InfoHub Logo

Alpys toǵyzynshy jyldyń qysy erekshe qatty boldy. Aqtútek boran boraıdy da turady. Aýdannyń keıbir sharýashylyqtarynda talaı qora bosap, qoıshylar taıaǵyn ustap qaldy. «Qara qora bolyp qaldyń ba? degen osy eken, qoranyń qoı jatqan jerleri qap-qara bolyp qatqan qı ǵana kórinedi. Qysqa aǵash aýdanynyń partıa komıtetiniń mal sharýashylyǵynyń máselesin qaraýdan qoly bir bosamaıdy. Búgin myna sovhozdy qarasa, kezekte anaý kolhoz turdy. Qystyń qattylyǵy sonsha — aıdalada buzylǵan mashınalardyń júrgizýshileriniń de qatyp qalý faktileri boldy. Málimet jınaǵan aýdan basshylary da sý júrek bolyp aldy. Kúnde sharýashylyqtardan «bir qora qoımen qoıshy yǵyp ketti, úsh kún boldy, joq», «bir úıir jylqy joǵalǵaly bes kún boldy, habarsyz» degen sıaqty jan túrshiktirer sóz jetip, onyń ústine «alaqashpa», «uzynqulaq» qosylyp aýdan mamandary da, basshylar da yǵyr bolyp bitti.

Qysqa aǵashtyń barlyq sharýashylyǵynyń máselesi qaraldy dese de bolady. Osynsha saqyldaǵan sary aıazǵa boı bermeı, maldan shyǵyn bermegen jalǵyz sovhoz «Seńgir» edi. Sovhoz aýdannan alysta bir qıyrda bolatyn. Ásirese oǵan qysta barý úshin eń kemi eki mashına júretin. Sharýashylyq bir budyrsyz jaltańda jatatyn. Eger taýly, adyrly, qyrqaly jer bolsa, bir tóbe bolmasa, bir qoınaýǵa tyǵylyp, maldy borannan aman saqtar edi. Sondyqtan da sovhoz eńbekshileri tabıǵattyń raqymynan maqrum bolǵandyqtan, tek óz kúshterine ǵana senetin. Pishenin erte jınap, qorasyn jaz basynan jylylap, qysqa qamdy kún ilgeri qamtıtyn. Sondyqtan bolar kóktemge bul sharýashylyq shyǵynsyz shyǵyp, aýdannyń maqtanyshyna aınaldy.

Naýryz aıy bastalǵanda maldyń ólim-jitimi toqtady da, barlyq jaǵdaı qalpyna kelgendeı, mal sharýashylyǵyndaǵy jaısyz habarlar az kúnge bolsa da tynshyǵandaı jaıy bar edi. Aýdan basshylary, mal mamandary «ýh» dep demin bir alǵan.

Naq osy bir maldyń indeti, ólim-jitimi saıabyr tartyp, qysqy qıyn komandırovkalar azaıǵan sát kóktem kúnindeı aıaq astynan buzyldy. «Seńgir» sovhozynyń bar túıesi qyrylyp qalypty. Qashanda jamanat jatqan ba, «otyz tisten shyqqan sóz, otyz rýly elge jetip», sypsyń sóz aýdan mekemeleri túgil, búkil sharýashylyqtardy aralap jóneldi. Kádimgi ala qystaı aýpartkom sekretarı men aýatkom predsedateli barlyq sharýashylyq basshylaryna úlgi retinde aldyna tartyp otyratyn «Seńgir» sovhozy. Jáne bir qora qoı emes, bir úıir jylqy emes, bir tabyn sıyr emes, sharýashylyqta bar túıe qyrylyp qalypty.

Jasyratyn nesi bar, «maqtanǵan qyzdyń toıda» ne búldiretinin jurt biledi, «jumysty Úsenovteı isteý kerek» dep kózge túrtkendeı etip kórsetip edi, «kórindi onyń daǵy áýselesi» dep tabalaýshylar da tabyldy. Tabalaýshylar maldan mol shyǵyn berip, kún jaýmaı sý bolyp, jel soqpaı qýraǵan, sóıtip bir-bir «aqyrǵyny» arqalaǵandar bolatyn. Aıtyp aıtpaı ne kerek, olardyń da aýdanda dostary, jekjat-juraty bar, olar da buǵan qosymsha bolyp, aıǵaıǵa attan qosa tústi.

