń janyna baryp aýyldan alty shaqyrymdaı jerge Aqqoıandy jatqyzyp, úsh shaqyrymdaı jerge soqyrdy jatqyzyp, sholaq qol ózi ústinde kúmis er-toqym, kúmis júgen taıpalǵan qara jorǵa at bolyp aýylǵa barady. Jazdyń shilde ystyq kúni eken. Shylbyryn súıretip jorǵalap qotanda júredi. Ustaımyn dep, anaý da mynaý da umtylsa, ustatpaıdy. Bir qurt jaıyp otyrǵan on bestiń shamasyndaǵy bir baıdyń qyzy kelip ustaǵaly kelgende tura qalady. Qyz shylbyrdan ustap alady da minip kep alǵanda, qyzdy ala kep jóneledi. Daıar otyrǵan el kermedegi atty minip alyp, úsh júzdeı kisi qyzdyń sońynan jabyla qýady. Aýyldan úsh shaqyrymdaı shyǵyp, áne jetemin, mine jetemin dep kele jatqanda, soqyrdyń tusyna kelgen kezde soqyr qatty aıǵaılap, aýzynan lep shyǵarady. Tóńirektiń bári túk kórinbeıtin tuman bolyp ketedi. Sonda qýyp kele jatqan kisiler adasyp birinen-biri ustap, úılerin áreń tabady. Bular qyzdy alyp kelip ortalarynda qaryndas qylyp, as qyldyryp, kir jýdyryp birneshe ýaqyt kún kórip júredi. Bir kúni aǵalary ańǵa ketip, keler kezde qyz as qylaıyn dese, oty sónip qalypty. Qyz sasyp, dalaǵa shyǵyp karap tursa, kúnniń batysynda bir jyltyraǵan ot kórinedi. Qyz etek-jeńin túrip alyp, úkideı ushyp kelse, tary kóje qylyp otyrǵan qý aıaq kempir eken. Kempirden ot surap alyp qaıtaıyn dese, kempir: «Kishkentaı basymnyń bıtin qarap bere ket», –deıdi.

Qyz bir tizerlep otyryp, basynyń bıtin qaraǵanda, qyzdyń kóıleginiń etegin shurq-shurq tese beredi. Sóıtip, qyz keterinde etegine bir aıaq tary salyp berip: «Aǵalaryńa as kylyp ber», – deıdi. Qyz ushyp qosqa kelse, tarydan dym joq. Bári jol boıy túsip qalǵan. Munyń mánisi, tarynyń shashylǵan izimen qyzdyń úıin taýyp alý úshin kempirdiń istegen aılasy eken. Sonan soń qyz aǵalaryna as istep berip, erteńinde qý aıaq kempir kelip, qyzǵa basyn qaratyp ketip otyrady. Kempir basyn qaratqan saıyn qyzdyń sanynan qanyn sora beredi. Qyz appaq shólmekteı bolyp, qany azaıyp júdeıdi. Aǵalary «nege qanyń qashyp júdep júrsiń?» dese, aıtpaıdy. Aǵalary surap qoımaǵan soń, bir kúni kempirdi aıtady. Sonan soń sol kúni aǵalary ańǵa shyqpaı, úıde tyǵylyp jatyp qý aıaq kempirdi ustaıtyn bolady. Qý aıaq kempir kelip kirgende, sholaq esikte tura qalady. Kempir shyǵa jónelgende, ustaıtyn qoly joq, aıaǵymen teýip qalyp qoıa beredi. Sholaq qol soqyrdy jetektep, soqyr Aqqoıandy arqalap, úsheýi birlesip qýyp, qý aıaq kempirdi ustap alyp óltirmekshi bolady. Kempir bularǵa jalynyp: «Aıaǵy joqqa aıaq, qoly jokqa qol, kózi jokqa kóz salamyn, – deıdi. — Meni óltirme», – deıdi.

Sonan soń bular kempirdi úıine alyp kelip, Aqqoıan aldymen kempirge: «Soqyrdy jutyp, qazir kóz bitir», – dep buıyrady. Kempir soqyrdy jutyp — kóz, qolsyzdy jutyp — qol bitiredi. Eń aqyrynda Aqqoıandy jutpaqshy bolǵanda, Aqqoıan joldastaryna tapsyrady: «Mynaý, meni jutyp, tastamaýy múmkin. Qoldaryńa qylyshtaryńdy alyp turyńdar. Meni shyǵarmasa, dereý basyn alyńdar» – deıdi. Aıtqanyndaı, Aqqoıandy tastamaıdy. Qyz úsheýi jabylyp, kempirdiń basyn alyp, bir baqaıshaǵynyń ishinen aıaǵy jazylǵan Aqqoıandy taýyp alady.

 Munyń artynan Aqqoıan elin izdep kelse, eki aǵasy Aqqoıannan aıyrylǵanyna qýanyp, elin kóshirip áketip, toı qylyp jatyr eken. Áke-sheshesin qul qylyp, qatynyn kúń qylǵan eken. Sol jerde Aqqoıan barǵan soń, aǵalary qorqyp qashady. Olardy ustap alyp, halyqty jınap, ómirindegi kórgenin kópshilikke aıtqan soń, kópshilik eki aǵasyn qolymen ustap óltirip beripti. Búkil eli Aqqoıannyń aman-esen kelgendigine otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istepti.

Aqqoıan osymen muratyna jetken eken.

---