InfoHub Logo

— Qudaǵı kelipti!

«Qudaǵı kelipti» degen sóz qyryq-elý tútinnen quralǵan kishkentaı Qarasaz aýylyna jaı oǵynan da tez tarady. Baıqus Nurgúl jalǵyz qyzy kúıeýge ketip jalǵyz qalyp, ne odan habar ala almaı ishkeni iriń, jegeni jelim bolyp júr edi, jaqsy bolǵan eken desti estigender.

Azdan keıin-aq aýyldyń ár buryshynan kempir-sampyr, qatyn-qalash josylyp Nurgúl úıine tartty. Bári baryn kıip, barynsha sándenip, qudaǵıdyń ákelgen qorjynynyń aýzyn sógýge asyqty:

«Qorjyn sógý» ol jurtqa úlestiretin shúlen emes. Qudaǵı ákelgen qorjynnyń aýzyna qashanda biraz tıyn-teben tigiledi. Aýyldaǵy eń qurmetti áıel, ne jasy úlken, ne joly úlken, ne bir aýylǵa kelgen qurmetti qonaq — osylardyń birine «qorjyn sógý» qurmeti tıedi de, basqalar sonyń aýzyna, qolyna qarap otyrady. Sonan soń qudalar jaǵynan kelgen qorjyndy shyn máninde sógip, ishin aqtarady. Aýzyna tigilgen azyn-aýlaq yrymdy jolyna, josyǵyna qaraı aýyl áıelderi pyshaq ushynan bólisip alady. Birine az, birine kóbirek tıip, kóbine-aq talaıdyń ókpesin keptirip, aýzyn burtıtyp, qabaǵyna kirbiń ornatyp ketedi. Shyn máninde, oılaı kelsek abysyn-ajynǵa, aýyl úıge osynyń da úlken jarasymdylyǵy, tárbıelik máni bar. Óıtkeni bul eń aldymen aǵaıyn-týǵan, jekjat-jurattyqtyń uıytqysy. Ókpelesý, ókpe jazysý osynyń bári de jaqyndyqtan, ne ózin sol adamǵa jaqyn sanaýdan týady. .Qatysy joq, aı daladaǵy bir qaıbana qazaqqa ókpelermisiń. Oǵan ókpelegende ne bitedi? Alty alasy joq, bes beresi joq kiside ne jumysyń bar. Ókpeleý — ol da naz bildirýdiń bir túri. Tek aýyrlaý túri. Odan jeńildeý túri de bolady. Mysaly kóńildiń shıtkip qalýy. Ol keıin bir-eki aýyz sóz sóıleskennen soń-aq jazylyp, ıi qanǵan qaıystaı jónge kele beredi. Keıde ondaı ókpe-naz toı-tomalaq ótken soń belgili bolady, aýyldyń adýyn kempirleri, jaıqar jeńgeıler ol ókpeni jazýdy kelesi jıynǵa qaldyryp qoıady. Bajaılaı kelseń sonyń bári esepsiz emes, buryn álde birdemeden tártipsizdik kórsetken, ne orynsyz suǵanaqtyq jasap, birdemeni artyq jyrymdap ketkender, ne asa momyndyǵymen úles ala almaı qury alaqan qalǵandar, bári de abysyn-ajyn oıynda, ózderi tarazylap, ózderi pishedi. Onysy atam zamannan kele jatqandyqtan ba jalpy súdinin alyp qaraǵanda ádiletpen astasyp, dál shyǵyp jatady.

Ótken joly Kórkembaıdyń qudasy kelip túskende qorjyn aýzyn Qartbaıdyń qara qatyny Qyrmyzy sógip edi, sol kúni qoı kezegi kelip, álgi Naztaı kelin aýylda bolmaǵan eken. Úlesin ala almaı umyt qalypty. Sondaǵysy eki-úsh som. Ony álgi aýzy jyldam Aırangúl júz qubyltyp aıtyp, biraz jerge aparyp tastaǵan-dy.

