InfoHub Logo

Ne vse lı ravno, pro kogo govorıt? Zaslýjıvaet etogo kajdyı ız jıvshıh na zemle

I. A. Býnın.

I

Jıde saıǵaq shanshylǵan qyzyl tómpektiń qubyla betine shı barqyt beshpent-shalbary bar ımek muryn taramys shal jer tizerleı júginipti. Túsiniksiz araby sózderdi saǵyzdaı sozyp kúńirene ándetedi. Basyndaǵy kún jep tastaǵan maýyty qalpaqtyń oń samaıynan jyltyrap kórinip turǵan aq atlas astarynan «Lúks» degen ırek jazý syǵalaıdy.

Keńirdekten shyqqan qońyr maqam kenet baıaýlap, tisi túsken kári kisiniń ysyly kóp shúljiń áńgimesine ulasty. Qos tizege jarysa qulaǵan salaly saýsaqtar kókke kóterildi. Sosyn bir shókim ǵana sopaqsha bet-aýyzdy salǵyrt sıpap ótti. Imek muryn qara shal jylan kózdene jyltyraıtyn qaǵanaq kózildiriktiń ar jaǵynda manadan beri etpetteı sulap jatqan seldir kirpikterin kilt tikireıtip jurt júzine úńildi.

— Halaıyq, Surapaldyuǵly Tileý qandaı adam edi?

Qyzyl tómpektiń aıaq jaǵynda myrs-myrs jylap otyrǵan kúlte saqal kisi:

— Jaqsy adam!— dep tunshyǵa kemseńdedi.

Aıadaı zırattyń bir pushpaǵyndaǵy kishkene shoǵyr jarysa til qatty.

— Jaqsy adam! Jaqsy adam!

— Surapaldyuǵly Tileýde qaısysyńnyń almaǵyń bar edi?

— Joq, joq!

Úrkerdeı top oryndarynan dúrkireı kóterildi. Kúlte saqal shal ǵana sozalańdap turyp bolmady. Álginde ǵana ózderi jan-jaqtan japa-tarmaǵaı topyraq atyp úıip salǵan qyzyl tómpekti qıa almaı turǵandaı.

Imek muryn molda yq jaqqa qatar túzep toqtaǵan qorabyn shala súrgen taqtaımen bıiktetken eki júk mashınasynyń bireýiniń kabınasyna jaıǵasyp úlgeripti. «Aý bolsańdarshy endi!»— degendeı kúlte saqalǵa túksıe qaraıdy. Kúlte saqal qyzyl tómpekke taǵy bir ýys topyraq qosyp, alaqanyn júre qaǵyp, jurtqa ilesti. Eki mashına dál bir ýaqytta ot aldy. Kishkene zırattyń tórt-bes qulpytasy seltıip-seltıip sońdarynan qarap qapty. Eshkim artyna burylǵan joq. Kúlte saqal qulaǵyn túrip qoıady. Marqum kórinen atyp turyp, sońdarynan: «Aý, aǵaıyndar, qaıda tastap barasyńdar?»— dep, qolyn bulǵap júgiretindeı. Biraq búk túsip jatyp alǵan surqaı keńistikte qumaq joldy aýyrlap yńyranǵan qos mashınanyń bir saryndy gýilinen basqa ún estilmedi.

On úsh — bir múshel, jıyrma bes — eki múshel, otyz jeti — úsh múshel, qyryq toǵyz — tórt múshel, alpys bir — bes múshel, jetpis úsh — alty múshel, dońyz — bir, tyshqan — eki, sıyr — úsh, barys — tórt, qoıan — bes...

Jaryqtyq Tilekeń bıyl jetpistiń segizine qarap túr eken. Kúni keshege deıin qozynyń torsyǵyndaı kishkene kórigin basyp, sekseýildiń shoǵyna mańdaıy shyp-shyp terlep, tyq-tyq temir soǵyp otyrýshy edi. Úıi de muntazdaı. Atam zamanǵy terý alashalar jańa ǵana toqylyp jaıylǵandaı jaltyraıdy da jatady. Mańaıynan bir tal shóp, ne bir sabaq jip kórse, Tilekeń quddy bir shaıan ustaǵandaı, qumyrsqa bel shymshýyrymen qysyp ap, kóriktiń astynda jaınap jatqan qyzyl shoqqa lyp etkizip salyp jiberýshi edi. Qashan kórseń de — ústinde astaryna eltiri syryǵan yqsham keýdeshe, jalpaq jaǵa aq kóılek, basynda — keneresine qatyrma sap kótergen qara taqıa. Qysyńqy qoı kózin shoqqa ustalǵan shoıyn baqyrashtaǵy kóz jasyndaı mólt-mólt suıyqtan aýdarmaıdy. Sálden keıin tuzaǵyna torǵaı ilikken baladaı, qolyndaǵy uzyn sap baqyrashty lyp etkizip tartyp alyp, oń jaǵyndaǵy qopsytýly sý topyraqqa tyǵyp qoıǵan kishkene qalypshalardyń bireýine shor etkizip quıa salady. Baqyrashtyń túbindegi qabyrshyq-qabyrshyq qara qoqystyń ústine bir sheńgel muzdaı topyraqty shashyp jiberedi. Sosyn qobdıyn aqtaryp, budyr-budyr beder tastyń bireýin taýyp alady. Áli qatyp úlgirmegen bylqyldaq quıma kúmistiń betine basyp, aǵash balǵamen tyqytyp ura bastaıdy.

Tilekeń esiginen attaǵan adamnyń sálemin alady da, shubaltyp amandyq-saýlyq surasyp jatpaıdy. Kelgen kisi de zergerdiń nazaryn baǵyp, til qatýǵa qaımyǵyp qıpaqtap qalady. Ol úıge sóıleı kirip, sóıleı shyǵatyn tek Kúderi. Ekeýiniń arasy bir jas. Biraq birin-biri qurdas tutady.

Keń mańdaı, qońqaq muryn, alaqandaı kóziniń alasy mol kúlte saqal. Kúderi ıyǵyna malyntyp shapan jamylyp, basyna sálde de emes, emes te emes qyp, tyǵyryqtap shúberek orap júredi. Esikti serpip ashyp kirip keledi de, sálem de joq, saýqat ta joq, sostıyp:

— Tyqytpaı, tastasaı ári. Basyń qaıtyp aýyrmaıdy,— deıdi.

Arshyndaı basyp tórge shyǵady. Kebisin sosyn baryp sheshedi. Tilekeń qolyndaǵy shymshýyrmen qurdasynyń aıaq kıimin bir-birlep qysyp ap, bosaǵaǵa jitiredi. Qonaq tórge otyrar-otyrmasta qaltasynan shaqsha sýyrady. Alaqanyna bir ýys qyp nasybaı tógedi. Óndirshegin ántek sozyp qolyndaǵy qara barqyn untaqty aýzyna laq etkizip quıa salady. Tilekeń balǵasyna qarap basyn shaıqap, bir myrs etedi. Qasyndaǵy taıpaq jez shylapshyndy qurdasynyń aldyna qaraı syrǵytady. Kúderiniń shylapshynda sharýasy shamaly, astyndaǵy alashanyń bir jaq buryshyn kóterip, shyrt-shyrt túkirip jantaıa ketedi. Aýzyndaǵy nasybaıy soryqqansha úndemeıdi. Birazdan soń baryp, shyryny ketken kók jentekti tabaldyryqqa jetkize bir-aq ytqytyp, shalqalaı qulaıdy. Iyǵyndaǵy shapanymen betin tars búrkenip alady da,sálden keıin shańq ete qalady.

— Aý, meńireý-aý, eń bolmasa, aýyl-úıdiń amandyǵyn suramaısyń ba? Zerger taǵy bir myrs etedi.

— İshiń jarylyp kelgende, bul qulaǵyńdy uraıyn, eń bolmasa, erinin qımyldatpaıdy-aý. Aý, meńireý, shesheń saǵan talǵaǵanda qudaı biledi, saqaý bireýdiń sarqytyn jegen.

Kúmiske tıgen aǵash balǵanyń kómeski tyqylynan basqa ún joq. Kúderi shydaı almaı qurdasy jaq jambasyna aýdarylady.

– Áı, sen bizdiń qatyndy bilesiń ǵoı!?

Zergerdiń qıaq murty jybyr ete qaldy.

— Onyń oń jaqqa túsken soń tórt jyl júrip baryp kótergen balasy Tórtkilbaıdy da biletin shyǵarsyń?

Kúderi qurdasyna alaqandaı qyzyl kóziniń bar suǵyn túgel tikteıdi. Anaý «suraǵyń bar bolsyn» degendeı basyn shaıqaıdy.

— Onyń eń bolmasa bala qorqytatyn yzǵary bartuǵyn. Ortanshym Alshynbekti biletin be ediń?

Zerger ózin synaı qarap jatqan qurdasyna qyryn burylyp otyrady.

— Áne, ózime tartqan aınalaıyn, sol edi ǵoı. Úı túgili el ustaıtyn altyn azamatym edi ǵoı. Balalar aıtyp keletin, myna Tasqaranyń Tókeni esep shyǵarǵanda sodan kóshirip alady dep. Sóıtken maıqulaq Tóken búginde sovhoz dırektory. Jer ústindegi jınalystyń eshqaısysy onsyz ótpeıdi. Almatyń túgili Máskeý aýzyna qaraıtyn kórinedi. Bizdiń aýyldyń qatyn-qalashynyń da estimeıtini joq. Sol úıdegi kelin álgi artıs qyzdar kóılek qylyp kıetin jyltyraq matadan balaǵyn salańdatyp ish kıim tigip apty deıdi. Tóken ekesh Tókenge deıin sovhoz bılegende Alshynbek janym dúrkiretip aýdandy bılep otyrmas pa edi. Biraq, jaqsy qudaıǵa da kerek. Ony mańdaıymyzǵa sıǵyzdy ma? Al endi myna qolymdaǵy shirkin jasy qyryqtan asqansha sol shıki ókpe qalpy. Odan qatyn-bala túgili oń jaqtaǵy qyzyl tazy seskenbeıdi. Esikke qýsa, tórge qashady.

Zerger taǵy bir myrs etedi. Kúderi shapanynyń astynan basyn sopań etkizip kóterip alady da, qurdasyna ala kózimen ata qarap, teris aýnap túsedi. Tileýdiń ne ózin mysqyldap, ne balasyn mysqyldap myrs etkenin bile almaı, kópke deıin tym-tyrys jatady.

Tyq-tyq balǵa daýsy. Kúderi bir saryndy tyqyl júıkesine tıgendeı ornynan atyp turady. Zergerdiń qasynda jatqan shymshýyrdy ap, bosaǵadaǵy eki kebisti ózine qaraı tartady. Másiniń syrtynan suǵa sap, qaltasynan taǵy da shaqshasyn alady. Taǵy da aýzyna nasybaı salady. Taǵy da zerger jaqqa kóz tastaıdy. Sosyn zirk etkizip bir túkiredi. Ornynan shıyrshyq ata ushyp turyp, kıiz úıdiń shymyrýly shı esigin tars uryp shyǵyp ketedi. Tileý sonda baryp basyn kóteredi. Tórge qaraıdy. Qurdasynyń ornynda qalǵan shóp-shóńge, jiptiń sabaǵy bolsa, shymshýyrmen ilip ap, otqa ytqytady.

Tileýdiń sol otyrysy otyrysty. Kópten solaı-dy. Tipten týǵaly solaı-dy. Biraq barmaǵynan bal tamatyn sheberdiń júk aıaqtyń astyndaǵy aǵash qobdıdy árirek ysyryp tastap, qara kórikti kórmeı ketken tusy da bar edi.

Soǵys basyldy. Aman qalǵan er-azamat elge qaıtty. Kebejelerdiń túbine tyǵýly qalǵan-qutqan kúmis jaryqqa shyqty. Qara kórik pen qara shaldan migir ketti. Esikten qolqashy kirgende kókiregi shym ete qalady. Din ashyp úndemeıdi. Uzatylatyn qyzǵa kóılek pishken saıyn kempiri Zeıneptiń de óńi qýqyldanyp sala beredi. O da syr aldyrmaıdy. Kesh bolsa syǵyraıma kerosın shamnyń kúńgirt jaryǵynda tigin mashınasyna úńilip syǵyrańdap otyrǵany. Jalǵyz balalary Tilepaldynyń esh habary shyqpaı qoıdy. Árkim ár saqqa júgirtedi. Kúlte saqal Kúderige aıtqyzsam: «Alshynbekjan ekeýi oqýǵa kelgende sýdaı aǵady. Súıegi asyl kisini orys tanymaýshy ma edi. Komandır qyp «aıt», «dva» dep aıqaılatyp qoıǵan shyǵar. Eti pysyq, kózi ashyq jigitterdi áskerge alyp qalyńdar, aýylǵa qolynan shybyrtqy ustaǵannan basqa eshteńe kelmeıtin mojan-topaılardy ǵana qaıtaryńdar dep murtty shaldyń ózi aıtypty ǵoı. Áı, ol qurdasymyzdyń da bilmeıtini jer astynda shyǵar-aý».

Tileý kórigin kús-kús basyp otyryp oıǵa shomady. «Solaı bolsa solaı-aq bolsyn. Biraq osynshama aqylymen tórt jyl qan keship aman qalǵan bozdaqtardy eki kózi tórt bop otyrǵan ata-analaryna eń bolmasa bir kórsetip alý kerek ekenin neǵyp bilmeıdi...»

Kúlte saqal Kúderiniń estimeıtini joq. Joǵalǵan túıesin qarap aýyldan bir qadam shyqsa boldy, jer-jahannyń bir qap habaryn aldyna óńgerip qaıtady. Birde kóziniń aldy kók jalqyndanyp ıini túsip oraldy. Zereń toly shubatty ortalaı bere keńkildep jylap jiberdi. Zeınep aıran-asyr.

— Myna sý aıaqqa ne kórindi-eı!

Tileýdiń murty ádettegideı jybyr ete qalǵan joq. Kúderi zereńnen basyn kóterip aldy.

— Tap baıaǵy soǵys bastalǵan jylǵydaı. Kúlli qala sendelip ketken. Álgi ámirqan esersoqtar dúnıeni qarań sýǵa aldyratyn bomby taptyq, endi qyzyldardyń kózin qurtatyn boldyq dep, taqıalaryn aspanǵa atyp jatyr deıdi. Sodan jer ústiniń barlyq qaýǵa bas ǵalymdary jumyr basty pendeniń bárine túp-túgel hat jazyp: «Jan kerekteriń soǵysty boldyrmaımyz dep osy qaǵazǵa qol qoıyńdar»,— dep duǵaı sálem joldapty. Pochtanyń kóleńkesinde bir bala meni de ustap ap, barmaǵymdy bastyryp aldy. «E, álipti taıaq dep bilmeıtin seniń bas barmaǵyńnyń battıǵan tabyn kórgen soń, qansha esersoq bolǵanmen Ámirqandar da aıaqtaryn tarta júretin shyǵar...». Tileýdiń murty jybyrlaı jónelip edi, qurdasynyń kózindegi jasty kórip kidirip qaldy.

— Bizdiń balalardyń áli oralmaı jatqany tegin bolmady. Imek muryn salyq agent aıtady. Bıylǵy kúz qaýip deıdi.

Tileýdiń kókiregine áldekim muzdaı sý shashyp jibergendeı. Zeınep teris aınalyp ketti. Kúderi de sózden tyıyldy. Úsh qarıa sostıyp-sostıyp otyryp qalady.

Ol jyly kúzem alǵan boıda aǵyl-tegil jańbyr jaýyp aryq-turyqty qyryp ketkeni bolmasa tynysh ótti. Shar tarapqa túgel eleńdep júretin Kúderiniń kóńili tizeden asa qalyń qar jaýǵanda baryp ornyna tústi. Oǵan jaý jer aıaǵy keńigende jandanatyndaı, qystyń kózi qyraýda qaı anturǵan da basyn baǵyp jatyp alatyndaı kórinetin. Qansonarda tazy ertip túlki aýlaı shyǵyp edi, joldaǵy qalyń jyqpyldardyń eshqaısysyna burylmaı, salyp uryp qurdasynyń úıine keldi.

— Aý, úndemes, ne estip, ne bildiń?

Bajyraıa qarap biraz otyrdy. Esikten qaýqyldaı kirgen qurdasynan Zeınep bir jaqsylyq habar kútkendeı telmire qapty.