Bári álgi aýdandyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasyndaǵy «Esirqara» atanyp ketken Qalaqaıdan shyqty. «Elamannyń taz qyzyna estir de qash» degendeı, qolyna birdeńe tıse, birdi ekeý qylyp kóbeıtip jiberetin, el aman, jurt tynyshta dúnıeni dúrliktirip júretin Qalaqaı qolyna túsken málimetti baıyp-baıyz demeı ala júgirdi.

Jumystyń kóbi prosenttep esepteletin halyq sharýashylyǵy esebi nemese sol kezderi jıyrma tórtinshi forma atalatyn málimet búgin, qalaı ekenin kim bilsin, eń aldymen aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń zootehnıgi Qalaqaıdyń qolyna túsip edi.

Kúnde qoldy-aıaqqa turmaı, tańerteńmen aýatkom, aýpartkomdy bir aralap kelmeı ornyna otyrmaıtyn Esirqara keshe basqarma bastyǵy «ornynda otyrmaısyń» dep urysqannan bolýy kerek, búgin ertemen kabınetinen shyqpaǵan. Áıtpese mundaı sáske bolǵansha onyń kabıneti tars jabyq turatyn da, ol ár kabınetke bir kirip shyqpaı keńili kónshimeıtin. Al búgin saǵat toǵyzda kelisimen typyr etpeı ornynda otyrdy. Shashyn birneshe ret tarady, áneýkúni «Sarykemer» sovhozyna barǵaly beri sýyq tıip, tizesi qaqsap júr edi, biraz sony ýqalady, bet oramalyn alyp, aýzy-basynda eshteme joq bolsa da birneshe pet sıpalap shyqty. Qaltasynan shylymyn alyp, ony ýqalap, jumsartty. Sonan soń ony tutatýdy oılap, sirińke alýǵa qaltasyna qolyn sala berip oılanyp qaldy. Múmkin sirińke izdegen bolyp, bólmelerge kirip shyqsa ma eken. Joq taǵy ursyp júrse... Bir-eki kún umyttyra turǵany jón.

Sonan soń ol sirińkesin alyp, shylymyn tutatyp, asyqpaı uzaq tartty. Qas qylǵandaı búgin buǵan eshkim kirmeı qalypty. E, esebin tapty. Telefon trýbkasyn kótepip, barlyq mekemelerdegi tamyr-tanystyń eshqaısysyn qoımaı túgendep, qońyraýlatyp shyqty. Odan da jalyqty. Basqa keńselerge kirýdiń búgin múmkindigi mol, óıtkeni basqarmada ózinen basqa bastyq joq. Biraq keshe bastyq urysqandyqtan búgin qozǵalýǵa bolmaıdy. Bárin umyttyrý kerek. Keshegi urys eskirip, umytylǵan soń ondy-soldy ketýge bolady. Ol endi ne isterin bilmeı otyrǵanda, aýdan malynyń esebi kózine tústi. Ol dereý jıyrma tórtinshi formany alyp, sıfrlarǵa kóz toqtata almaı, jybyrlaǵan sanǵa ústirt qarap otyrdy.

Mynaý ne? Ras pa? «Seńgir» sovhozynyń túıesiniń ólimi júz prosent. Oıbaı-aý, tigerge tuıaq qalmaı qyrylyp qalǵan ǵoı. Masqara! Álgi Úsenov bularmen júre sóılesýshi edi, endi mine, qudaı qolǵa berdi. Aman bolsa Qalekeń ony endi shok basqan taılaqtaı qylady. Ol ne isterin bilmeı sasty. Eki-úsh kún boldy kóktemgi «aqpan-toqpan» amaly bastalyp, tútep tur. Aýdan bastyqtarynan da eshkim joq, bári oblystyq aktıvke ketken. Ol aqpardy alyp aýpartkomge tura júgirmek boldy. Onda qaıtyp shyǵa almaı, muny eshkimge aıta almaı qalýy múmkin. Odan da aldymen aýdan mekemelerindegi dostaryna «Seńgir» jańalyǵyn jetkizip, aýpartkomge sonan soń barady. Ol telefon trýbkasyn kóterdi.