— Eger ádilettilik qolynan kelmese quıysqanǵa qystyrylǵan tezekke uqsamaı jaıyna júrmeı me?! Shaǵyn aýyldaǵy azǵantaı áıeldi túgendeı almasa, kisilikte nem bar! Ústindegi kók sháıi kóılegin etektep kıe almaı, qyrys-tyrys qalpymen kelip edi, bar isti qyrys-tyrys qylyp berekesin qashyrdy.

«Alaqandaı aýyldan qaıyn aǵa shyǵaramyn ba», degen eken bir keri kelin. Sol aıtqandaı, azǵantaı aýylda jasyryn syr da bolmaıdy. Aırangúl sózi syrlanyp-boıalyp, óńdelip-jóndelip sol zamatta-aq Qyrmyzyǵa jetken. Sodan beri ol kesheniń basynda turatyn Ultaıǵa sebepti de, sebepsiz de bara beretin. Ondaǵysy aýylǵa kelgen endigi qorjyndy sógý kezegi Ultaıdiki edi. «Eger quda túsetin úıdiń jeti ata bolǵan jekjattarynyń biri aradan kıip ketpese» deı otyryp, Ultaı Naztaı kelindi umytpaımyn dep ýádesin berip edi. Jańa «qudaǵı kelipti» dep estisimen Qyrmyzy kek sháıi kóılekti bul joly ótektep kıip, Ultaıǵa jónelgen. Endi mine, ony qoıar da qoımaı otyryp, jurttan buryn ertip shyqty. Bul ekeýi ǵana emes, keshede kólbeńdegen kóılekter naq osy bir sátte kóbeıip-aq qalyp edi. Bári de qudaǵı qorjynynan dámeli.

Jańa qudaǵı kelmes buryn Nurgúldiń de, onyń úlken abysyny Qantaıdyń da oıynda eshteme joq edi. Tek qyzyna ókpelegenin Nurgúl óziniń eń jaqyny Qantaıǵa aıtyp edi. Ókpelemeı qaıtsyn, eri Qutbek ólgeli beri osy qyzdyń bolashaǵynan basqa tileý tilep pe edi, qudaıdan Nurgúl. Jesir áıel janyn jaldap, tisin qaırap degendeı aıanbaı jumys istep, bar tapqan-taıanǵanyn oqýdaǵy jalǵyz qyzdyń aýzyna ustap edi. Ol oqyp adam bolyp shyqsa, onyń qolyna baryp otyramyn degen oı Nurgúldiń úsh uıyqtasa oıynda bolǵan emes. Otyz bes jyl otasqan Qutbektiń qara ormanyn tastap ol esh jaqqa jylystap ketpek emes edi. Sóıtip oqý bitiredi dep qýanyp júrgeninde, bir kúni qyzynan hat keldi. «Súıgenime kettim, meni izdeme»,— dep eki-aq aýyz sóz jazypty. Nurgúl qyzynyń kúıeýge ketkenine renjigen joq: «Túbinde ketedi ǵoı, jat jurttyqqa jaratylǵan bala ǵoı»,— dep qoıatyn, tek aıtpaı ketkenine ókindi. Jurt qaıdan bilsin, jesir qatyn toı jasap bere almaıtyn bolǵandyqtan qyzyn qashyryp jibergen ǵoı deıtin qý aýyz tabylmaýshy ma edi. Jańa ǵana abysyny ekeýi osylardy taǵy bir eske alyp, elekten ótkizip, «bul qaı jaqqa ketti eken» desip qoıyp edi. Ketken baǵytyn bilmese de tiri ekendigin kóńiline dátke qýat qylyp edi.

Sol áńgime aıaqtalmaı-aq bir jalǵyz áıel qaqpadan kirip kele jatty.

— Qutbektiń úıi osy ma? — dedi áıel japyraıǵan tanaýyn oń jaqqa qaraı bir qısaıta tartyp jiberip.

— Iá, osy, — dedi oıynda eshteme joq Nurgúl.