— Álgi kúshikterdiń nege úndemeı jatqanyn endi bildim. Imek muryn agenttiń joǵalyp ketti dep júrgen inisi tabylypty. Tý Sibir asyp ketken eken. Burynǵy kúıeýinen kishkentaı qyzy bar bir marjanyń eteginen ustapty. Qur taqym qaqsyp júrgende qulyndy bıege qoly bir-aq jetip ábden qarq bop qapty. Jibergen sýretinde eki ezýi eki qulaǵynda, máz-meıram bop turǵan kórinedi. Bizdiń balalar da qashanǵy qý tizelerin qushaqtap júrsin. Qyz aıttyryp áperetin eki qara shal qastarynda joq. Olardyń da bastaryn bir-bir Marýsá aınaldyryp alǵan ǵoı shamasy. Ony aıtyp jazýǵa, el-jurttan uıalyp tym-tyrys jatyr. Kórersiń de bilersiń dál solaı. Oshaqtaǵy ottyń tabyna alaqanyn tósep únsiz qalady. Birazdan soń qaraptan-qarap otyryp osqyrynady.

— Jasyq neme... Kóp bolsa, nemerelerimniń kózi kók bolar. Kóp bolsa, kelinim dáret sýymdy jylytyp bermes. Odan nesine qaımyǵady eken! Naǵashysy jaman jetesiz neme...

Qurdasynyń myna sózi Tileýdi de kúızeltip ketti. Qaıta-qaıta qoly jańylyp, isi ónbeı qoıdy. Kóz aldy munarta bergen soń quraldaryn jınap, tór aldynda qolyn taraqtap jatyp aldy. Qulaǵyna jastaıynan estip kele jatqan úırenshikti daýystar keledi. «Baǵyń jansyn», «Esesi alladan qaıtsyn», «Degenińe jet», «Úbirli-shúbirli bol»... Sonaý qara qumanǵa áli jetip, úlkenderdiń qolyna sý quıǵaly estip kele jatqany osy. Er jetip iske shuqynǵaly da aldyna kelgen qolqashynyń nazaryn jyǵyp kórmepti. Sodan ba jurt sál nársege bola jer-kóktiń alǵysyn túgel jaýdyra jóneledi. Tilekeń etken eńbektiń adamnan qaıtýy, alladan qaıtýy degenniń qandaı bolatynyna tipti túsinbeıdi de. Al sońǵy alǵys qulaǵyna maıdaı jaǵyp bara jatatyn sıaqty. Úbirli-shúbirli bolǵannyń túsinbeıtindeı nesi bar. Jan-jaǵynda bireýi etegińe, bireýi jeńińe jarmasyp, tumsyqtaryn qors-qors tartyp óńsheń qara domalaq tolyp júrse, tapqan-taıanǵanyn solardyń nesibesine buıyrsa, jaman aıtpaı jaqsy joq, erteń o dúnıelik bop ketkende de, babamyz edi-aý dep basyna topyrlap, bir-bir ýys topyraq salsa, baǵyńnyń janǵany emeı nemene. Túsi ekesh túsinde de qaptaǵan qara domalaq qamap alady. Olar keıde bireýi egeýin, bireýi shapqysyn, bireýi qaıraǵyn ustap, qobdıyn aqtaryp otyrady. Keıde kekilderi jalbyrap qaqpan qarap qaıtqan munyń aldynan jarysa júgirip shyǵyp júredi. Keıde astaryna bir-bir at minip kósilip jatqan keń dalanyń tus-tusyna quıǵyta shaýyp bara jatady. Túsinde — tóri opyr-topyr shat-shadyman. Al kózin ashyp alsa boldy — sol bir muntazdaı tap-taza tór, typ-tynysh úı. Aı daladaǵy jalǵyz úıdiń beldeýinde óziniń shabdar tuǵyrynan basqa at ta kórinbeıdi.

Ondaıda Tileýdiń kóńili qulazyp qoıa beredi. Táıiri, pende paqyr mynaý qotyr taıdyń quıryǵyndaı shop-sholaq dáýreninde erni tushyp perzent súıgennen basqa baıandy ne kóredi. Basqasynyń bári munyń qyz-qyrqynǵa soǵyp bergen álekeı-kúlekeıindeı aldamysh birdeńe emes pe. Tirińde kózińdi qýantyp, ólińde arýaǵyńdy yrzalaıtyn perzentke ne jetsin. Eń bolmasa, ıt jyǵys túseıin dep óner satyp, bedel satyp, abyroı satyp qansha taıtalasqanmen báribir jeńilmeı qoımaıtyn ózekti jannyń ýaqyt aldyndaǵy jalǵyz utysy urpaq qana. Onyń mynaý qara jerdiń betindegi tyrtań-tyrtań qımyl-qybyrynyń eń mándisi — sol artyńda qalar urpaqtyń aýzyna az kún yrzyq bolsyn dep etken eńbegi ǵana. Tókken teriń, etken qaıratyń odan da asyp túsip jatsa, o da báribir sol urpaqtyń mereıin ústeıdi. Al olaı asyp tógilmeı-aq oshaǵyńnyń basyndaǵy qyzyl qaryndardy yrzalaýǵa ǵana jarap jatsa da, mynaý ulan dúnıege kelip-ketkenińniń beker bolmaǵany. Óziniń sońynda Tilepaldydan basqa qara ermedi. Ol da, mine, qasynda joq. Endigi tilegi sol ózine bitpegen kóp urpaq Tilepaldyǵa bitkeı. Bul alǵan kóp batamen sol kógergeı...

Adam da qyzyq qoı. Boıdaq kezinde qyzdyń eń sulýy ózińe buıyratyndaı, balanyń eń jaqsysy óz belińnen órbıtindeı kóresiń de turasyń. Endi ózińnen qaıran ketkende sol úrip aýyzǵa salǵandaı búldirshinderdi balamnan súıem dep dámetesiń. Kisige qımaıtynyńdy balańa qıasyń. Ózime buıyrmaǵan balama buıyrady dep táýbe etesiń. Qudaı tek qý basyńdy sopıtyp urpaqsyz qalǵannan saqtasyn. Onda táýbe ekesh táýbeden de maqurym qalǵanyń ǵoı.

Kóldeneń kózge jaǵy ashylmaıtyn Tileý jalǵyz da bolsa Tilepaldysy baryna shúkirlik etedi. Tilepaldysy aman bolsa áli de kóbeıetindeı, kósegesi kógeretindeı kóredi. Aýyl úıden súıkimdi náreste kórse, ishinen: «Shirkin-aı, meniń nemerem de osyndaı bolǵaı edi»,— dep tileıdi. Endi mynaý qaıdaǵyny kóıitip júretin sýsyldaq nemeniń álgi bir áńgimesi kóz aldynda kópten móldirep tunyp turǵan sol bir ádemi sýretti jeldi kúngi kól betindeı astan-kesten shaıqap ótkendeı. Qapelimde ne istep, ne qoıaryn bilmedi. Baıaǵydan bergi mıtyń-mıtyń tirligi aıaq astynan tárk bop shyǵa kelgendeı. Mundaıda oı ekesh oıdyń ózi ánsheıin dalbasa kórinedi eken. Keńireıip otyrady da qoıady. Ton torys jatady da qoıady. Túnniń bir ýaǵynda baryp kirpigi aıqasady. Túsi de bir bedersiz bulyńǵyr birdeme. Solaı bir-eki kún óz qıalynan ózi adasyp máńgirip oıanady. Kele-kele túsiniń uly jobasyn aıyratyn boldy. Bir seleý shash balalar tóriniń aldynda munyń qashanǵy qara qobdıyn astyn-ústine shyǵaryp aqtaryp otyrady. Keıde qatar shaldary nemereleriń erteń qarańa shoshqa soıyp, janazańdy shyǵarǵan moldaǵa toraıdyń basyn tartatyn shyǵar dep mazaqtap júredi. Sodan keıde omyraýy shylqyp oıanady. Al kúndiz qara tós pen qara balǵanyń bir qalypty tyqylyn tyńdap otyryp: «Nesi bar? Túsi sary, kózi kók qazaqtar az ba? Solardy túbiń shıki dep kim elden qýalap jatyr? Erteń dúnıe aýyp ketkende artynda tigerge tuıaq jalǵyzynyń kózi qara ne kók bolsyn «kókelep» etegine jabysatyn tóli qalsa bolmaı ma!»— dep oılaıdy. Ondaıda Kúderiniń odanylaý sózin estigende jybyrlap qoıa beretin murtyna bir jumsaq diril júgirip, bulshyq etteriniń bári-bári bosań tartyp qoıa beredi.

Qys ta ketti. Kóktem de shyqty. Tileý japyraıǵan jer qazbany tastap, tepseńge kıiz úı tikti. Bir kúni tóńirekten tomarsha jıyp qaıtqan Zeınep jal basynan úsh-tórt qaraıǵan kórinedi dep keldi. Tomarshalardy qazandyq jaqqa dúrkiretip tóge sap, qaıta shyǵyp ketti.

— Shal-aý, álgi qaraıǵandar kórinbeı qaldy.

Sálden keıin taǵy ún qatty.

— Aýyldyń jelkesindegi oıdan keý-keý daýys shyǵady. Solar bolar.

Tileý bir sát oılanyp qaldy. Uly qumnyń bul tusynda qysta el bolmaıdy. Mal sonaý túleıi kóp qalyńǵa qystaıdy. Shilde túse pishenshiler keledi. Oǵan deıin bul mańaıda jaıdaq ústirtke jalǵasar pushpaqtaǵy qoryqshy Kúderi ekeýinen basqa qara joq. Kúderiniń aýyly bul aradan bir kúndik. Beıýaq júrgen bul ne qylǵan tórt-bes atty. Tegin bolmas. Tilepaldyjan emes pe eken... Shaldyń qoly dirildep ketti. Qasyndaǵy shymshýyrdy ustaı ap, kórik astyndaǵy shoqty qozǵady. Zeıneptiń de úni óshken. At dúsiri jaqynnan shyqty. Dúńkildetpeı irgege kep toqtady. Zeınep esikti kóterdi. Kúderi bastaǵan tórt-bes shal sálemdesip tórge ozdy. Tileý ernin ǵana qımyldatty. Shoqtaǵy shymshýyrdy sýyryp aldy. Ýysyn syǵymdaı tústi. Ortadaǵy ımek muryn qarasur kisi sóılep otyr. Uzaq sóıledi. Kúderiniń kózi kúndegiden de qyp-qyzyl. Kúlte saqaly sý-sý. Kúıgen shúberektiń ıisi qaıdan shyǵady... Omyraý tusy oqys jylyp barady. Tileý sonda baıqady — qyp-qyzyl shymshýyrdyń ushy kókiregine jabysyp qapty. Aq kóılegi shurq tesilip janyp jatyr. Qolyndaǵy temirdi laqtyryp jiberdi.

Sodan kókiregi tyzyldady da júrdi. Bireý omyraýyn tyzyldatyp shoqqa qaryp jatqandaı. Birde kóılek jańartyp otyryp tósiniń basyna jarysa túsken eki aı tyrtyqty kórdi. Túsine endi qobdıyn shashyp oınap otyratyn seleý shash balalar da kirmeıtin boldy. Buryn kózin jumsa-aq, buǵan qaraı saýsaǵyn shoshańdatyp, aýyzdaryna kelgendi ottaı jóneletin kemıek shaldardyń da kómeılerine qum quıylypty. Endi tipti tús te kórmeıdi. Óńinde de eshkimdi de, eshteńeni de baıqap jatqan joq. Tóńireginde kóz toqtatatyndaı ne bar... Adyra qalǵan aıdala... Tuldyr keńistik... Qobdıynyń da kókke ushyp ketkenin, ne jerge sińip ketkenin bilmeıdi. Áıteýir esikten qymsyna kirip, qymsyna shyǵyp jatqan qyz-kelinshekterdi kózi shalady. Olarǵa kempiriniń buny ıegimen meńzep birdeńe dep jatqanyn baıqaıdy.

Onsyz da úndemes kisiniń endi tili birjola qyrqylǵandaı. Jan dúnıesin japyryp jaıpaı kelgen jamanat tusynda shyqpaı qalǵan ashshy jas kóziniń aldyna shemen bop baılanǵandaı, tirshiliktiń shyn keskin-kelbetin kólkeshtep kórsetpeı tur. Oshaq baǵyp omalyp otyrǵan kóterem shaldyń kókiregine bir kók julyn dúleı kirip ketkendeı. Búıtip tyrp etpeı otyra berse, kóterip kókke ushyryp áketerdeı. Kún sanap keýlep barady. Bul tistenip baǵady. Dem shyǵarmaýǵa, ýhilemeýge tyrysady. Jer tabandap qos sheńgelin qysa túsedi. Sol dúleı bir jolata jaryp jiberse, osy úndemegen qalpy, osy tyrp etpegen qalpy, osy otyrǵan jerinde taban serippeı qata qalýǵa peıil. Biraq qaskúnem dúleı buny jarmady da, qoımady da. Óńinde tistenip syzdap otyratyn Tileý uıyqtap jatyp óksıtindi shyǵardy. Kózi dymdana bastaǵanda shoshyp oıanady. Sosyn tań atqansha kirpigi aıqaspaı baqyraıady da jatady. İshtegi tunshyqqan dúleı búıte berse qol-aıaǵyn baılap domalatyp tastardaı. Tula boıy siresip qalady.

Baıaǵyda Óteý atasy da jeti ulynan aıyrylyp, qum arasynda jalǵyz úı qalǵanda pálen aı boıy erin jastanyp, aı baltasyn qushaqtap, irgege qarap jatypty da qoıypty. Kúni-túni shashyn jaıyp daýys etip otyrǵan áıeline qosylmapty da, «qoı» demepti de. Ashshy zarǵa qulaǵynyń úırengeni sonsha, tipti, áıeli uıyqtap jatqanda da, qulaǵynan kókirekti qars aıyrardaı óksik yzyń ketpeıtin bopty. Bet-aýzy jybyrlap, óne boıy súlik soryp jatqandaı solqyldaıtyndy shyǵarypty. Pálen ýaqyttan beri júrektiń basynda turyp ap, shyqpaı qoıǵan ashshy jas bosanatyn jol taba almaǵan soń shydamdy batyrdyń júıke-júıkesin shymyrlatyp shamyryqtyra bastapty. Zaryn aıtaıyn dese, qansha degenmen aty aq jaýlyq, áıelinen uıat. Tózip baǵaıyn dese, býlyqqan nala býyn-býynyn alyp toban aıaq qyp tastar túri bar. Óteý amalsyz aı baltasyn beline qystyryp úıden shyǵady. Jıde ósken tepseńdi betke ustap júrip ketedi. Keshqurym qý tomar súıretip qaıtady. Tentek shalynyń ne istegeli júrgenine túsine almaı kempiri dal. Óteý súırep kelgen tomaryn qaýynnyń qabyǵyndaı jup-juqa qyp tiledi. Sosyn sý búrkedi. Boıyndaǵy nárinen túgel aıyrylyp dyńyldap qatyp qalǵan qý aǵash qapelimde ılikpeıdi. Kári batyr oǵan qaramaıdy. Eki urtyna sý toltyryp ap, erteli-kesh búrkedi de otyrady. Qý shabaq birte-birte qońyraıady. Endi olardy ortan belderinen aýyr birdeńemen bastyryp, dymqyl topyraqpen kómedi. Áldeneshe kúnnen soń sheńbirek atyp ıilgen kók shabaqty qaıta sýyryp alady. Qalǵan jerin tezge sap túzep, ıinin keltirip, qyrnap-jonyp, bir-birine jymdastyra bastaıdy. Kári batyr qylp-qylp etken almas qanjaryn aǵashqa salady. Kúnderdiń kúninde dóńgelenip dombyranyń shanaǵy shyǵady. Onyń betine jup-juqa qyp qaqpaq salady. Óteýdiń eń sońǵy balasynyń qazasyna jyl tolarda uzyn sap, dańǵyra bas, qońyr dombyra irgege súıeýli turady. Kempirine sadaqa shalatyn or marqanyń ishegin aınadaı qyp tazalatady. Odan ıirtedi. Odan yzdyrtady. Pálen kúnnen beri keregeniń basynda qańsyp turǵan dombyraǵa perne baılap, ishek taǵady. Sosyn or marqanyń etin túgel astyryp, besin aýa tabaq kóterip, kempiri ekeýi aýyldyń aldyndaǵy bultyń tóbege betteıdi. Qaz-qatar tizilgen jeti tómpektiń birinen soń birine jer tizerlep quran oqıdy. Jabýly tabaqtyń betin ashyp, bir-bir shuqyp aýyz tıedi. Artynan qoldaryn jaıyp tabaqqa bata qylady. Mańaıda dám tatyratyn eshkim joq. Iis qyp ákelgen bir tabaq etti molanyń basyna tastap, shuqyr oıda japadan-jalǵyz japyraıyp turǵan úılerine qaıtady. Shal alda, kempir artta. Namazdygerdiń erbıgen eki kóleńkesi bir-birine erip kele jatady. Óteý kelgen boıda tórde turǵan dombyraǵa qol sozady. Qylysh pen naızadan basqa ustap kórmegen ebedeısiz saýsaqtardyń sál tıip ketýi-aq muń eken, qý shanaq, bebeýlep qoıa beredi. Pálen aıdan beri kómeıin bitep turyp alǵan óksik zar kókireginen aǵash shanaqqa aqtarylǵandaı. Meń-zeń denesi jeńileıip barady. Kóz aldynda kólkeshtep turyp alǵan soqyr tuman ashylaıyn degendeı. Tartýly jaqtaı siresip turǵan kári júıkesi jumsaryp barady. Eńireı tógilgen zarly saz saı súıegin sal-sal kemirip ala jónelgeni. Kenet qulaǵyna keńk-keńk dybys keldi. Shoshyp ketti. Dombyra shanaǵyndaǵy qolyn julyp ap, kózine aparyp edi, qurǵaq eken. Daǵdaryp otyryp-otyryp, kempirine qarady. Ol eki búıirin taıanyp ap, teńselip jylap otyr. Óteý qolyndaǵy dombyrany tizesine sap mort syndyrdy. Erkek kóziniń jasyn basqaǵa kórsetpeıtini sıaqty kóńiliniń zaryn da eshkimge estirtpeýi kerek edi.