Endi aıtatyndardyń bárine, jelim aýyz, jez tańdaılardyń qulaǵyna tegis tıgizgen soń, qolyna qaǵazdy ustap aýpartkomge júgirdi. Aýpartkomnyń úsh sekretar da joq. Birinshi oblysqa, ekeýi sharýashylyqtarǵa ketken. Aýatkomda da solaı. Aýpartkomdegi búgingi úlken bastyq aýyl sharýashylyǵy bóliminiń nusqaýshysy Elemes edi. Ózinshe Elemesti ózi dárejeles adam dep kúnde júrdim-bardym sóılesetin Esirqara salyp uryp soǵan kelsin.

Esirqara kelgende Elemes telefon trýbkasy qulaǵynda, daýsy qarlyǵyp, alysyraqtaǵy sovhozdardyń birimen sóılesip jatyr eken. Kúshene sóılegeninen bolsa da. álde erteńgi shaıdan keıingi býsaný bolsa da, Elemestiń eki samaıynan teri aǵyp, bar daýsymen baqyryp, aýpartkom keńsesin basyna kóterip jatyr. Eki ókpesin qolyna alyp júgirip kelgen Esirqara Elemestiń ebil-debil túrin kórip sostıyp turyp qalyp edi, onyń sóılesip jatqany «Seńgir» sovhozy bolmaǵandyqtan, «trýbkany jerge qoı» degen ıshara bildirdi de, ol qoıǵansha shydamaı:

— Masqara boldyq masqara! Búkil aýdandy masqaralady myna «Seńgir». Sumdyq qoı bul, sumdyq! — dep aıqaılaıdy.

Esirqaranyń aıǵaıysyz da sovhozdan túk estı almaı turǵan Elemestiń qulaǵy qańǵyrlap, basy zyńyldap ketti. Áıteýir tegin emes ekenin qulaǵyna jetken «masqara-masqara» degennen ańǵarǵan ol, shyqyrlap-shyqyrlap ketken trýbkany qara tuǵyrǵa tastaı berdi. Elemestiń trýbkany tastaýy muń eken, Esirqara daryldap-baryldap, zarlaı jóneldi. Daýsy tipti qulaqty jaryp barady:

— Masqara boldyq masqara! Myna maqtap júrgen «Seńgirińdi» sen urypty, búkil túıesi qyrylyp qalypty. — Órt sóndirgendeı ólip-óship turǵan Esirqaranyń júzin kórip Elemestiń esi ketti:

— Ne boldy, ne boldy? — degennen basqaǵa shamasy kelmeı qaldy.

— Mine, ne bolǵany. Qara mynaǵan. — Esiqara astyn battıtyp qyzylmen syzyp qoıǵan, «ólgen» degen grafadaǵy «júz prosent» degendi nuqyp, shuqyp kórsetti. Bári ras, «Seńgir» sovhozynyń túıesi túk qalmaq qyrylyp qalypty. «Oıbaı-aı, endi qaıttik?» dep sasqan Elemes dereý telefon stansıasyna baılanysyp, olardan «Seńgir» sovhozymen úsh kúnnen beri baılanys úzilgen» degen habar aldy. Pochtadaǵy qyzdar júz elý kılometrdegi «Seńgir» túgil, myna ıek astyndaǵy «Ermendimen» de baılanys bolmaı tur dep habarlapty. Elemestiń esi shyǵyp ketti. Onyń esin shyǵarǵan sovhozdyń bar túıesiniń qyrylyp qalýy emes. Esirqaranyń mınýt saıyn aıtqan «masqarasy» edi.

Elemes te basyn qorǵaı biletin jigit edi, sassa da, salbyrasa da, bul jaǵdaıdy oblystaǵy óz basshylaryna habarlaýdy umytpady. Ol olardy taba almaǵanymen, obkomnyń aýyl sharýashylyǵy bólimine aıtyp tyndy.