— Siz Nurgúlmisiz? — dedi de, ary qaraı jaýap kútpeı sózin jalǵap ketti. — Men Sizdiń qyzyńyz Qýannyń enesimin, Sizdiń qudaǵıyńyzbyn. Kádimgi osy aýyldyń adamdarynan aıyrmasy joq, kók kóılegi, onyń syrtynda jeńsiz, etegi sholaq kókirekshesi bar áıel. Aýylshylap júrgen adam sıaqty. Osy bizdiń qudaǵıymyz dep Nurgúldiń oıyna kele qoıyp pa!? Aıaǵyna kıgeni ókshesi alasa sholaq báteńke. Qolynda soıǵan qoıdyń basy syımaıtyn, kónetoz qos baýly qapshyǵy. Qudaǵıdyń kelisi beıne bir «Myna sizdiń úıdiń janyndaǵy dúkenge kelip edim, sodan kire ketkenim, — degendeı nemese buzaý izdep júrip kire ketken, álde ot ala kelgen áıelder sıaqty. Nurgúl de, onyń janynda turǵan Qantaıdyń da túsi ózgerip, qýqyldanyp ketti. Shynyn aıtqanda quda degen eń bolmasa eki-úsh adam kelmeýshi me edi, el aman, jurt tynyshta jalǵyz áıeldi qudalyqqa jibergen aýlynda erkek kindigi joq, ne degen el desip eki áıel ańyrap turdy. Tipti abysyndy eki áıeldiń abyrjyp sasqany sonsha, qudaǵıǵa «úıge kirińiz!» dep aıtýǵa murshasy-shamasy kelmeı qaldy. Álden ýaqytta baryp úlken abysyn:

— Qudaǵı bolsańyz qosh kelipsiz, qadamyńyzǵa gúl bitsin, úıge kirińiz, tórletińiz, — dedi. Biraq ekeýi de senbegendeı sostıyp, máleldik-kóńilsizdik basyp tur edi.

Qudaǵı úıge kirdi. Tórge shyǵyp otyrdy. Ózi sıaqty japyraıǵan kónetoz qońyr qapshyǵynan kóseýdeı, taramys qol túıinshek aq oramal aldy. Abysyndy ekeýdiń kózi qudaǵıdyń qolynda. Sheshilgen aq oramaldyń ishinde tórt-bes pránık, bir som jıyrma tıynnyń jarty kıloǵa ne jetip, ne jetpeıtin qarameli. Túıinshek ishinen kishkentaı shúberekke túıilgen taǵy birdeme aldy. Ony jazyp jańaǵy oramal ústine qoıdy. Onysy bir salym túz eken.

Alyńyzdar, dámdes-tuzdas bolaıyq! — dedi qudaǵı abysyndy ekeýine qarap. «Qoı kórmesek te toı kórdik, eshkili baıdyń qyzy edik» degendeı, o zamanda bu zaman jańa qyz alǵan jerden jalǵyz adamnyń kelgenin, onyń dámdes bolýy osy on túıir konfet pen bir salym tuzǵa qarap qalǵanyn kim kóripti. Abysyndy ekeýi osy qudaǵı bizdi keleke etip otyrǵan joq pa degendeı yrjıyp, ǵamkúndenip, qapyl attanyp turdy.

Mundaıda adam jaman oıǵa júırik keledi. Baıaǵyda Nurgúldiń Almaty janyndaǵy dúngen kolhozyna baryp, bir toıdaǵy sumdyqty kórgeni bar-dy. Kelin túsirgen úıdiń mańdaıshasynda kelesi kúni tańerteń qara shúberek ilýli turdy. Aýyl kisi ólgendeı, ún-túnsiz. Sóıtse qara shúberek túsken kelinniń ary taza emes, endi ol bul aýylda qalmaýy kerektigin ańǵartady eken. Myna qudaǵı da sondaı birdeme sezdirtip otyrǵan joq pa degendeı, Nurgúl sekem alyp edi. Sonan soń baryp eki abysyn qudaǵı «dám tatyńyzdar» dep qoımaǵan soń bir-bir shymshyp tuzdy aýzyna salyp, synyq konfetterdi qoldaryna aldy. Osy bir suryqsyz kórinisiniń kýási bolmaqtaı aınalasy taı shaptyrym kelmeıtin aýyldyń Ultaı bastaǵan kempir-sampyry biri jantańdap, bir shoıtańdap, endi biri basy qaqshańdap, aıaǵy qazdańdap kirip-kirip kelisti.