Dinine berik kári batyr ishindegi alapat nalany aıdalada qasynda qalǵan jalǵyz serigi kempirinen de jasyrdy. Biraq júreginiń basynda búk túsip jatyp alǵan zil batpan eńsesin báribir kóterter emes. Dál óńmeninen qadalǵan shanshý kókiregin tesip shyqpaı tynar túri joq. Kempiri otyn alyp, mal qaıyryp syrtqa shyqty-aq ol úı syrtynda jınaýly turǵan túl otaýdyń bireýinen saǵanaq qaqyratyp alady da, ishin úńgip syrnaı jasaıdy. Anadaıdaǵy jal basynan kempiri qylt etti-aq, qolyndaǵy syrnaıdy qat-qat qyp jınap qoıǵan ys týyrlyqtardyń arasyna súńgitip jiberedi. Qaraly úıdiń saǵanaǵynan jasalǵan syrnaı shyqqyr bolady deýshi edi. Ras eken. Ernińe aparsań boldy, sarnaı jóneledi. Shalynyń qupıasyn kempiri de bilip aldy. Endi tezek tergen bop, shaǵyl asyp ketip, ańyraǵan syrnaıǵa qosylyp jylap-jylap, sherin tarqatyp qaıtady. Kelse — Óteý túk bolmaǵandaı tór aldynda kólbep jatady. Kempiri erteńine úı aldynda jal-jal tezek úıýli tursa da, sáske bolar-bolmasta qolyna qap ustap, aýyl syrtyndaǵy aıǵyr jalǵa qaraı búksheńdeı jóneledi. Batyr kóp uzamaı kempiriniń aılasyn sezip qoıdy. Endi ol syrnaıyn qoınyna tyǵyp, jıdeli tepseńge ketetindi shyǵardy. Ońasha bulaq basynda japadan-jalǵyz qumarynan shyqqansha syrnaı shalady. Kún eńkeıe syrnaıyn bir shoq jıde toǵaıynyń qasyndaǵy kóne áýlıege jasyryp, úıine qaıtady. Bir kúni syrnaıynyń ornyn sıpap qaldy. Ol mańǵa ushan dala men han bazardyń arasyna aıda-jylda bir qatynap turatyn qalashylardan basqa eshkim soqpaýshy edi. Óteýdiń syrnaıy solarǵa buıyrsa kerek.

Kerýendi bastap kele jatqan kúıek saqal kisi balaǵa zekip tastady.

— Eldi shoshytarsyń. Jitir naısapty. Jalaq-jalaq kóntik erin túıekesh bala qolyndaǵy syrnaıdy jalma-jan qoınyna tyqty. Ertesine aýyl syrtynda, jal astynda óńeshi úzilgenshe úrlesin-aı kep. Ańnan qaıtyp kele jatqan Aqpan qalt toqtaı qaldy.

— Qolyńdaǵyny qaıdan aldyń?

Bala jónin aıtty. Eki aıaǵy jer súzip kele jatqan eńgezerdeı erkek atynyń jalyn qushyp jylap bara jatty.

Qudaıǵa ókpelep aıdalada jalǵyz qalǵan qaısar aǵasyna Aqpan bir balasyn aparyp berdi. Ol — Saqtap atalary. Saqtap on altyǵa shyqqansha kári batyr syr bermeıdi. Tórinen ýil shyqqan soń, eńkeıgen beli jazylyp, boıyn tikteıdi. Úı men malǵa qaraıdy. Balasy at jalynan tartyp mingenshe quıryǵy jer ıiskemeıdi. Saqtaptyń óz qoly óz aýzyna jetkenin kórgen soń kesken terekteı bir-aq qulaıdy. Saqtap bir kúni qaqpan aralap qaıtyp kele jatyp kúńirengen tosyn sazdy qulaǵy shalady. Ańshy jigit ańyryp turyp qalady. Kúı bitkenshe tyrp etpeıdi. Bir ýaqytta qara jerdiń kókiregin qars aıyryp shyǵyp jatqandaı óksik ún talyqsyp baryp basylady. Esikten endi attaı bergen Saqtap irgege súıeýli dombyrany, bıik tósek aǵashtyń basynan moıyny salbyrap ketken bop-boz Óteýdi kóredi. Álgi kúıdi munyń kózinshe dombyra ustap kórmegen ákesi tartqanyn sonda biledi. Saqtaptyń óse kele dilmar aty taraıdy. Abaılamaı el aqtap júrgen bir baqsyǵa tili tıip qarǵysqa ushyraıdy, balasy turmaıdy. Alpysynda kórgen eń sońǵy nárestesin qyryq qazannyń astynan ótkizip, qyryq áıeldiń emshegin emizip, jańa kúshiktegen qyzyl qanshyqtyń baýyryna tastap, atyn Syrttan qoıady. Buryn naıza ilinetin tórge alǵash ret kórik ilgen de sol Syrttan. Ol ósken tuqym ǵoı dep on eki ata baıulynyń bes rýynan bes qyz alady. Beseýinen ne ul, ne qyz súımeıdi. Shańyraǵy qulaýǵa aınalǵan soń kórshi aýyldan bir oń jaqta júkti bop qalǵan qyzdyń sábıin ap baýyryna salady. Ol — Surapaldy atalary. Tegi jumbaq Surapaldyǵa Óteýdiń kúıi men Syrttannyń zergerligi birdeı qonady. Qyzdan týǵan qydyrma atanyp, kúı shalyp júzik soǵyp, kóksaýyr jona tigip, ónerin asyrǵan Surapaldy perzentten kúderin úzgesin qaıyn jurtynan ul alyp baýyryna basady. Ol osy otyrǵan Tileý. Ne de bolsa mynaý qara shańyraqtyń astyna oıdan-qyrdan qıalasyp qosylǵan quramys áýlet ázirge Óteý aýylynyń ataǵyn joǵaltqan joq. Óteý aýyly áli kúnge osy jaıdaq tepseńde. Iek artpa ilgeride sheshekten qyrylǵan jeti balanyń molasy. Kún batys qaptalda — keıingi áýlettiń qorymy. Óteý tuqymynyń mynaý ulan-asyr dúnıeden ıemdengeni osy bir eki zırat pen bir jurt. Óteýdiń óli aýyldarynyń qarasy mol bolǵanymen tiri aýlynyń qarasy eshqashan tórt-bes úıden asyp kórgen emes. Onda da toqaldardyń otaýlarymen kóbeıetin Óteý aýyly babalaryndaı jeti múshesine jeti áıel alýǵa múmkindigi joq. Tileýdiń tusynda japyraıǵan jalǵyz kúrke bop qaldy. Otaý bólip qaramdy kóbeıtem dep júrgen Tilepaldysy soǵystan qaıtpady...

Tileý, mine, tór aldynda búk túsip jatyp aldy. Syrtqa qulaq túredi — dúnıe jaıbaraqat, tek munyń kókiregi ǵana álem-jálem, tóńirek typ-tynysh, munyń kókiregi ǵana jurtta qalǵan aqsaq tóbetteı ulyp jatyr. Shynynda da munyń qulazyǵan kóńiline zar qosqandaı syrtta birdeńe sarnap qoıa berdi. Qulaǵyn túrip tyńdaıdy-aq. Dombyranyń da, qobyzdyń da, syrnaı-sybyzǵynyń da únine kelińkiremeıdi. Biraq, zeıin qoıyp tyńdaı tússeń — sonyń bárine de keletin sıaqty. Tipti bebeýlegen baqsyǵa uqsaı ma qalaı... Joq... Daýys etken qatynnan aınymaıdy.

Tileý qazan-aıaq jaqqa kóz tastap edi — oımaq ustamasa otyra almaıtyn Zeınep búksheńdep birdeńe tigip álek. İrgege qarap toń-torys jatqan Tileý áýeli basyn kóterdi. Sosyn esik jaqqa qarap, aýdarylyp jatyp kórdi. Sálden soń túregelip otyrdy. Aqyrynda ornynan turyp esikke bettedi.

Kún jelkem eken. Shalǵyny jyǵylǵan sary jurt. Alys-alysta bilem-bilem shaǵyldar qylańytady. Zamanynda syrly zerendeı tik kenere shuqyr oı tepseń jan-jaqtan sýsyp qulaǵan qumaqqa kómile-kómile taıpaq tegistikke aınala bastapty. Basyn jerden kótermeı jaıylatyn tórt aıaqtyǵa qandaı yǵynyń baryn bir Alla bilsin, al boıyn tiktegen eki aıaqtyǵa qalqa bolýdan qalyp ta barady eken. Jeleńdeý shyqqannan ba, tula boıy bir túrli shimirigeıin dedi. Aspandaǵy kún kózine shúılige bir qarap qoıdy. Sol arada álgi bir yzyń qulaǵyna qaıta keldi. Ol kók jelkesinen qasqyr ulyǵandaı dyz túrshigip ketti. Tóńiregin sholdy. Jylmıǵan jaıdaq tepsen sol baıaǵy qalpy. Anadaıdaǵy ıtsıgektiń basynda jalpyl qaǵyp jatqan sarǵaıyp ketken kóne gazetten basqa eshteńe kózge túspedi. Mashınamen bir tegis qyrqylyp ótken tikenek otaq yzǵyryq jelge dir-dir etedi.

Ańtarylyp tura berýge arlanǵandaı betaldy júrip keledi. Álgi ıtsıgek jaqyn qaldy. Jórgekten asar-aspas kólemine qarap, sirá, aýdandyq gazet bolarsyń dep oılady. Qaraýytyp úsh sýret kórindi. Úlkeni — kósemdiki. Odan góri kishileý ekeýi — bireýi — jerdegi áskerdi, bireýi — sýdaǵy áskerdi basqaratyn eki sardarynyki. «Jaryqtyqtardyń sýretin bulaı aıaqasty tastap júrgen qaısysy eken. Álgi kempir-aý. Kózine qarasaı naısap. Bir qyzylkóz kórse ǵoı...»

— Bissimillá,— dep kótere berip edi, astynda belýardan qumǵa batyp jatqan kerosın quıylǵan bótelkeni kórdi. Álgi sarnaǵan daýys sodan shyqqan eken. Túksıip turyp qaldy. Sosyn anadaı jerdegi kúıelesh-kúıelesh jer oshaqtyń tasyna bir-aq urdy. Saı-súıegińdi syrqyratyp sarnaǵan ún jym boldy. Tileý úıine kep, jyly tósegine qaıta jaıǵasqan soń syrtqa qulaq túrdi. Jym-jyrt. Jatyp-jatyp taǵy da tyńdaıdy — sol baıaǵy sartap tynyshtyq. Endi álgi bir qulaǵyn sarsytyp sarnaǵan únge de zar boldy. Tylsym tynyshtyq búrge bop jabylǵandaı tula boıy dúr túrshigip ketti. Túnde de basyn jastyqtan kóterip tyńdaıdy. Manaǵy yzyń estilmeıdi. Álde bir ýaqytta esiktiń aldyndaǵy kúldiń basynan baıǵyz shyqylyqtaıdy. Qýanyp shyqylyqtady ma, jylap shyqylyqtady ma — nazar aýdarǵan joq. Qýanyp shaqyratyndaı — munyń qaı kelini ul tapsyn. Jylap shaqyratyndaı — aı daladaǵy eki qý bastyń órem qapqanynda turǵan qaıǵyryp qarań sý alatyndaı ne bar. Tún baqqan, tútin baqqan dalańbaı qustyń dalbasa qıqyly da...

Kózi ilinip ketipti. Jumyrtqanyń aq ýyzyndaı bir tússiz qoımaljyńda maltyǵyp júr. Tóńiregindegi eshteńeniń bet-bederi aıqyn ańǵarylmaıdy. Tipti ózi de mynaý tússiz qoımaljyńǵa aınalyp ketkendeı. Álgi keýdeńnen shybyn janyń ushyp ketkende shegetin haliń osy ma eken. Biraq bul neǵyp tep-tez jantásilim bola qaldy. Álgi janyńdy qarqaraǵa keltiretin sırat kópiri qaıda? Asaı-musaıyn asynyp keletin Múńkir-Náńkiri qaıda? Biraq buǵan Múńkir-Náńkir ne aıta alar deısiń. Keshegi el basyna kún týǵan joq-jitik zamanda jetim-jesirdiń tozǵanyn bútindep, jyrtylǵanyn jamap alǵys almasa, qarǵys alǵan jeri joq. Jurty qurǵyr: «Degenińe jet!», «Úbirli-shúbirli bol!» dep qaqsamaýshy ma edi. Bunyń tilegi de, degeni de sol sońyna qara ergeni emes pe edi, Tilepaldynyń aman kelgeni emes pe edi... Jurttan alǵan aǵyl-tegil batasy men alǵysy eń bolmaǵanda jalǵyz túıir perzentin kózine bir kórsetýge jaramaǵany ma... Bálkim, álgi sháıit ketkender tap bolatyn peıishi osy shyǵar. Jurttan alǵan alǵysy daryp, bul da peıishten bir-aq shyqqan shyǵar. Baıaǵyda balasyn estirte kelgen ımek muryn molda: «Bir kóre almadym-aý deme. Onyń kúpirlik. Shahıt ketken perishte perzentińmen, bálkim erteń tań mahsharda jolyǵyp qalarsyń» demep pe edi. Qazir múmkin jalǵyzymen ushyrasar... Tóńiregi sol baıaǵy qoımaljyń. Álgindegideı móldir emes, laıyta bastapty. Janarynyń bar nuryn sarqyp qaraıdy-aq eshteńe kórinbeıdi. Buǵan peıish kerek emes. Jalǵyzyn kózine bir kórsetsin de, tamuǵyna-aq laqtyrsyn... Tóńiregindegi qoımaljyń sarqylǵan sarsýdaı qoıyla tústi. Birte-birte batpaqtanyp balshyqqa aınala bastady. Qara jer muny birjola obyp bara jatqandaı. Kókirek tusy yljyrap, jıdip júre bergendeı. Qorqynysh deıin deýge, ózi osy ólim degenińe áldeqashan peıil bolǵan adam sıaqty edi. Endeshe nege tamaǵy qurǵaıdy, endeshe nege kómeıine áldene keptelip turyp alady, endeshe nege ıegi kemseńdeıdi... E, jalǵyzymdy bir kóre almaı qara topyraqqa aınalǵanym ba dep taýsylady eken ǵoı. Kenet. Astapyralla... Sarnaǵan áýen taǵy da estildi. Tóńiregine qulaǵyn túrip tyńdaıdy eken deıdi. Qaptaı qorshap kele jatqan qara balshyq syz topyraqtan yzyń shyǵýshy ma edi. Álgi áýen óz kókireginen tunshyǵa shyǵyp jatqandaı. Kúńirengen kóıgóı... Óte bir tanys saz. Tek qazir ǵana emes, baıaǵydan beri kele jatqan sekildi. Jan-jaǵyn qorshaı ustasa bastaǵan syz qara kókireginen tunshyǵa shyǵyp jatqandaı... jer endi bet-aýzyn kómip barady. Bul qara sýǵa túsip, jan-dármen bulqyndy.

Qarańǵy tún. Túndiktiń jyrtyǵynan juldyzdar jyltyraıdy. Syrttaǵy baıaý jel basylǵan. Bul dál kózine deıin kepteı búrkengen qalyń kórpeni keıin serpidi. Túsinde estigen tosyn saz qulaǵyna áli kelip jatqandaı. Bireý ózimen-ózi tunshyǵa kúńirenetindeı. Tileý basyn kóterip tyń tyńdady. Oń jaǵyndaǵy kempirine qarady. Aıaqqolyn baýyryna jıyp ap, shúıkedeı bop pys-pys etedi. Qaıtadan tósegine qısaıdy. Álgi bir saz qaıta tirilgendeı. Qara jerdiń sonaý tuńǵıyq tereńinde áldekim kúı shalǵandaı. Tanydy. Endi tanydy. Ákesi marqumnyń kúıi. Sal aýrýǵa ushyrap tósek tartyp jatyp, bir kúni qasyna shaqyryp alǵan. Kerege basyndaǵy dombyrany aldyrǵan. Sosyn qur qańqa keýdesin ázer-ázer kóterip, júkke súıenip otyrǵan. Dombyrasyn aldyna óńgerip, qaýsaǵan sylbyr saýsaqtarymen sıpalaı otyryp bir kúı shertken. Áldenege qatty tolqyǵan adamnyń entikken demindeı álsiz saz. Biraq shynaıy saz. Kóıgóıletip ústi-ústine tartqan. Qaıtalap tartqan. Sosyn dombyrasyn kórik pen balǵadan qoly tımeı júrgen buǵan bergen. Álgi ózi tartqan kúıdi tartqyzǵan. Bir emes, eki emes, áldeneshe ret tartqyzǵan. Besin aýa munyń qolynyń jóndemge kelgenin kórip, bas ızep jatqan. Kenet munyń shek qaǵyp otyrǵan qolyn baýyryna tartty.