...Oblystyq aktıvtegi Túski úziliste Qysqa aǵash aýpartkomynyń sekretary men aýatkom predsedatelin prezıdıýmǵa shaqyrdy. Bir bólmede obkomnyń birinshi sekretari men oblatkom predsedateli jeke otyr eken. Obkomnyń birinshi sekretar! aýdan basshylaryna olar otyrmastan sóılep ketti jáne qysqa buıyrdy:

— Aýdandarynda mal ólimi bolsa kerek. Aktıvti tastap, dereý ekeýiń de qaıtyńdar. Jaǵdaılaryńdy túzeńder.

Aýdan basshylary birine biri qarady. Jańa ǵana aktıvke kirer aldynda ǵana habarlasyp «Bári orynsha» degen málimet alyp edi ǵoı. Iapyr-aı, qys kúnine senim joq-aý. «Zymystannyń bir kúni qalsa qoryq» dep halyq beker aıtpaǵan eken-aý degen oımen aýdan basshylary mashınaǵa kelip otyrdy...

Aýdannyń eki basshysy úılerine barmaı, birden aýpartkomǵa tústi. Keńse ishi ábiger. Ne bolǵanyn anyq bile almaı kúpti bolyp kelgen basshylar jaǵdaıdy bilýge kiristi. Jandarynan ótken qyzmetkerlerdiń bári de eki bastyqtyń betine týra qaraı almaıdy. Óıtpegende qaıtsyn, bastyqtar joqta bir mal, eki mal emes, bir sovhozdyń búkil túıesi qyrylyp qaldy degen sumdyq emes pe! Jáne bul buryn maly ólip, sharýashylyǵy shaıqalyp turǵan sovhoz emes, bıyl qystaı aýyzdan túspeı maqtalyp kelgen jáne mal qystatýdy ótkizý jóninde aýdan aktıvteriniń árqaısysy-aq jaqsy lebiz bildirgen «Seńgir» sovhozy. Naǵyp qana eki táýliktiń ishinde bularǵa topalań kelip qalǵanyn kim bilsin, «aq shelegiń túskir» túıelerdiń áıteýir aq shelegi túsipti de. E bularda aq shelek túsedi deısiń be, eń bolmasa eti de jeýge kelmeıdi.

«Seńgir» sovhozynyń túıesiniń ólimi bar, onyń ústine basshylar ashýly kezinde kezine túspeý kerek degen qaǵıda bar aýdandyq mekemelerdiń qyzmetkerleri ózdiginen búgin aýpartkomge jolamady. Tek Esirqara men Elemes ekeýi erekshe bir eren erlik jasaǵandaı ekeýi aýpartkom sekretarynyń kabınetine qosamjarlaı kirdi.

Aýpartkom sekretary Ádilbaev túregelip ári-beri júr eken, shamasy kúıinip júrse kerek, aýatkom predsedateli Baısalbaev sekretar ústeli aldyndaǵy kresloda únsiz otyr, onyń da qabaǵy tunjyrańqy. Elemes jaǵdaıdy baıandaýǵa sóıleıin dep jınalyp kele jatyr edi, Esirqara kóldeneńinen qoıyp ketti:

— Masqara boldyq, masqara. Sovhozdyń búkil túıesi qyrylyp qaldy. El aman jurt tynyshta, eń bolmasa qysqy aqpan-qańtarda bolsa eken-aý, kóktem shyǵyp qalǵanda...

— Tura turyńyz. Men sizden suraǵan joqpyn, — dedi ashýly Ádilbaev, mynanyń orynsyz kıip ketkenin unatpaı. Esirqara tosylyp qalǵanda baryp, Elemeske jan kirdi.