— Uıbaı-aý, — deıdi Aırangúl,— biz kirmeı jatyp qudaǵıdyń aldyna quraq ushyp jatyr ma! Uıbaı-aý, mynaý on túıir pránıgi nesi? Nurgúl-aý, myna bir japyraq oramalyńa jol bolsyn!

Ózi de aǵaıyn týǵanǵa ne betin aıtaryn bilmeı turǵan Nurgúl baıqus shydaı almaı kóz jasyn syǵyp dalaǵa shyǵyp ketti.

Biraq dalaǵa shyqqan Nurgúldiń kóńili ornyna túse bastady. Jana esik aldyna shyǵyp ketken úlken abysyn Qantaı Kórkembaıdy shaqyrtyp, mal soıǵyzyp jatyr eken. İshek-qaryn arshýǵa áıelder de kirisip ketipti, tipti muryny jerde jatpaıtyn kórshi-kólemniń ıtteri de yryldasyp-talasyp jınalyp qalypty.

— Bálkim, — dedi Qantaı basý aıtyp, — álgi bizge kúıeý bolǵan balasynan basqa eshkimi joq, jalǵyz jandar shyǵar. Janashyr týysqan-týǵany bolmaǵan soń kembaǵal adam ózi kelmegende qaıtsyn. Anaý Bátıdi beri shaqyr, baýyrsaq pisirsin!

Nurgúl jasynan shamdaǵaı, jyldam kisi. Aýzy sóılep turǵanda qoly tynymsyz jumys istep jatatyn, qurtty qurtqa qossa da, júndi júnge qospaıtyn óte bir pysyq adam edi. Azdan keıin-aq torsıǵan qyzyl baýyrsaq pisip, ysyldap, eki ıyǵynan demin alyp aq samaýryn da kelip qaldy. Mundaıda jón suraýǵa sheber Kórkembaı qudaǵıdyń barlyq bala-shaǵasyn, týǵan-týystaryn, jeti ata, jeti pustysyn qyzdyń uzaı salyp, sonaý Qyzylsý Shardan biraq shyqqanyn bár-bárin bilip aldy. Nurgúldiń kúıeý balasy alty uldyń kishisi eken. Tirep turǵan alty ul myń shaqyrym jerge qudaǵıdy jalǵyz salt bas, sabaý qamshyly jibergenin áńgimeniń uzyn-urǵasynan otyrǵandardyń bári de estidi. Biraq mundaıda namysshyl keletin abysyn-ajyn biri syr bildirmeı, birde bireýi betin jasyryp shymshysa da, qudaǵıǵa kórsetken joq. Tek kirip-shyǵyp júrgen abysyn-ajynnyń «osyndaı qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan zamanda...», «alty uly tirep turyp...» degen pishi-pishisi estilmeı qalmady.

Álden ýaqytta Nurgúl úıinde soıylǵan qazaqy qońyr qoıdyń sorpasyna toıyp aǵaıyn-týǵan, abysyn-ajyn úılerine bettedi. Kelgender bir-bir shymshyp alǵanda qudaǵıdyń túıinshegindegi bir salym túz jurttyń aldyna jetip, artyna jetpeı qaldy. Ony keıbir saıqymazaq qaljyńbas qýlar molyraq qamtyp, artqylarǵa ádeıi oramaldy shymshytty. Tek Aırangúl shyǵa berip:

— «El-eldiń zańy basqa, ıtteri qara qasqa» degen osy eken ǵoı. Ádiram qalsyn ondaı zań, — dep ernin byrt degizdi.

Beker obaly ne, abysyn-ajynnyń bir de biri, tipti Aıdargúl de Nurgúl atyna qaıbar aıtqan joq. Sonymen qorjyn sógýge kelgen Ultaı da, onyń qoshemetshisi Qyrmyzy da saly sýǵa ketip, «sheshesin jalǵyz jiberip alty ul qalaı otyr eken», — dep birine biri qarap qudaǵıǵa aıaýshylyq bildirdi. Ultaı taǵy da keıingi bir qudalardyń túsýin kútetin boldy. Naztaıdyń alatyn úlesi de keıinge qaldy...

1980

---