— Bul baıaǵy Óteý babańnyń jeti uldan birdeı aıyrylǵandaǵy bebeý kúıi. Esińnen shyǵaryp alma. Balańa úıret,— dep saýsaǵyn ernine apardy da, kóz jumyp júre berdi.

Qolyna kópten dombyra ustamaı, esinen, shynynda da, birjola shyǵýǵa aınalypty. Endi álgi kómeski saz birte-birte aıqyndala tústi. «Bebeý kúı» dese bebeý kúı. Babaýlatyp qoldy-aıaqqa turǵyzar emes. Apyraı, esine nege búgin tústi? Álde ata-babanyń aıan berip jatqany ma? Tars aıyrylyp jarylyp ketýge qalǵan júregin qalaı basýdyń jolyn ózderi meńzegeni me? Álde qara jerdiń tuńǵıyq qursaǵyndaǵy kári arýaq tuqymym úzilip, kúıim umytylǵany ma dep kúızelip jata ma eken...

Tań atyp bolmady. Sońǵy ret baıaǵyda, Tilepaldyjany týmaı turǵanda tartqan kúıi esine saırap túse qaldy. Buryn anda-sanda qolqa salyp kelgenderge dombyra jasap beretini bar edi. Ózi jasaǵan dombyranyń únin teksergende osy kúıdi tartatyn. Bir kúni dombyra tyńqyldatyp otyryp, ańǵarmaı qapty. Saıtannyń sapalaǵy qusap kúlte saqal qurdasynyń sap ete qalǵany. Kele sala tyrjyńdap qoıa berdi. Júk aldynda qısaıyp jatyp:

— Tartsaı... Meni kórgesin kúıiń qashyp ketti me,—dedi.

Bul dombyrany irgege súıeı saldy. Qurdasy shaqshasynyń tyǵynyn aǵytyp jatyp:

— Áı, sen nemeniń de qaı bir kúıiń tasyp barady deısiń. Baıaǵydaǵylar bilmeı aıtýshy ma edi. «Urǵashynyń aýzy jalpyldaǵan ashyqtyǵynan, erkektiń kózi jaýtańdaǵan jasyqtyǵynan saqta» depti ǵoı. Ynjyq erkektiń qaı zamanda da alatyn qatyny, minetin aty, aıtatyn áni, tartatyn kúıi bireýden aspaıtyn. Álgi bir zarjaǵyńdy kele jatyp estip alǵam. Odan basqa tartatyn kúı sende de joq shyǵar,— dep selkildep turyp kúlgen.

Zeınep shaı qoıyp júrgende kúlte saqal búgin kórgendeı kóz aıyrmaı qadaldy da jatty. Keterinde munyń qulaǵyna sybyrlady:

— Áı, úndemes, qurdastyki kójetoq, bolmasa, ishi bultıady ǵoı. Tfá, tfá! Til-kózden aýlaq. Jaqsy úmittiń ústinde otyryp, óz úıińdi óziń zarlatyp qaıtesiń. Jurtqa osy bir dyńyldaq jasap beretinińdi qoıshy, jazǵan. Sodan bul qolyna dombyra almaı ketken-di. Álgi sazdyń da sodan beri qulaǵyna tıip otyrǵany osy. Bul kúıdi umytqanmen, kúı buny umytpapty. Jyldar boıy buǵyp jatyp, endi mine qarańǵy túnde ózi kep uıqysynan oıatyp aldy.

Tań atqansha tóńbekship shyqty. Tańerteń shaı batpaı júreginiń basy kilkidi de turdy. Dastarhan jınalǵasyn Zeınep esikti túrip edi — jer oshaq basynda tezek qalmapty. Kempiri dorbasyn ıyǵyna sap túzge tartty. Ábden uzap ketkenshe Tileý irgeden qarap jatty. Qara jaldan qylt-qylt asqanda baryp, úı ishine kóz júgirtti. Tórt qanat shatpanyń súıegi áli balǵadaı. Tek qazan jaqtaǵy jarty qulashtaı qospa ǵana tozaıyn depti. Boıaýy ońyp bozarytyp tur. İrge jaq bir saǵanaǵy jerge tımeı, ishke qaraı buratylyp ketken. Tileý ornynan sozalań kóterilip, sol tusqa baryp otyrdy. Qısyq saǵanaqty qolymen sıpap kórdi. Kógi de jıdigen. Julqyp qalsań sógile keter túri bar. Atam zamanǵy quba tal búginde ábden borkemiktenip bolǵan. Úńgýge op-ońaı. Áýeli uzynynan qaq aıyryp eki bólip, ortasyn qyrnap, qýystap, qaıta bettestirip kóńmen eki-úsh jerden syqıtyp tańyp tastasań, syrnaı bop syńǵyrap shyǵa keledi. Sosyn arasynda barmaq sıatyndaı jer qaldyryp uzyna boıy tesik tes te ernińe apar — eńirep qoıa bersin. Tileý ıegin qasyndy. Qısyq saǵanaq munyń kóńiline birdeńe qashqanyn seze qalǵandaı kóne kebejeniń tasasyna árirek tyǵylypty. Tileý óz saǵanaǵyn ózi butarlasa, jalǵyzynan aıyrylyp adyra qalǵan tul shatpanyń tórt keregesi syrnaı-sybyzǵy dese ishken astaryn jerge qoıatyn qara sıraqtardyń qolynda ketpeı me. Qaıta aıdalada jalǵyz úı oqshaý otyrǵanyna shúkir. Eger Tileý mynaýsyn jurt kózinshe istese, erteńine shańyraǵyn qaı tentektiń dońǵalaq qyp qýyp ketkenin bilmeı qalar edi. Tileý ornynan atyp turdy. Kálımasyn qaıyrdy. Ortadaǵy tabamen shoq ákelgen ottyń ornyna qara qumandaǵy sýdy tókti. Syrtqa shyǵyp jer oshaqtyń ústine qazan tóńkerdi. Túndikti sál eńkeıtip, esiktiń syrtynan tas baılady. Sosyn jıdeli tepseńdi betke ustap júrip ketti.

II

Buırat-buırat uly qumda uzaq júrip qalǵan jolaýshy dóńkıgen shaǵyldarǵa, o jer, bu jerden sırek qaraýytqan júzgender men sekseýilderge qaraı-qaraı ábden jalyǵar edi. Sondaıda kersenniń túbindeı tóńiregi kerege qum, qaq ortasynda toqymdaı ǵana tegistik, shıli tepseńnen shyǵa kelgende, qapelimde, tasadaǵy aýyldyń býdaqtaı kóterilgen tútinindeı buıralanyp turǵan shymqaı birdeńe kózge shalynar edi. Sál júrińkirese, álgi buıra býdaq kóbeıe túsetin-di. Tolarsaq qabar qumaq soqpaqty qýalaı entelep, asyǵa bastaısyń. Ulanǵaıyr qum muhıtyndaǵy qurdym araldaı uzynsha ǵana sar qabyrshaq jaqpar jolyǵady. Basyn shaǵylǵa jastap, aıaǵyn sortańyt kebirge bergen pyshaqtyń júzindeı jińishke jaqpardyń bir shetinde jylymshylap eki úsh kóz shyǵady. Eki-úsh kózdiń sýy bir oıpańǵa qosylǵan tusta tórt-bes túp jıde buılyǵa ósip tur. «Jıdeli tepseń»— osy.

Qattyraq tıgen at tuıaǵynyń ózinen shyp-shyp sý shyǵyp jatatyn osy bir araǵa qum kómgen qula dúzde erge, ashamaıǵa minip, erinderi kezerip, kún-tún qatqan júrginshiler qaı zamanda da soqpaı ótpegen. Anaý jıdelerdiń túbinde talaı-talaı qaýqyldasqan máslıhat qyzyp, qarqyldasqan kúlki estilip jatypty. Zamanynda keńdegi elde quqaı kóbeıgende Kótibar men Arystan jigitteri de osy mańaıǵa jınalypty. Odan bergi Eset zamanynda da talaı ereýilshige bas saýǵa bolǵan jıde toǵaılar kele-kele azaıǵan. Ol kezde tek osy kishkene bulaq basynda ǵana emes, orpasy men yzasy qalyń bul tóńirektiń qaı júlgesinde de shoq-shoq jıde kóp ósipti. Keıin azaıyp, osy kishkene jaqparǵa ǵana tuıaq tirepti. Anaý jyldary mundaǵy aǵashtyń sany onnan asatyn sıaqty edi. Qazir beseýi ǵana qapty. Onyń da bireýiniń tamyry semip, qýara bastaǵan. Soǵan Tileýdiń kózi kópten túsip júr.

Jıdeli qolat qaı-qaıdaǵy qoqyr-soqyrǵa toly. Syz topyraqty naızanyń úńǵysy, tot basqan saýyttyń jurnaǵy mort-mort úzilip jatqan kisen saqınasy, orys soldatynyń úlpershek sıaqty sý ishetin shoıyn qutysy, áldebir pirádardyń qalaı umytqany belgisiz ıir moıyn jez qumany — atam zamanǵy birdeńeler tabyla ketedi. Anaý sortań jaq shette kúni keshege deıin shókken úlektiń moınyndaı óne boıy kók ala tat basqan mys zeńbirek úńireıip turýshy edi. Kimniń aýrýyna dári bolǵanyn, qarasy óshipti.

Tileý qarıa sonyń bárin atasynan qalǵan múlikteı qoryp júretin. Qolyna ustasa boıyna bir býsań álsizdik alyp, dirildep júre berýshi edi.

— Jaryqtyq, qaı zamannyń kózi eken,— deıtin ol topyraq arasyndaǵy tat-tat temirdi jeńine súrtip.

— Jaryqtyǵyń ne, qaı qaraqshynyń qarýy ekenin qaıdan bilesiń?— deıtin anadaıda at ustap turǵan kekili jalbyraǵan qarasha bala.

Tileý ıyǵy búlk ete qap artyna burylar edi. Shabdardyń qyl tizginin qysa ustaǵan eki kózi shoqtaı jaınaǵan qara sıraq neme qarashyǵyn qaqpaıdy. «Naǵashy jurty shetinen baý kespe ury edi, patshaǵardyń kóziniń myltyqtyń oǵyndaı múlt ketpeı, tip-tik qaraýyn»,— deıtin-di shal taban astynda ishi muzdap. «Bizge bitkenniń bári osylaı shunańdap turady-aý. Simsik bireýdiń tili ótip júrmese jarar edi»,— dep ishinen kálımasyn qaıyryp qoıar edi. Ol aspaı-saspaı ornynan kóterilip, qolyndaǵy oljasyn erdiń artyndaǵy qaqpan dorbaǵa salar edi. Sosyn eki jeńin beshpentiniń shalǵaıyn, eki ıyǵyn, qos tizesin táptshitep qaǵyp-súrtinip shyǵady da, bulaqqa baryp, qaltasynan oramal alyp sýǵa malady, sonymen etiginiń basyn shylar edi, qatqaq jaqpar sýsyma aq shaǵylmen astasyp jatqan tustaǵy jalǵyz sekseýilge qaraı asyqpaı aıańdar edi.

Bul joly da sóıtti. Sekseýildiń túbindegi oıylyp ketken kemıek shuqyrǵa jete bere tizerlep otyra ketti. Aqsıyp-aqsıyp qý súıek kórinip, úńireıip jatqan shuńqyrǵa qaraǵysy kelmegendeı, kózin tars jumyp ap, duǵa oqı jóneldi. Esine baıaǵyda Tilepaldysy aıtqan sózi tústi. Myna qazylyp ketken qara kórde jatqan adam da beımálim. Ol jaryqtyqty kóziniń tirisinde el ustaǵan sheshen, qol bastaǵan batyr, ne qaltarys toryǵan qaraqshy ekenin anyq biletin eshkim joq. Kim bilipti, ol tipti álgi aıtqanynyń úsheýi de shyǵar. Bir kezde qazaqtyń qaı erkegi qolyna naıza ustamap edi, qaı qolyna naıza ustaǵan erkek dushpanynyń shashaý shyqqan jylqysyn aldyna sap aıdap ketpep edi. Barymtaǵa táýekeli jetip turǵan adamnyń alqaly jıyn aldynda bes-alty aýyz sóz aıtýǵa júregi daýalamaýshy ma edi. Ony bireý bı der, bireý batyr der, bireý qaraqshy der. Kim bolsa da, el ustap, jer ıelenip, artynda urpaq qaldyrǵasyn, qalaısha babam dep bas urmassyń. Zamanynda olar solaı tiresip-tistespese, bizderdiń búginde jumyr jerdiń qaı pushpaǵynda pyshyrap júrerimizdi kim bilipti! Týmaı jatyp aq qaǵaz, kók qaǵazdyń bárin aqtaryp shyǵatyn arttaǵy urpaǵynyń kúnderdiń kúninde ne deıtinin ol beıbaq qaıdan bilsin! Óz tusynda o da bilgenin jasaǵan shyǵar. Kim bilgenin jasamaı jatyr. Al baıaǵydaǵylar nadandyǵynan shaıqasyp júrsin, al qazirgiler she... Munyń moınyna burshaq salyp tilep alǵan Tilepaldysy qaıda... Tileý osy júrgende áldeqashan súıegi qýarǵan jeti atasynyń jeteýiniń de molasyn biledi, jeteýiniń de basyna baryp bata tıgizip turady. Al baýyrynan shyqqan jalǵyz ulynyń qaıda jatqanyn bilmeıdi. Jurttyń kózinen qorqyp kelkeshtep baqqanda bir ýys topyraǵy buıyrmaı jat jerde qalǵany oıyna túsedi de, súıek-súıegi kemirilip kózine jas tolady. Jaıýly alaqanyn mańdaıyna aparyp, kózin basyp, eki ıyǵy búlkildep sál kidirip qaldy. Kenet beımaǵlum óli arýaqtyń basynda quran oqyp otyrǵany esine túsip, basyn kóterip, seldir saqalyn bir sıpap ótti.

Qamshysyna taıanyp ornynan turdy. Jalǵyz qabirdiń basyndaǵy sıda sekseýilge baılanǵan aq túıinshekti sheship ap qaltasyna saldy. Sosyn bir shoq jıdege qaraı aıańdady. Kishkene bulaqtyń tusynan ótti. Shabdar da, onyń tizgininen ustap turǵan kekili jalpyldaǵan kishkene bala da kózine túspedi. Bul joly jalǵyz, atsyz, jaıaý kelgeni oıyna endi oraldy. Nazary esh nársege turaqtamaı abdyrap turyp qaldy. Kóz aldy buldyrap ketti. Kókirek tusyn janshyp bara jatqan soń oń qolymen sıpaı berip edi, qap-qatty birdeńege tıdi. Balta...

Esin jıyp mańaıyn sholdy. Bult arasynan bir kórinip, bir joǵalyp ketip turǵan kún nuryna qyryq qubylǵan jıde aǵashtaryn endi baıqady. Jyltyr kúreń sıda butaqtardaǵy ústińgi beti surǵylt kók, astyńǵy beti aq sur qustańdaı jylan bas japyraqtarda tynym joq: syldyr-syldyr, sýdyr-sýdyr...

Tileýdiń talmaý júıkesine so sýmaqaı japyraqtar sý búrkip, zikir sap turǵandaı sál-pál jadyraıyn dedi. Kóziniń aldyndaǵy jalqaıaq ta ydyrap barady.

Iin tirese ósken tórt aǵashtyń túbinde bir kezde jel ushyryp, jańbyr úzip túsirgen gúlderi, kók túınek búrshikteri men keıin óte pisip ketip ózi úzilip túsken jemister ıý-qıý shashylyp jatyr. Bir kezdegi qyzǵylt sary gúlder shirip, qýrap, qazir óńin ajyratyp bolmas kúlgin birdeńege aınalypty. Bıyldyqqa eshkim aıaq izin salmaǵan aǵash mańy qoqyrsyp ketken. Túıe júktep kerýen shyǵyp jatatyn baıaǵy zaman joq. Mashına jol bir búrý. Oqtyn-oqtyn qaqpan qarap soǵyp ketip turatyn bul úıden shyqpaı jatyp aldy. «Jaryqtyqtarym-aı»,— dep kemseńdeı kúbirledi Tileý. Qabyrǵasyn qaıystyra shyqqan osy bir tosyn kúrsinisti túsingendeı sýsyldap turǵan birer butaq tómen ıilip ıyǵynan qaǵyp, bet-aýzyn sıpap ótti. Tileý sol bir ashqyltym ıiske tanaýyn tosa tústi. Kún jep, jel qaqqan jıde japyraqtarynan kókiregińdi ashatyn etene tanys kermek ıis ańqyp qoıa berdi.