— «Seńgir» sovhozynyń bar túıesi qyrylyp...— dep, Elemes aıta bastaǵanda aty joq, jóni joq aýatkom predsedateli Baısalbaev kúlkini qoıyp kóp berdi:

— Oı, qudaı ursyn senderdi, óńkeı toǵyshar... — Ol ishin basyp alyp kúldi. Aýpartkom sekretarynyń da túsi jylyp sala berdi. Muny Esirqara ózinshe uqty. Bular onyń túıesi túgil, basqa maly qyrylyp qalsa da, oǵan shań jýytqysy kelmeıdi. Bireýi kúlip, ekinshisi jymıyp otyr. Al Elemes eshteńe túsine almaı súlesoq turyp qaldy. Tikesinen tik tur. Esirqara qaıta tirildi.

— Siz nemenege kúlesiz. Sovhozdyń malynyń qyrylýy Sizge kúlki sıaqty. Joq bul kúletin nárse emes, biz sovhozdyń dırektoryn, partkom sekretaryn, bas mamandaryn tegis telegrammamen shaqyrttyq. Olardy tegis ornynan alý kerek...

Elemes bul jerde bir kiltıpan bar ekenin bilip jym bola qaldy. Naq osy bir sátte aýpartkom sekretarynyń kómekshisi kirip:

— «Seńgir» sovhozynyń basshylary keldi, — degendi aıtty.

— Kirsin, bári de.

Túrleri ketip, tústeri qashqan sovhozdyń basshylary bir top bolyp kabınetke kirdi. Kúlkisin basa almaı otyrǵan Baısalbaevqa Esirqara jabysa tústi.

— Mine, kórińiz, qysy-jazy maqtaǵan sovhozyńyz. Mine, súısiner bolsańyz, — dedi de ol, Baısalbaevtyń aldyna bir bet qaǵazdy tastaı saldy. Baısalbaev kúlkisin tyıyp, qatýlana bastady:

— Jetedi, osy dúrliktirgeniń de.

— Túıeni qyryp tastadyńdar ma? — dep, jymıa suraq qoıdy aýpartkom sekretar! sylyńǵyr, bozsha jigit Úsenovqa qarap. Úsenov jaýap berýdiń ornyna:

— Sol ma edi, táıiri, — dep, sylq etip otyra ketti. Endi kabınettegilerdiń bári kúldi. Bulardyń kúlkisine kúıinip ketken Esirqaranyń daýsy qaıta shyqty:

— Bul ne mazaq?

Endi asyqpaı sovhoz dırektory Úsenov ornynan turyp mańdaıynan terin súrtip, jaýap berdi:

— Jıyrma tórtke kelgen jalǵyz atan óz-ózinen solyp, qartaıǵany ma, ornynan tura almaı qaldy. Shaldardyń biri solma, biri qumyr boldy degen soń murnynan qoıdyń maıyn eritip quıdyq. Shynymen qumyr bolǵanǵa uqsaıdy. Maıdy juta beredi. Biraq emniń eshqaısysy darý bolmady. Óldi. — Ol taǵy terin súrtti.

— Ol bireý ǵoı, basqasy she? — Esirqara áli kenedeı jabysyp bolmady. Sekretar qabaǵyn shytyndy. Esirqaraǵa toqtańyz degen ıshara jasady. Ol «Sekretar, mine, ashýyna mindi, qazir Baısalbaevtyń da, sovhoz basshylarynyń da sazasyn beredi» — dep oılady. Joq, olaı bolmady. Ádilbaev Esirqaraǵa qarap sóıledi:

— Sovhozdyń barlyq túıesi — jalǵyz túıesi óldi. Qumyr boldy, ıaǵnı maıǵa qumyr boldy, al siz Qalaqaı daýryqpaǵa qumyr bolǵansyz, bar bolǵany osy.

Sálden keıin Qalaqaı-Esirqara eńsesi túsip, moıyny salbyrap aýpartkomnan shyǵyp bara jatty. Shamasy búgin ol kabınetinen shyqpaı otyratyn bolar.

Erteńine aýpartkom men aýatkomnyń «budan keıin ólgen maldyń esebi prosentpen emes, sanymen kórsetilsin» degen qaýlysy shyqty. Biraq bir jaman jeri Qalaqaıdyń Esirqara degen janama aty da umytylyp, «Qumyr bolǵan túıe» atanyp ketti.

1987

---