Tileý sýdyrlasqan tórt aǵashtan shetqaqpaı bólek turǵan kári jıdeniń qasyna bardy. Soıdıyp-soıdıyp tomary ǵana qalypty. Qalǵan tórteýindeı tóńiregi de qoqyrsyp jatqan joq. Balasyz úıdeı muntazdaı bop jaltyrap jatyr. Tileýdiń kókiregi shym ete qaldy. Sostıǵan qý tomarǵa qol kótere almaı sileıip tur. Japyraǵynan áldeqashan aıyrylǵan qý tomardyń túbindegi kóne tamyrlar ábden tozyp bitken kón shoqaıdyń byrt-byrt úzilgeli turǵan taspasyndaı budyraıyp-budyraıyp ketipti. «Jaryqtyq, jıdeden jasalǵan dombyra dańǵyrlap ketpeı, bylpyp jumsaq shyǵýshy edi-aý...»

Qos qý bastyń birin-biri jubatar sharýasyna qaraı balta jalańdaı kiristi. Kúıeýiniń yrsyldap-kúrsildep tomar súıretip kele jatqanyn kórgende Zeıneptiń kózi atyzdaı boldy. Tiliniń ushyna orala ketkeli turǵan ońaı suraq otyz tisten beri aspady. Óteý áýletinde áý bastan erkek surap, áıel jaýap beretin. Búgin Zeınep sol úrdisti belden basyp birdeńe deı qalsa, sanyna biz suǵyp alsań da ún shyǵarmaıtyn Tileýdiń ishinen nege jorıtynyn kim bilipti. Sońyna qara ermeı qýrap qalǵan qý bas erkekti qatyn syılaýshy ma edi dep oılap júrse qaıtpekshi. Zeınep irgege kep dúrs etken jıdeniń tomaryna bir kóz tastady da, kúıeýiniń aldynan esik ashty.

Tileý tabaldyryqtan attaı bere belin sheshti. Tymaǵy men shıdemin áıeline ustatty. Zeınep olardy keregeniń basyna ilip, qaıtyp kep etigin tartty. Tileý tórge ozdy. Áıeli ákep japqan ishikti qaýsyryna túsip, «ıá, Alla» dep esinep aldy. Isi burqyraǵan kúreń shaıdy kútip únsiz otyryp qaldy. Erteńine tańerteń dastarqan jınalar-jınalmasta qolyna arasyn ap, irgede jatqan tomarǵa bardy. Zeınep ishteı kúbirlep qaıta-qaıta «táýbe, táýbe» dep qoıady. Qaq tórde zarı qaýyp jatyp alǵan kúıeýiniń ornynan turyp, birdeńe shuqynǵanyna shúkirshilik etip júr. Kóz túrtki bop qasynda otyrǵysy kelmeı áldeneni bir syltaýratyp úıde otyrmaıdy. Aǵash kespek arqalap sýǵa ketedi. Beline shot qystyryp otynǵa ketedi. Qaıtyp kelgesin úıdiń kún betinde kıiz jamaıdy. Birdeńege aınalsa qashan bitirgenshe basyn kótermeıtin Tileý Zeınepke nazar aýdarǵan joq. Kúıeýiniń ne istegeli júrgenine qapelimde túsine qoımaǵan Zeınep bir kúni qoqyrsyp jatqan kóp jańqanyń arasynan domalanyp qara shanaq shyǵa kelgende júregine áldekim ıne tyǵyp alǵandaı boldy. Óteý áýletiniń jaı-japsaryna jasynan qanyq áıel kúıeýiniń Tilepaldydan birjola kúder úzgenine endi kózi jetip teris qarap kúlimsi ısi qolqany qaýyp yljyrap turǵan qurym úzikke tuqshıa tústi. Alaqandaı kenep jamaýǵa ashshy jas tyz-tyz tamyp jatty.

Tileýdiń bir apta ýaqytyn alǵan dombyra jasalyp bitti. Keregeniń basynda ilýli túr. Saby uzyn, shanaǵy úlken, qaqpaǵy keptirgen qozynyń qarnyndaı jup-juqa. Sheshen bolar syńaı tanytady.

Tileý búgin tas túıin. Qoradaǵy azǵantaı jandyǵyn jańa kórip turǵandaı, ala kóziniń bar suǵyn aıamaı qadap, iship-jep barady. Kenet shapshań qımyldap, aldynan júgirip óte bergen qurt múıiz qara marqany sıraǵynan shap berip ustaı aldy. Jetektep ákep oń jaq beldeýge baılady. Qalǵan maldy aýyldyń jelkesindegi qumaq tóbege aıdap saldy. Úıge qaıtyp kelip, qonyshynan tastamaıtyn jez býnaq, múıiz sap kezdikti sýyryp otqa bóksesin tyǵyp turǵan qara qumannyń shúmegine tosty. Sodan soń beldeýdegi toqtyny ishke kirgizdi. Basyn qubylaǵa qaratyp, alaqanyn jaıyp:

— O, jasaǵan, arýaqtarǵa baǵyshtaǵan aı múıizdi, asha tuıaqty, jupar ıisti aq, adal malymdy qabyl ala kór!—dep kúbirlep, betin sıpady. Kóterip uryp, aıaǵyn baılady.

— Bisimillá!— dep tamaqtyń astynan oryp kep jiberdi. Aýzyna berik syrbaz kisiniń baýyzdaǵan maly tyrp etýshi me edi. Qara marqa tuıaqty biraq seripti. Baýyzdaý qany jan-jaqqa shashyramaı, Zeınep ustap turǵan jez shylapshynǵa uıyp tústi.

Buryn mal soıǵanda, Tileý baýyzdap beretin de, qara pyshaqty Zeınepke ustatatyn. Bu joly qara marqanyń ústine qonjıyp qonyp alǵan. Turar emes, kúmis soǵyp otyrǵandaǵysyndaı ynty-shyntyn túgel salypty. Qımylyna kóz ilespeıdi. Ushy qaıqy ala kezdikti bir-eki siltep edi — qara toqtynyń basy shyptaǵa domalap ketti. Tórt sıraqty bir-bir býynnan tartyp qalyp edi, butaq otaǵandaı shyrt-shyrt úzilip tústi. Jalańdaǵan qaıqy tós pyshaqtyń júzin joǵary qaratyp eki qoldan tóstikke qaraı, sosyn moıynǵa qaraı bir-bir júgirtip edi, shaılap qalǵan aq maı tóstik jarq etti. Endi álgi áleńki pyshaq eki sannan shapqa qaraı zýlady, ushy yrsıyp shyǵa keldi. Odan ári qolymen judyryqtap ap terini áp-sátte sypyrdy. Sol syńar tizerlegen qalpy músheleı bastady. Áýeli buǵanany qaqyratty, ishek-qaryn men ókpe-baýyr Zeıneptiń qasyndaǵy tegenege baryp bir-aq jalp etti. On alty buǵana qabyrǵamen, eki jaýyryny men eki qol omyryldy. Quıymshaq pen segiz ara omyrtqany qosaǵyna ap, eki san bólindi. Eń sońynda on súbe qabyrǵa men alty bel omyrtqa sógildi.

Zeınep júzi sup-sur, kúıeýi men jalańdaǵan qara pyshaqqa kóz aıyrmaı qarap qapty. Tileýdiń qara toqtyda bir ala almaı júrgen óshi bardaı. Onsyz da pyrt-pyrt omyrylyp jatqan súıekterge shúılige tıisedi. Aınalaıyn ata-babanyń on eki jilik, otyz omyrtqa, qyryq qabyrǵany tap osynsha tápteshtep músheleıtini de teginnen-tegin emes-ti. Artyndaǵy urpaq bir-birine kóz alartpasyn dep, ár qaısysyna bir-bir súıek enshilep ketken. Usharyn jel, qonaryn saı biletin kóshpeli eldiń perzenti qaı qara qazanda da óz sybaǵam bar dep oılaıdy. Sonda sybaǵaly jiligi buıyrmasa, atasyn atyp óltirgennen az tuldanbaıdy. Er bala bes jasta quman ustap qonaqtardyń qolyna sý quıady, on jastan bastap pyshaq ustap et týraıdy, on bes jastan bastap tabaq tartady, jıyrmasynda kezdigin jalańdatyp tabaq jasaıdy. Sonda yqylym zamannan kele jatqan úrdisti buzyp jilik shatystyrsań, mańdaıyńnan buzaý tis qamshymen bir-aq tartyp, aıdap shyǵady. Betine tańba túskeni eshteńe emes, seni tapqan ata-ana tirileı jerge kiredi. Qara pyshaqtan qaýsaı jyǵylyp jatqan bul on eki jilik, otyz omyrtqa men qyryq qabyrǵa jónin tapsa, ala kóz aǵaıynnyń kóńilin bútindep el etedi, jónin tappasa júrekterine súńgi suqqandaı atystyryp-shabystyryp ketedi.

Balasyna aǵaıynshylyqtyń jolyn at ustap, tabaq tartqannan bastap úıretetin kónekóz káriler qaqsap baǵýshy edi. «Eń syı jilik — jambas, odan soń — jaýyryn, odan soń — kári jilik, odan soń — ortan jilik, odan soń — toqpan jilik, odan soń — asyq jilik. Basty eń joǵarǵy tabaqqa salasyń. Quıryq maı men baýyrdy qıalap týrap, bar tabaqqa jetkizesiń. On súbe qabyrǵany joǵarǵy tórt tabaqqa, altaýyn eki jaýyrynǵa, tórteýin eki asyq jilikke ústeısiń, qalǵan segiz jilikke eki-ekiden buǵana qabyrǵa qosasyń. Tóstikti — kúıeýge, quıymshaqty — qyzǵa, kóten-moıyndy — qoıshyǵa, ishek-qaryn, talaq, búırek, sıraqty — qatyn-qalash, bala-shaǵaǵa ustatasyń...».

Ol kezde mal qazanǵa bir salǵannan artylmaýshy edi. Saqı kisi kúnine on mal soıylsa da, óz úıinde jilik ustamaıtyn, qonaqtyń sarqytyn qanaǵat qylatyn. Endi mine... Tileý mynaý samsaǵan súıekti kimine beredi. Bas ta — óziniki, tós te — óziniki, kóten-moıyn da — óziniki. Aıdaladaǵy jalǵyz úı qurym kúrkeniń qudasy da, kúıeýi de, jıeni de, qoıshy-qolańy da ózi... Óz dastarhanyńda óziń bata jasap, óziń bas ustaǵanyń — jalyńnyń jalańashtanǵany. Sarqyt asatar kisińniń joqtyǵy — kósegeńniń kógermegeni.

Qara pyshaq manaǵydaı sýsyldamaı kibirtikteıin dedi. Mynaý jaýyryn. Jaýyryn qarap, bal ashatyndaı munyń qaı bir alys jolda júrgen jolaýshysy bar... Qaqshıǵan kári jilik... Muny bosaǵaǵa ilip, mal-basy aman bolsyn dep tileıtindeı, qaı áýletine dáýlet jımaq... Shaqqanda maıyna alaqanyń tolatyn ortan jilik... Muny tesip túbekke shúmek qylatyndaı, qaı keliniń júkti bop otyr... Tileý kókireginde áldene úzilip ketkendeı yshqynyp qaldy. Qolyna asyq jilik iligipti. «Baýyryń qańsyp kisiden bala asyrasań, qolyna áýeli asyq jilik ustat. Áıtpese, ata-anasy erteń kún suraýy múmkin...». Kózi qaraýytyp barady. Ábden múshelengen toqtyny qara terige oraı salyp, ornynan turdy. Zeınep ashshy ishekti aınadaı qyp tazalap jel baýǵa ildi. Sol tezirek degdise, dombyraǵa taǵar edi. Kókiregin jaryp bara jatqan soqyr nala sonda jol tabar ma edi, qaıter edi...

Erli-zaıypty ekeýi dastarqan basyna kep, ólilerge ıis qyp pisirgen jeti shelpektiń shetinen endi aýyz tıe bergende syrttan túıe baqyrdy. Ańyraǵan áıel daýysy qosa estildi. Bata oqı kele jatqan bireý ekenin birden bile qoıǵan Tileý men Zeınep eki jerge shógip-shógip otyra ketti. Basynda qarqaradaı jaýlyq, ústinde qara jadaǵaı, eki beti bultıǵan qara tory áıel tabaldyryqtan attaı sala ornynan endi kóterile bergen Zeınepti qushaqtaı aldy. Eki áıel birinen-biri asyra zarlandy. Oqtyn-oqtyn kókirekteri qars aıryla «AH! Ah»— dep qoıady. Tileý qaq tórde qalshıyp qatqan da qalǵan. Qasyndaǵy eki áıelge emes, alystaǵy bir aıqaıǵa qulaq túrgendeı, moınyn órge buryp, kózin kerege basyndaǵy qamshyǵa tiktep apty.

Eki áıel bir sút pisirim daýys aıtty. Sosyn ıin tirese otyryp solyqtaryn basty. Qonaq áıel myrs-myrs jylap otyryp Tileýden amandyq-saýlyq surasty. Bir ýaqytta baryp:

— Oıboı, kebejedegi balamdy almappyn-aý,— dep ornynan kóterildi. Zeınep óre túregeldi. Ekeýi syrtta kúbirlesip júrip túıeniń júgin túsirdi. Áldenelerdi dúrs-dúrs irgege súıedi. Birazdan soń balanyń jylaǵany estildi. Qolynda taptuınaqtaı qyp oraǵan birdeńesi bar qonaq áıel úıge kirdi. Qolyndaǵysyn tór jaqtaǵy tósek aǵashtyń ústine, qasyna aparyp qoıdy, Sosyn belin sheship oń jaqqa, Tileýden tómenirek kep jaıǵasty. Basyndaǵy burama jaýlyqty sypyryp, jeńil sharshy oramal tartty. Qara tory óńinen, silkip sheship jatqan kıimderinen kúnniń, jeldiń, túz shóbiniń óz-ózinen tepsinip turǵan bir sarqylmas jiger-qaırattyń lebi esedi.

En qumda ekeýden-ekeý otyrǵan bularǵa búgin qastaryna búkil el kóship kep qonǵandaı boldy. Zeıneptiń jeńgesi Jańyl bul aýylda bir apta jatady. Kúıeýi maldan shyǵa almaǵasyn ózi kelipti. Sonaý Jem boıynan izdep kepti. Shıyrshyq atqan pysyq neme uıqydan tura sala kópten tozań basyp turǵan kıiz úıdiń baý-shýyn sheshe bastady. Kúl men kóńnen taza jańa jerge kóshirip tikti. Zeınep ekeýi qaz-qatar otyryp ap, úzik-týyrlyqtardy túk qaldyrmaı jamap shyqty. Teńde jatqan jún-jurqany sabap kıiz basty. Arqan shıratty. Aıdaladaǵy japadan-jalǵyz qarasha úıdiń qaǵylmaǵan, silkilenbegen pushpaǵy qalmady.

Jańyl erteń ketem degen kúni tańerteń orazasyn ashpaı turyp áńgime bastady.

— Kúıeý jigit pen erke qyz, mynaý qyrqynan áli shyqpaǵan jaman nemeni ekeýińe qara bolsyn dep alyp keldim. Myrza qudaıdyń raqymy túsip, erke qyz qursaq kóterip jatsa, bul besigin terbeter. Tórińde ustaımyn deseń de, esigińde ustaımyn deseń de, bizdiń qóńilimiz baıaǵydaı. Nıet jaqyn bolǵanmen jer shalǵaı. Onyń ústine kolhozdyń bir otar qoıynyń maılyq-saýlyǵynda sylpyp júrip, qolymyz da tımeıdi. «Bas aýyrar, baltyr syzdar» degendeı, qastaryńyzda ózimiz bolmaǵanmen, kózimiz bolsyn. Otyz kún baýyrymdy sorǵyzyp em, ol buǵan da, senderge de salyq emes. Senderdiń shańyraqtaryńnyń endigi amandyǵynan sadaǵa, má, jelinimdi oshaqtaryńa saýdym,— dep demdeýli shaı turǵan otqa qaraı omyraýlaı otyrdy. Qaıratty kisiniń syzdap turǵan tyrsıǵan qos emsheginiń súti qyzyl qolamtaǵa sar-sar tógilip jatty.

Zeınep jaýlyǵynyń ushymen aýzyn basyp otyra qaldy. Tileý qasyndaǵy qara jastyqty nyǵarlaı birer yrǵalyp qoıdy. Omyraý túımesin qaıta salǵan Jańyl artynda jatqan qaly qorjyndy ózine qaraı tartyp, eki shabýyna qyzyl salyp tikken jaıdaq jaǵa aq kóılek pen bir túıinshek alyp:

— Mynaý, erke qyz, kishkentaıyńa tigip ákelgen kóılegim men kórimdigim,— dep Zeıneptiń aldyna tastady.

Erteńine Jańyl sary ala tańnan turdy. Qaıyn sińlisimen qushaqtasyp qoshtasty. Tileýdiń qolyn aldy. Jastyq aǵashtyń túbinde, túndikten kún túsip turǵan jerde, kórpemen orap qoıǵan kishkene qundaqqa jolaǵan joq. Syrtqa shyqqan soń, bularǵa qarap: «Al, saý turyńdar!»— dedi de, qarasha ingendi jetelep kún batysqa qaraı tarta jóneldi. Jamyraǵan botanyń artynan júgirgendeı, empeńdeı basady. Jańyl men qarasha ingenniń qarasy kózden bir-bir ushqansha Tileý men Zeınep turǵan-turǵan oryndarynda qalshıyp qatty da qaldy.

Tóńirekke qaıtadan tylsym tynyshtyq ornady. Baıaǵy sartap eski jurt. Anadaıda belýardan tas kótergen jer qazba men shyr aınaldyra júzgen men shaǵyr úıilgen tyǵyryq qora qaraýytady. Úı syrtyndaǵy qumaq jalda qotyr tas túbinde aıdaladaǵy jalǵyz úıdiń bes-alty qoı-eshkisi men enesi óris izdep qańǵyp ketken jarbaı taılaq aralas jaıylyp júr.

Erli zaıypty ekeýi quddy bir bóten aýylǵa kelgen baısaýbat qonaqtardaı óz úılerinen ózderi taısalyp tur. Tileý tóńirekke kóz júgirtti. Shabdary kórinbeıdi. Kópten beri taqym tımegen tuǵyrdyń qaıda laǵyp júrgenin kim bilsin. «Kórmediń be?»,— dep áıelinen suraýǵa bir oqtaldy da, qaıda joǵalyp kete qoıdy deısiń, at qaraǵan bop, aınalany bir sholyp qaıtaıyn dep júgenin alýǵa úıge kirdi. Oń jaq bosaǵada keregeniń basynda ilýli turǵan júgenge qoly endi tıe berip edi, tý syrtynan birdeńe pys etkendeı boldy. Artyna buryldy. Jastyq aǵashtyń túbinde manaǵy kishkene qundaq jatyr. Jutyntyp shúberekpen orap qoıǵan alaqandaı qyzylshaqa betinde ántek kókke áýelep qalǵan kelte muryn pys-pys etedi. Basyndaǵy aq shúberek telpeginiń astynan sabalaq-sabalaq maıda túk jyltyraıdy. Shamasy, qaryn shashyn ózderi alsyn»,— degen-aý.

Tileý júgendi ustap shıraq basyp úıden shyqty. Zeınep aýyldyń aldynda kóldeneń sulap jatqan qara jalǵa qaraı jaı basyp uzap bara jatqan kúıeýinen kózin aıyrmaı úı aldynda áli túr. Jastar bop bas qosatyn bastańǵyǵa asyǵyp, ata-enesiniń attanyp ketkenin kútken bala-kelindeı, áldenege shydamsyzdanyp turǵan syńaı tanytty.

Tileý qara jaldyń basyna shyqqan soń tóńiregin bir sholyp shyqty. Shabdar tuǵyr kórinbeıdi. Álginde Jańyl attanǵan kún batys jaqqa qarap edi — jym-jylas. Bul tarapqa eshkim eshqashan aıaq izin salmaǵandaı. Quldı jon qulazyp jatyr. Sonda jańa ǵana munymen qol alysyp qoshtasqan qarqara jaýlyq qara tory áıel adam ba, joq munyń kózine kórinip joǵalǵan aldamshy eles pe? Aıan berip júrgen qyzyr ma... Sonda álgi jutyntyp orap ákep tastap ketken kishkene qundaǵy she... Álde tór aldynda basyr bop jatyp alǵan munyń kózine qos kóringeni me... Tileý aýyl jaqqa buryldy. Jańa ǵana úıdiń qasynda namazdygerdiń kóleńkesindeı bop erbıip turǵan Zeınep joq. Tileý basyn buǵa ustap, eki qolyn artyna sap, ilgeri aıańdady. Kópten beri syrtqa shyqpaǵan, shyqqan kúnde de eshteńege jóndep nazar salmaǵan ol qarashanyń aýyp qalǵanyn endi baıqady. Túbin jer arshyp tastaǵan taramys qara jýsan teristiktiń yzǵarynan búgejektep dir-dir etedi. Jaz bolsa saǵym shalyp qyryq qubylyp turar kókjıek perdesin sypyryp alǵan jalańash terezedeı qulazyp qapty. Byltyr bir top shal saý ete qalǵanda jazǵyturym edi. Sodan beri kóktem ótipti, jaz ótipti, endi, mine, kúz kelip, o da ótip barady — bul sonyń eshqaısysyn da bilmepti. Uıyqtap-uıyqtap búgin oıanǵan adamdaı. Shyr etip jerge túskennen biletin mynaý óńirdi ári tanyp, ári tanymaı túr. Áne bireý munyń qaqpan quratyn qara qolaty emes pe... Ásirese, kúzge qaraı qaraquıryq yǵyp ketýshi edi-aý. Shamasy, quralaıdyń salqynynyń ótip ketkeni ǵoı. Qybyrlap júrgen eshteńe kórinbeıdi. O jer, bu jerden qýraǵan adyraspan ǵana qylańytady. Shabdar bul ańyljyǵan qula túzde ne bitirýshi edi. Jaıylsa, yǵy men sýy mol Jıdeli tepseńge qaraı jaıylmaı ma?.. Tileý betin solaı qaraı túzedi. Shynynda da, taǵy bolyp kete jazdaǵan saıaq tuǵyr sý jaqtan keledi. Aıaǵy bos. Quıryq-jaldy oshaǵan basyp ketken. Taqym tımeı jyltyrap semirip apty. Muny kórgende anadaıdan qulaǵyn qaıshylap edireıip biraz turdy. Biraq qasyna barǵanda tyrp etken joq. Tek júgen syldyrlaǵanda ǵana jyltyr saýyry kól betindeı dir ete qaldy. Tileý shabdardy jetelep úıine qaıtty. Taıpaq tepseńniń qaq ortasyna qonjıa qonǵan qońyr úıden kúzdikúngi siltisi mol buta otynnyń kúńirsik buıra tútini býdaqtaıdy. Kúnde kúıeýi bir jaqqa ketse boldy, bir kirip-bir shyǵyp tynym tappaıtyn Zeınep búgin tyrp etpeı úıde otyr. Tileýdiń kóńili birtúrli qońyltaqsyp qalǵandaı boldy. Shabdardy aýyldyń jelkesine ákep tusady. Sosyn úıiniń qasyna kep biraz turdy. Shıden toqyǵan shymyraýly esiktiń shalǵaıyn burynǵydaı emes, júreksine kóterdi. Qol basyndaı qyzyl shaqany aldyna alyp tosyp otyrǵan Zeınep bul kelgende tyrp etpedi. Tileý ózi sheshinip, shıdemi men tymaǵyn keregeniń basyna ózi aparyp ildi. Eki etigin dúrs-dúrs oń jaqqa tastap, qaq tórge baryp qazdıyp otyrdy. Jel qaqty betin bir sıpap ótti. Zeınep tipti bul jaqqa kóz júgirtpeıdi de. Qolyndaǵy sábıdi qaıta qundaqtap, ornynan eppen kóterilip oıýly jastyq aǵashtyń etegindegi jer tósekke saldy. Jas balanyń pysyldaq demi qaıta estildi. Zeıneptiń kúıbeńi kóbeıgen. Áldenelerdi jýdy, áldenelerdi kún jaqqa aparyp ildi. Tyrp-tyrp kirip-shyǵyp kóp júrdi. Áneýkúngi soıylǵan qyzyl marqanyń bir pushpaǵynan emizik tikti. Baqyrashqa sút pisirdi. Ony qanjylym qyp sýytty. Álgi emizikke quıdy. Qundaqty qaıtadan aldyna alyp sút berdi. Áıteýir buryn Tileý kelgende burqyldap ázir turatyn shaı bu joly tym uzap ketti.

Sodan bylaı Tileý mynaý qońyr úıde ózin bóten bireýdeı sezinetindi shyǵardy. Qasy men qabaǵyn baǵyp otyratyn kempiri taýyp alǵan kúnákar áıeldeı buǵan bir túrli qymsyna qaraıtyn bolypty.

«Apyraı, jeti atama túgel mıras taz telpekti meniń de kıgenim-aý!»— dep oılaıdy Tileý qap-qarańǵy túnde qap-qara túńdikke qasqaıa qarap jatyp:—«Qulazyǵan baýyrymdy alla jarylqamaǵanda, adam jarylqaǵany-aý...».

Sonaý júrektiń astynan lyp kóterilgen ótteı ashshy birdeńe alqymyna kep tireledi. Shalqalaǵan qalpy jata beredi. Qarańǵy úıdiń ishinde bunyń da, kempiriniń de sesi shyqpaıdy. Aralaryndaǵy kishkene qundaq qana damylsyz pyryldaıdy.

Bir kúni tańerteń Zeınep tósekten kúndegideı emes kúızelip órdi. Shaı ústinde de qabaǵy ashylmaı tuıyq otyrdy. Dastarqan jınalǵasyn, qalǵan jyly sýdy tókpeı:

— Shal, kishkentaı búgin qyrqynan shyǵady. Qaryn shashyn almaısyń ba?— degeni. Ustarasy men qaıraǵyn alyp berdi. Tileý ilgeri ıilińkirep, qaıraq tasqa bir-eki túkirip qoıyp, ustara qaıraı bastady. Zeınep qundaqty ákep aldyna saldy. Birinshi ret ustaǵany edi. Qoly qaltyrap, pysyldap jatqan qyzyl shaqa sábıdiń basyna ustara apara almaı daǵdaryp qaldy. Sosyn: «Bissimilá!»— dep, Zeınep jibitip qoıǵan maısa túkti bir sypyryp ótti. Kózi jumyq qyzyl shaqa ıegin kemseńdetip baýyryna tyǵyla tústi. Omyraýyn bir jyly tolqyn kómip barady. Zeıneptiń álginde ǵana shytyńqy qabaǵy jazylypty. Ájimi qalyńdaı túsken aqsha mańdaıda bir erekshe jarqyl túr. Kúıeýiniń tizesine shıratyla túsip jatqan buıra shashty ap, qolyndaǵy bir sharshy oramalǵa túıip otyr.

— Álgi sýyldaqqa da tıylym bola qalǵanyn qarashy,— deıdi Zeınep.—Bul kúshiktiń ıt kóılegin kim alyp qashar eken...

Tileý kempiriniń tań atpaı nege kúızelip júrgenine endi túsindi. Úıine qudaıdyń en ıtiniń bireýin ustamaǵanyna sonda ókindi. Kópten beri ashylmaǵan jaǵy sonda ashyldy.

— Qınalma, kempir. Ózim alyp qashamyn,— dedi. İrge jaqtaǵy etigin alyp kıe bastady. Teris aınalyp ketken Zeıneptiń kózinen kishkene qundaqqa birer tamshy sekirip tústi. Qaıta burylǵanda zamanynda kórikti áıeldiń mıyǵynda kúlki turdy.

Áýeli Tileý shyqty. Oǵan ilese bir qolynda qundaq, bir qolynda domalaq túıinshegi bar Zeınep shyqty. Kishkentaıdyń da jaryq dúnıege atap shyǵyp otyrǵany osy. «Iá, ata-baba!»— dedi Tileý mańdaıyn qubylaǵa buryp. Sosyn kempirine qolyn sozdy. Zeınep ıt kóılekke oralǵan túıinshekti ustata berdi.

— Bissimilla...

Qapelimde otyrǵan ornynan qozǵala qoımaıtyn Tileý eki qolyn baýyryna alyp búlkildeı jóneldi. Artynda kishkene qundaqty qysa ustaǵan kempiri keledi. «Shirkin-aı,— dedi Tileý.— Tóńiregi mynadaı ańyljyǵan aıdala bolmaı, birinen-biri asyryp aq úı tikken yzǵyndaı el bolsa ǵoı. Kempir keshe keshten beri erteń balam qyrqynan shyǵady dep habar shashyp qoımas pa edi. Kórshilerdiń balasy myna kún shyǵar-shyqpastan bulardyń úıin kep qamamas pa edi. Mynaý qyzyl shaqa ıneniń kezinen ótetindeı etip, júırik te jyldam bolsyn dese mańaıdaǵy eń táýir tazyny, tóńiregindegilerge aıbyndy, azýly da qarýly bolsyn dese, eń jaqsy jaýbasar tóbetti taýyp ákep, bir tentek taıdaı týlatyp ustap túr mas pa edi. Aýyl-úıdiń úlkenin túgel jıyp, aldaryna dastarqan jaıyp, batalaryn alyp, qaýmalasyp syrtqa shyqpas pa edi. Arpalysyp turǵan arlannyń moıynyna ıt kóılekti aparyp baılamas pa edi. Sonda jaýdaı jaǵalasyp turǵan ıt biraq atyp joǵalar edi. Aýyldan shyǵandaı shyǵyp mań dalaǵa mańyp-mańyp berer edi. Óksheleri jyltyraǵan óńsheń qara borbaı sońynan qıqý salyp qýa jónelse-aı... Uzaı berse, uzaı berse... Kóz taldyrar saǵymǵa sińse baryp... «Balanyń adymy uzyn, sapary oń bolady eken. Álgi ıt shyǵynyp ketti ǵoı»,— dese, kún bettegi kózderi jasaýraı syǵyraıa qarap turǵan qarıalar. «Júrgen jeri jıyn-toı bolady eken. Qýǵynshylar kóp boldy ǵoı»,— dese, ıegi qaltaqtaǵan kári ájeler. «Áne, áne, qýyp jetipti. Qaıtyp keledi!»— dep shý etse, aýyldyń qysqa adym qara domalaqtary. «Apyraı, qýyp jetken bizdiń jaman qara bolǵaı da. It kóılegin sheshesine taıǵa satar ek»,— dese aldymen sóıleıtin alpaýyz qatyn. «Taıdy aıtasyń, meniń balam qýyp jetse, ıt kóılektiń aqysyna qaınaǵaǵa kúmisten qapsyrmasy men alqa soqtyram»,— dep qosarlansa, kózi jaınaqtaǵan sánqoı qatyn. «Bizdiń uzyn sıraq turǵanda kim qýyp jetýshi edi. Aıtpady demeńder, ıt kóılekti shesheıdiń túlki ishigine satam»,— dep qystyrylsa, aldyn orap ketkenderge shamyrqanǵan dáýkes qatyn.

Túıinshektiń ishindegi dámdi jol-jónekeı jep alyp, ıt kóılekti tóbelerine jelbirete kóterip qara sıraqtar da jeter edi. Sol arada olar kempirimen tura qalyp saýdalasar edi. Olar qalaǵandaryn alyp jónine keter edi, qalǵandary opyr-topyr úıge kirer edi. Endi erkekter jaǵy ójeńdessin kep. Náresteniń qaryn shashyn alamyz dep jolǵa talasyp turyp alsyn yrǵasyp.

— Batyr bolsyn deseńder, arýaq attamańdar, jol meniki,— desin bireýi ejireıip.

— Oq kómeı, oraq aýyz bı bolsyn deseńder, bizdiń babalardyń arýaǵyn syılańdar,— desin ekinshisi shirenip.

— Yrys pen dáýlet bitsin deseńder, babam babańnyń asyna elý qoı, bes taı, bes saba aparǵan maǵan jol beresińder,— dep kúdireısin úshinshisi.

— Aý, aý barmaǵynan bal tamǵan, qylyshynan qan tamǵan óz tuqymy kimnen kem. Báriń de emes, ákesiniń ózi alsyn,— dep qystyrylsyn ketik tis, kóbik aýyz bir jalbaqaı.

— Qoı, onan da kesigin úlkender aıtsyn,— dep toqtatar edi sonda bireýi kózderi qyp-qyzyl, keńirdekteri sala qulash óńsheń daýkesterdi...

Qulaǵyna abyr-jabyr ún kele me qalaı. Bireýler qarq-qarq kúlise me qalaı. Tóńiregine kóz tastap edi — sol baıaǵy qulazyǵan qumaq jon. Ár jer-ár jerden ara kidik qaraýytqan seldir ıtsıgek. Qalbalaqtap aldaryna túsip alǵan óziniń ereń-sereń kóleńkesi. Shóp basyn dirdektetip yzǵyryq jel turypty. Balaǵa sýyq tıgizip almasa jarar edi. Qundaq qushaqtaǵan kempiri kósh jerde qapty. Aýyldan qara úzip shyǵypty ǵoı. Osy da jeter.

Tileý aıańǵa kóshti. Júreginiń atsha týlap turǵanyn endi baryp ańǵardy. Jolyn kes-kestep keleke qyp kele jatqan erbeń kóleńke de júrisinen jańylyp qaltaqtaı beredi. Kempiri qýyp jetip qolyndaǵy túıinshekke jarmasty. Kempir, shal, óz ıt kóılegin ózi qýǵan qyzyl shaqa sábı aıaqtan tartqylaǵan maısa qumaq pen keýdeden ıtermelegen ókpek jelden dińkeleri quryp, qara tepseńde qaraýsyz qalǵan qurym úıge súre jyǵyldy.

Tileý endi kishkene qundaqqa nazar aýdaratyn boldy. Bir jaqqa baryp qaıtsa, tabaldyryqtan attaı bere, jastyq aǵash jaqqa kóz tastaıdy. Pys-pys támpish muryndy kórgen soń baryp, belin sheshedi. Birde shańyraqqa qarap jatqan kishkene janar esikten ebil-sebil kirip kelgen Tileýge túspesi bar ma? Qaýdyrlaq tonynan, qalqıǵan tymaǵynan, muz qatqan saqal-murtynan qoryqty ma? Sharasynan shyǵa adyraıyp ketkeni. Bul jalma-jan teris aınaldy. Sodan beri tabaldyryqtan aıaǵynyń ushynan basyp áreń attaıdy. Bul úıdiń endigi ámirshisi — sol judyryqtaı qyzyl shaqa: Sol oıanyp ketpesin. Sol shoshymasyn. Sonyń qarny ashpasyn. Soǵan sýyq tıip qalmasyn...

Zeınep te iske shuqynǵandy umytty. Túzdegi sharýa túp-túgel Tileýdiń moınynda. Maldy sol qaraıdy. Otyndy sol ákeledi. Qoranyń astyn sol aýdarady. Qorbań-qorbań kirip shyǵady da júredi. Buryn qańtar týa-aq tórine bireý qolamta tósep qoıǵandaı otyra almaıtyn. Qoldaryndaǵy on shaqty jaıdyqtyń sharýasy áıelinen aýyspaıdy. Býlyqtyń aýzynda turǵan súmelek ysqa telmirip qashanǵy jatady, oqtyn-oqtyn atyna minip bir aýyq tóńirekti kezip qaıtady.

Sary aıaz ben appaq qar bul mańaıdaǵy tirshilik sybdyryn túp-túgel jutyp qoıǵandaı. Jym-jyrt tynyshtyq qulaǵyńdy jep, mıyńdy zeńitedi. Sol búkil alqapty albastydaı aıqara basyp jatyp alǵan tysym tynyshtyqty kútirlete ýatyp, óz-ózinen tis qaırap, aıbat shekken kúrtik qardy kúrt-kúrt omyryp, o qyrańǵa da, bu qyrańǵa da kóterilip, jan-jaqty sholyp uzaq turady. Kózine eshteńe ilikpeıdi. Kól-kósir dalıǵan tuldyr keńistik bedireıip jatyr. Eger basy qaraıyp bul júrmese, mynaý ulan-asyr jazıra tyrp etken tirshilik nyshany joq, aq kebinge orap tastaǵan óli múrde sıaqty. Aýyq-aýyq bir sendelip qaıtpaı, úıde buǵyp jatyp alsa, kúpirlik birdeńe istep qoıǵandaı, qaraptan-qarap otyryp, kóńili kúpti bolatyny da sondyqtan-tuǵyn. Oǵan óziniń osy bir betaldy quladúzge qańǵyp-qańǵyp qaıtqany sonaý qara jerdiń astynda áldeqashan súıegi qýrap qalǵan ata-babanyń kózderine túsetindeı kórinedi de turady. Olar muny qashan syrtqa shyǵar eken dep tosyp jatatyndaı. Bul shyqqanda tuıaǵymyz bar eken ǵoı, tiri eken ǵoı, baıaǵyda qanqasap bop keskilesip júrip ıelengen en qonysqa ıe bop júr eken ǵoı dep, oryndarynan bir-bir aýnap túsetindeı. Eger mynaý ushan dalada óz urpaqtarynan eshkimdi kórmese, arýaq ekesh arýaqtar da: «Apyraı, az kún tirshiligimizde el dep, jer dep shybyn janymyzdy shúberekke túıip, talaı-talaı táýekelge bel býǵanymyz, urpaq tatar yrzyq pen urpaq kórer qyzyq úshin dep jarǵaq qulaǵymyz jastyqqa tımeı kúni-túni tyrtańdaǵanymyz qur beker áýreshilik bolǵany ma»,— dep apshyp qalatyndaı. Aq taýdy aıyryp, qara taýdy qaıyrmaǵanmen, qoı sońynda kish-kishtep júrse de, ata mekeninde basy qaraıyp urpaǵy júrgeninen ǵanıbet ne bar deısiń?! Endeshe munyń temir tyqytyp, qaqpan qarap, azǵantaı jandyqty qaıyrmalap, kirip-shyǵatyn beı-bereket qybyr-jybyry da mynaý túk kórmegendeı bedireıip jatqan beıtarap keńistiktiń betindegi eń bir maǵynaly is bolǵany ǵoı. Balalardyń arttaǵy urpaqqa qaldyrar eń úlken murasy tirshilik aldyndaǵy adaldyqtan asqan qandaı erlik kerek! Eshkimniń ala jibin attamaı, óz yrzyǵyn adal aıyrǵan kúndelikti úırenshikti beıneti kúıbeń tirshilik dep kúpsip sóıleıtinimiz beker eken de. Dúnıeniń berekesi árkimniń óz otan, óz shańyraǵy, óz óleń tóseginde úbirli-shúbirli óz áýletiniń qamyn jep, basqanyń baǵy men yrzyǵyna kóz alartpaı, óz nápaqasymen ózi bop, óz kúıbeńimen ózi júrgende emes pe. Ár pende áýeli óziniń qaraqan basynyń qamyn osylaı adal kúıttemese, mynaý qara jerdiń etine eshteńe túspes edi. Arttaǵy urpaqqa, eń bolmasa jaryq dúnıeniń bas-aıaǵy seniń, bir kishkentaı ǵumyryńmen tamamdalmaıtynyn, qarap júrip tynysyń tarylyp, pendeliktiń býyna piskenińde senen buryn da talaı eki aıaqty ótkenin, senen keıin de talaı eki aıaqty myna seniń kebińdi kıetinin esińe salyp ashqaraq nápsini qanaǵatqa, adasqaq kóńildi táýbaǵa shaqyrar mola ekesh mola da qalmas edi. Shirkin, tek tyshqan ekesh tyshqan da tirnektep jıǵan yrzyǵyn tólimen birge bólisip jatqanda adal terińdi tógip tapqan dám-tuzyńnyń shetinen jyryp berip ósirip, erteń qara jer betindegi óziń bitire almaı bara jatqan kóp kúıbeńdi amanat etip artyńa tastap keter perzent ermegeni osy júris-turysyńnyń bárin qara sýǵa teris aqqandaı túk mánsizdendirip jiberedi eken.

Ol jer kepesine eńsesi jyǵylyp, bir túrli qulazyp oralar edi. Sosyn taǵy da biraz ýaqytqa deıin úıinen bir qadam attap shyqpaı búk túsip jatyp alar edi. Al qazir tańnyń atýy, kúnniń batýy taýsylmaıtyn jybyr-jybyr júris. Buryn bir shyqqan soń qashan kún keshkirgenshe jolamaı qoıatyn jer qazbasyna endi qaıta-qaıta bas suqqysy keledi de turady. Bir kelse kempiri qazandyqtyń aldynda shylapshynǵa qyzyl shaqany tosyp otyrady; qaıta oralyp soqsa qyzyl shaqany tyr jalańashtap quıryq maımen sylap otyrady; taǵy bir bas suqsa, qyzyl shaqanyń támpish murnyn kókke berip pys-pys uıqy soǵyp jatqany...

Bir kúni qoranyń syrtynan aq qala úıip, úıge kirse Zeınep balany aldyna alyp emizip otyr. Mańdaıynan shyp-shyp ter kórinipti. Tumsa bosanǵan kelinshekteı dý qyzaryp, omyraýyn qalqalaı berdi. Qyzylshaqa da qaraqulaqtanyp qalypty. Buǵan qarap qyzyl ıegin kórsetip, yrjıyp kúletindi shyǵarypty.

— Tfý, atańa nálet jaman neme...

Aýzyn jaba qoıdy. Jas bala men jas botaǵa nazar toqtatpaýshy edi. «Kúmis soqqan sup-sur nemesiń, seniń kózińniń suǵy bar shyǵar»,— deıtuǵyn Kúderi. Sol esine túsip, dereý eńkeıip, kebeje astynan birdeńe qarap ketti.

Sol jylǵy qystyń qalaı ótkenin de ańdamapty. Bir kúni jerdiń qaraıyp qalǵanyn kórdi. Endi birde atyn kózdeı shyqsa – baýraılarǵa tebindep kók bitipti. Kishkentaı eki qolyn erbeńdetip tór aldynda otyrady da qoıady. Syrttan bul kirip kelgende, qapelimde kózi buryshtanyp ketedi. Syrt kıimin, bórkin sheshkende baryp tanıdy. Yrjyń etip, ernin bultıtyp, toqtyq tartady.

Ol bir qudaıdyń bergen jyly boldy. Qolyndaǵy jeti saýlyqtyń úsheýi egiz tapty. Ómiri erkek botalaıtyn ingen qańbaqtaı elpildegen urǵashy bota týdy. Qum arasynyń bıdaıyǵy men erkeginen usaq jandyq kórinbeıdi. Tumsyǵyńdy qaıda tossań da — ón boıyńdy eltiter raqat ıis keledi. «Táýbe, táýbe!»— deıdi Tileý.

— Bári de mynaý jaman nemeniń yrysy ǵoı! Jaman neme muny qapysyz tanıtyn boldy. Tań atpaı jatyp besikten sheshiledi. Tań atpaı jatyp munyń qoınyna salynady. Kip-kishkene saýsaqtarymen saqalyna jarmasady. Bul tamaǵyna murtyn tıgizip qytyqtasa, sylqyldap kúledi. Sodan aldynan túspeıdi. Sharýasy bolyp, syrtqa shyǵyp bara jatsa, qyńqyldap jylap qalady. Sodan ba, Tileý bir jaqqa barsa, qashan úıine jetkenshe asyǵady. Kirse-shyqsa:

— Tfá, tfá! Tek aman bolǵaı!— dep ishteı táýba qylady. Shilde túse kún qatty ysyp ketti. Maısa qumaq qolamtadaı kúıdirip aıaq basqyzbaıdy. Úı ishi qurym sasyp tur. Zeınep besiktiń mańyna qaıta-qaıta sý shashady. Biraq á degenshe keýip qalady. Bir kúni sábı qatty qyzýlap shyqty. Ón boıy albyrap, eki kózin asha almady. Ana sútinen erte aıyrylyp, emizik emgen áljýaz náreste shilde túspeı aýalap qalǵan túri bar. Ázer-ázer estiletin yńqyldaq dybys saı-súıegińdi syrqyratady. Tileý úıge sıyp otyra almaı, sendelip ketti.

Úı syrtyndaǵy shoshaladaǵy kóp qaqpandy qanjyǵaǵa óńgerip aýyl aldyndaǵy ajyryǵy qalyń qara qolatqa tartty. Qaraquıryqtardyń sýǵa keletin joly men talma túste kóleńkelep jatatyn qalqa-qaltarysyna qaqpan qurdy. Ol jyly ań da yǵyp ketken-di. Tileý qanjyǵasyndaǵy qaqpandardy túgel quryp bitkenshe, eki qurt múıiz tekeshik qandy aýyzǵa iligip te úlgerdi.

— Shúkir-shúkir!— dep qoıdy Tileý, ekeýin bulqyntyp tirileı bókterip jatyp. Tús qaıta úıine jetti. Kishkentaıdy tyr jalańash sheshindirdi. Tileý tórt aıaǵyn tas qyp býǵan qaraquıryqty tas tóbesine kóterip aparyp, keńirdekten oryp kep jiberdi. Saý ete qalǵan baýyzdaý qan jas balanyń táni ne tıgende kúıgen baýyrdaı dirdektep uıyp tústi. Sosyn jelirkemeıtindeı qyp qymtap orap, tór aldyna jatqyzdy. Sol-aq eken, erni kezerip jatqan kishkene sábı burshaq-burshaq terlesin-aı kep. Tileý judyryqtaı torsyq shekede shúpirlep óz-ózinen ónip jatqan mólt-mólt móldir tamshylarǵa emirene qarap qoıady. «Qozynyń qany jas balaǵa aýyrlaý edi. Qaraquıryqtyń jyly qany tula boıyndaǵy qyzǵyndy qazir-aq soryp alady». Eki tekeshikti endi jaıǵaryp bola bergende qudaı aıdap Kúderi kele qalǵany. Amandyq joq, saýlyq joq, birden:

— Bıyl shóp bitik. Alla qossa, kolhoz eki jyldyq pishenin bir-aq jıyp alady,— dep kúpildeı kirdi. Taba toly qyzyl shoq pen dyzyldaǵan qara shaınekti ortalaryna ap, shaıǵa otyrysyp edi, úı syrtynan taǵy da dúsir shyqty.

— Aý, habarlasqandaı kim bar?

— E, kim bolsań da, kire ber!— dedi aýzy jyldam Kúderi, úı óziniki emestigine qaramastan. Dúrs etip áldekim attan tústi. Shı esik serpe ashylyp, jalbyr qulaq qara tazy salań etip kirip keldi. Sol betimen tórge atylyp, Kúderiniń qasyna jer baýyrlap jata ketti. Mańdaıshany ıyǵymen ilip áketerdeı bop eńgezerdeı bireý kirdi.

— Assalaýmaǵalaıkúm!

— Álikisálem! Sálemshi bolsań tórge shyq. Beıtanys qonaq ıtinen tómen otyra berip, solq etkizip etigin sheshti, zirk etkizip bosaǵaǵa tastaı saldy.

— Báıbishe, áne bir aǵaryp jatqan ızenniń kúli-aý. Beri ápkelshi ózin,— dedi tostaǵandaı qyp-qyzyl kózin tabadaǵy shoqqa qadap. İshi bultıǵan kók qalta sýyrdy. Alaqanyna temeki tókti. Oǵan shyny aıaqtyń túbine salyp usynylǵan ızen kúlin qosty. Ústine bir túkirip, náp-nán bas barmaǵymen alaqanyndaǵy nasybaıdy tysyrlatyp úge jóneldi.

— Iá, qaıyrly qonys bolsyn!— dep qoıady arasynda.

— Aıtqanyń kelsin! Zeınep shaı usyndy. Qonaq denesi sekildi tórtbaq shombal basyn kóterip, shardaı betin eki samaıdan tómen tutasa orap jatqan typ-tyǵyz buıra qylshyqty opyra-japyra bir sıpap qoıdy.

— Báıbishe, kidire tur. Joq qarap júrip soqqan qazaqtyń da eki shaı, bir et sybaǵasy bar shyǵar. Maǵan qaramaı ishe berińizder. Aman bolsa ózimniń sybaǵaly shaıym da keler,— dep qolyndaǵy nasybaıdy aýzyna bir-aq ytqytty.

Zeınep ań-tań. Tileýdiń astyńǵy erni bir búlk etti. Kúderiniń qıtyqtanyp qalǵan syńaıy bar. Oǵan qarap jatqan kúıek saqal joq, arqasyn júkke tirep jaılana jaıǵasty. Iyq tusynan tilin salaqtatqan qara tazynyń tumsyǵynan qaǵyp ári burdy. Iti irgege jata ketti. Tileý men Kúderi shaı soraptaıdy. Beısaýbat qonaq aıaǵyn qaptalǵa sozyp, «Iá, allalap» esinep qoıdy.

Jaratylys myna meımandy jaratqanda ıa mynaý Tileýge uqsap, ishteı masattanyp, ıa mynaý Kúderige uqsap qyrystanyp otyrǵan túri bar. Ne de bolsa, ol onsha qyrnap, jonyp, egep, bezep álek bolmaǵan, olaq qatyn ıirgen domalaqtaı dombaldaı, doǵaldaı salǵan. Kespekteı-kespekteı eki aıaǵy jer-kókke sıar emes. Búkil oń jaqty bir ózi toltyrypty. Denesi de sol qos kespektiń ústine qonjıta salǵan zilbatpan qanar sıaqty. Al endi dombal denege qondyrylǵan dombal basta da durystap músindelgen eshteńe joq. At shaptyrym aı jazyq mańdaıdy qıǵan jomart tabıǵat murynǵa kelgende sarańdyǵy ustapty. Kelte murynǵa tap anadaı keń tanaýdyń keregi qansha edi?! Tańyraıyp qapty. Alaqandaı eki kózi óńmenińnen ótip barady. Úı ishindegilerdiń ne oılap otyrǵanynda sharýasy joq, tabaldyryqtyń aldyna oqtyn-oqtyn túkirip qoıady. Shyny aıaqty áýeli Tileý tóńkerdi. Sosyn birazdan soń baryp Kúderi tóńkerdi. Qyrystanyp otyrǵan Kúderi endi ospadarsyz meımannan sóz tartqysy keldi.

— Iá, qonaǵym, tanysa otyraıyq, nyspyń kim, qaı aǵaıynsyń?

— Jónimdi suramaı, tegimdi surap, quda túseıin dep pe eń?

— Aıtpaı-aq qoı, tanydym. Adyrańdaǵanyńa qaraǵanda, adaı ekensiń.

— Dál ózi.

— Endeshe, túıe joǵaltyp júrgen shyǵarsyń?

— Joq, qum arasynda kesirtke sanap otyrǵan álimniń jaman eki shalyna sálem bere keldim. Tileý myrs etti. Kúderi kúreńitip aldy.

— Álim, nemene, jıeniń be edi, naǵashyń ba edi?

— Bolsa bolar da qoıar. Qalmaq pen túrikpenniń qyzyn atyna óńgerip júrgen bizdiń aýyldyń shaldarynyń esindegi álimniń qyzyna qyryndamady deısiń be? Endi Kúderiniń de murtyna kúlki úıirildi.

— Bizdiń shaldar da esesin jibermegen sıaqty. Jaryqtyq bizdiń sheshemiz de adaıdyń qyzy edi.

— Táıt ári... Bizge bitken jıen sen sekildi aıran jalaǵan mysyqqa usap jylmıyp turmaıdy. Baıaǵyda eki teńizdiń arasyn ereýildetken Esetiń bar emes pe, bizdiń jıen, áne, sol. Shyntaqtap jatqan Kúderiniń ıyǵyndaǵy shapany tómen sýsyp ketti. Selk-selk kúledi. Al tańqy tanaý qonaqtyń bylq eter túri joq. Byjyldaǵan qara shaınekten murnyńdy jaryp ádemi hosh ıis burqyraıdy. Kúderi qaıta turdy. Qaıtadan dastarqan jasaldy. Qonaq ystyq shyny aıaqty úsh saýsaǵynyń ushyna qondyryp ap ysyldap tartyp otyr. Áýeli kóziniń aınalasy tershidi. Sodan soń jelkesindegi quj-quj jylǵalar dymdana bastady. Bir ýaqytta baryp aı taqyr mańdaıda mólt-mólt shyǵa kelgen kóp tamshy bir-birine qosylyp tómen shubyrdy. Bórkiniń ishine salyp alǵan kóldeı oramalymen qaıta-qaıta súrtine beredi.

Jańa ǵana qanyp alǵan Kúderi qashanǵy ishsin. Shyny aıaǵyn tóńkerip, tórge sheginip, shapanyn ıyǵyna tartyp, qaıta qısaıdy. Ári jatty, beri jatty, bir ýaqytta:

— Aý, naǵashyeke-aý, kóniń keýip qalypty ǵoı,— dedi. Tańqy tanaý qonaq úndemedi. Kúderi endi Tileýge buryldy.

— Apyr-aı, bulardyń túıeleri qansha sý ishse, ózderi sonsha shaı ishedi degen sóz ras eken-aý. Qonaq terin súrtip jatyp, bir myrs etti. Búıirli qara shaınek sarqylǵanda baryp, aldyndaǵy dastarhannyń shetin qaıyrdy. Qonyshynan shaqsha sýyrdy.

— Aý, aldyńa jaıylǵan dastarhanǵa batań qaıda? Baıaǵy İzim shaıyrdyń Qashaǵanmenen aıtysqanda: «qor bolǵan adaılarǵa esil namaz» dep júrgeni ras bolmasyn. Qudaıdan bir kún buryn týǵan bizdiń naǵashylarymyz bata-satańdy neǵylsyn,— dep Kúderi taǵy qaǵytty.

— Shaıyńa bata jasatyp, qazanyń shaǵylyp otyr ma? Qara qazannyń býynan basqaǵa batamdy tárk eter jaıym joq.

Tileý kózinen jas aqqansha kúlip, selkildep jatqanda, qonaq taǵy da bir alaqan nasybaıdy, tiline basyp úlgerdi. Kúderi jambastap jatqan da qoıǵan. Keńirdegi soraıyp, qaqqan qyzyqtaı qadala qalypty.

— Naǵashyeke, sizderdi qyzdan týǵan degen ne áńgime? Tańqy tanaý qonaq kóziniń qıyǵyna qýaqylyq júgirip, shyrt túkirip qoıdy.

— Jalbyr balaq, saba qursaq jaman qatynnan týǵannan qudaı saqtasyn. Tar qursaǵyn keńitip, tas emshegin jibitip, qyzdan týsaq, nesi aıyp? Ózderińiz shyǵarǵan ósekke ózderińiz senseńizder, oń jaqtaǵy apalaryńa ıe bola almaǵan ata babalaryńyzǵa ókpeleńizder. Shańyraq kenjege qalatyn úrdis boıynsha Bekarysqa, odan baıulyna, baıulynan adaıǵa qalǵan alty alashtyń shańyraǵyna sóz tıgizseńizder odan bizdiń nemiz muqaıdy,— dep alaqanyndaǵy nasybaı kúlin alashanyń bir pushpaǵyna úıkep qoıdy.

— Qoı, naǵashyeke, saǵan daýa joq eken. Seni qaǵytam dep otyryp, arýaqqa til tıgizip alarmyz. Ári barmaı-aq qoıalyq.

— Qoısaq, qoıalyq...

— Jol júrip kelesiń ǵoı, tynyshtyq bolady deı me, ne estigeniń bar?

— Sendeı qyrshańqylardyń kózi qurymaı turyp, tynyshtyq bolýshy ma edi. Bir elde soǵys bolyp jatyr dedi ǵoı balalar.

Tileý selk etip basyn kóterip aldy. Kúderi keleli áńgimege endi jetkendeı qomdanyp otyrdy.

— Osy Chan Kaı Shıden habar bolmaı ketti ǵoı?

— Shortýym bilip pe?— dedi qonaq.— Anany ustaıtyn qaısyń ediń. Iegimen keregeniń basyndaǵy dombyrany meńzedi.

— Oıbaı, naǵashyeke-aý, qatyny ekesh qatynyna deıin qolyndaǵy oqtaýyn dombyra qyp sabalaıtyn sizdiń aýyl turǵanda bizdiń qolymyzǵa dombyra jarasa ma? Má, siz tartyńyz. Kúderi ushyp turyp dombyrany áperdi. Jasalǵaly qol tımegen qara dombyra qulaǵy bosap, tıekten áldeqashan ada bopty. Tańqy tanaý qonaq qamshysynyń qaıys sabynan kesip ishek jasady. Oń qolynyń suq saýsaǵymen tyńq-tyńq shertip qulaǵyn kúıge keltirdi. Árli-berli júgirtip pernelerdi tekserdi. Aýzyndaǵy nasybaıyn tastady. Jeńin shyntaǵynan asyra shıyrshyqtap túıip aldy. Aıaǵyn jıyp, maldas qurdy. Qara dombyra eńgezerdeı qonaqtyń baýyryna kirip, súńgip joǵaldy. Qońyr áýez sytyr-sytyr jaýǵan kúzgi jańbyrdaı súıek-súıegińdi úńgip barady. Qonaq qolyndaǵy dombyraǵa da, qasyndaǵy adamdarǵa da kóz salǵan joq. Moınyn oraǵyta, terdiń aldyndaǵy qara tazyǵa ejireıe qarady. Qara tazy kúıge eltigendeı qyzyl tilin salańdatyp, kózin jumyp-jumyp qoıady. Jybyrlaq Kúderige de pátýa bitken. Sózden de, qımyldan da tyıylǵan. Tileý, sirá, tym-tyrys qalpy. Qundaqqa eńkeıgen Zeınep te, qundaqtaǵy kishkentaıda da ún joq. Myna bir ádemi sazǵa ún qosqysy kelgendeı syrtta qus shyryldaıdy.

Súıekti úgip bara jatqan maıda saz basqa áýenge aýysty. Qonaq moınyn endi ot jaqqa qaraı burdy. Jalba-jalba qabaǵynyń astynda buǵyp jatqan ala kóz uıasynan shyǵa ejireıip barady. Qos ishekke tópeleı tıgen batpan saýsaqtar qara jer titirerdeı alapat ún tiriltti. Kúıshiniń sheke tamyrynyń bári-bári badyraıyp oınap-oınap shyǵa kelgen. Manadan beri bóksesin qara jerge qadap qoıyp otyrǵan edi ol, endi tıektiń dál túbinen sonaý qulaqqa qaraı qolyn qulashtaı júgirtip bara jatyp oń jambasyna, sodan qara shanaqqa qaraı qaıtaryp kele jatyp sol jambasyna aýyp-aýyp túsedi. Eki kózin alartyp, moınyn ilgeri salyp, óńmeńdeıdi-aı kelip. Álginde ǵana Kúderige tesireıip otyrǵan eki kóz endi Tileýdiń bet-aýzyn tintkileı jóneldi. Tórde otyrǵan qonaq áp-sátte tabaldyryqqa jetip úlgeripti. Sala qulash moıny dombyranyń ústine túsip ketken. Ójektegen ótkir kúı bezek qaǵady. Eki jambasyna kezek qulap, eki qaptalyna kezek ejireıgen kúıshi tórdegi ornyna qaıta keldi. Úı ishindegiler arbalǵan torǵaıdaı kóz aıyra alar emes.

Bezildek kúı tepsinip-tepsinip baryp basyldy. Aq ter, kók ter dombyrashy mańdaıyn súrtti. Kúıge uıyp qalǵan úsheý qapelimde tilge kele qoımady. Birazdan soń baryp Kúderi sóıledi.

— Apyr-aı, naǵashyeke-aı, qolyńyzdaǵy naıza emes, dombyra bolǵanyna shúkir! Áıtpese, álgi ejireıgen kezińizde záremniń zár túbine ketkeni!— dedi. Dombyrashy bir osqyrynyp, shaqshasyn aldy. Sol eki ortada qazan da túsirildi. Úıdi bylbyrap pisken jas ettiń ısi jaılady. Etten soń taǵy da shaı ishildi. Sol shaıdan soń baryp eńgezerdeı qonaq joq qarap júrgeni esine tústi bilem:

— Olaı-bulaı júrgenderińde bóten túıe kózderińe túspedi me? Qyzyl maıa. Tús arýana emes, shatys. Moınynda baılanǵan kári jiligi bar. Setik tumsyq. Atty adam kórse, edireıip aıbat shegedi,— dedi.

— Qashan joǵalyp edi?

— Byltyr kúzde.

— Endeshe, ol áli kúnge bul qumda qaıdan júrsin. Áldeqashan buıryǵyńdy qatqylǵa shyǵyp ketti ǵoı. Atyńdy endi bir kún terletseń, Uly Qumnyń teristigindegi Jylandy taýdyń ashshy bulaqtarynan taýyp qaıtasyń-aý!

Kúderi jol surasań, joq surasań kózi jaınap qoıa beredi. Jasynda talaı-talaı qala shyqqan. Kolhoz jańa uıymdasqan kezde azǵantaı atqa mingeni de bar. Osy kezge deıin shalǵaıdan qora saldyratyn, qudyq qazdyratyn sharýa shyqsa, oǵan da tizgin tıip qalady. Qandaı tas qarańǵy túnde de aparam degen jerine adastyrmaı aparady. Jelge qaraıdy, juldyzǵa qaraıdy, shóptiń ısine qaraıdy, tipti jata qap topyraqqa tilin tıgizip kóredi, áıteýir.

Sonaý ózen boıyndaǵy kolhoz Uly Qumnyń qıan túbindegi osy shabyndyqqa Tileýdi qaldyrdy da, qum men qatqyldyń arasyndaǵy azǵantaı bazaǵa Kúderini qoja etti. Kúdekeńniń osy ıen qumnyń bir ózi sekildenip kúdireıip beısaýbat mashına kórse, artynan shaýyp, kýzovynda ne bar ekenin tekserip almaı jibermeıdi. Alda-jalda bir qushaq pishen tasylsa — qyzyl shataq bastaldy deı berińiz. Ondaı qýysty shoferlar anadaıdan dalaqtap shaýyp kele jatqan Kúderini kórse boldy, toqtaı qalady. Kabınasynan sekirip túsip, aldynan shyǵady. Óp-ótirik adasqansyp jón suraıdy. Álginde ǵana qurtyp jiberetindeı bop, emine shaýyp kele jatqan óndirshegi soraıǵan uzyn shal aıaq astynda-aq ashýy tarqap, er ústinde túzelip otyrady. Tóbeńe oınatqaly turǵan bes órme qamshysyn ýysyna jıyp, jyńǵyl sabymen kókjıekti nusqaıdy.

— Anaý qara dóńge kóterilgesin saǵym shalyp bir kóne oba qaraýytar. Soǵan jete bere jol eki aıyrylady. Oń qolyńa buryl. Biraz júrgen soń kóp adyraspan jolyǵady. Odan óte bere, joldan shyq. Kúnniń kózi jol jaq qulaǵyńa arttan túsetindeı qyp tart ta otyr. Qashan mashınanyń kóleńkesi, uzyn syryq bop aldyńa tike túsken she zýlaı ber. Kóldeneń qalaı aldyńa tústi, solaı solǵa buryl. Kóleńkeńdi qaptalyna salyp jarty saǵat júrseń, suraǵan qudyǵyńnyń tóbesine túsesiń. Túsindiń ǵoı?

— Túsindim, kóke. Raqmet!

— Túsinseń, áne solaı.

— Saý turyńyz.

— Jolyń bolsyn. Áı, toqta. Temekiń bar ma?

— Alyńyz.

— Aý, mynaýyń álgi aq quıryq bapyras qoı. Kóp jasa, aınalaıyn.

Ol sıgaret sýyryp, murnyna aparyp ıiskep, syrtyndaǵy tasqa basqan jazýdy baıaǵyda «lıkbezde» shyramytqan tórt-bes árpine mańaılata almaı, shyrpy suraıyn dep basyn kótergende, mashınanyń anadaı jerge uzap ketkenin kóredi.

— Qap, álgi syǵyrdyń ne alyp bara jatqanyn qaramaǵanymdy qarashy,— dep sanyn bir-aq soǵady. Sosyn qorapty qaltasyna salyp, qolyndaǵy jalǵyz tal sıgaretti qulaǵyna qystyryp, túksıip úıine qaıtady. Sóıtken shaldardy kórse shaqshasyna jarmasyp, jastardy kórse shylymyna ortaqtasyp, keńsege barsa shikireıip qalpaq kıip, sadaqada basyna oramal baılap, taqýa bolyp qyryq qubylatyn qý aıaq neme endi, mine, joq qaraǵan qonaqtan bir ýys buıra nasybaı oljalap, jón siltep kemeńgersip otyr. Tileý osyny kórse kúlkisi keledi de turady. Qazir de syı qonaqtan ıba etip, myrs ete túspeı, shydap baqty.

— Ol túıeń tabyldy deı ber. Dál qazir bul Uly Qumda aıaǵy bar túıe túgili túsip qalǵan tusaýyńa qol tıgizetin eshkim joq. Eńgezerdeı qonaq Kúderige qarap murty jybyrlap biraz otyrdy da, kilt Tileýge buryldy.

— Myna dombyrańdy kimge jasattyń?

Tileý aýzyn ashqansha, Kúderi aıtyp ta úlgerdi.

— Oıbaı-aý, bul kimge jasatýshy edi, ózi daǵy. Ólige jan bitirýden basqanyń bári óz qolynan keledi.

— Endeshe, tipten durys. Al, quda, osy qý shanaǵyńdy maǵan qı. Álimniń aýylynan ala qaıtqan qol úzdigim bolsyn. Úıińniń mańynyń qumalaǵy sırek eken. Álgi joǵalyp júrgen jaıraǵyrdy saǵan qıdym. O basta da osy jaqtan kelgen mal edi. Jersinbeı qoıdy. Myna kúlte saqal tabam dep otyr ǵoı. Taýyp ákep seniń beldeýińe baılasyn. Tileý men Kúderi kúldi. Eńgezerdeı qonaq ornynan turdy. Qolyndaǵy dombyrany ustaı turdy. Jeleń beshpentin sheship, syqıtyp orap aldy. Zeınep aldaryna túsip esikti kóterdi. Eki erkek te ere shyqty.

Beldeýdegi ala sıraq báıge kúreń ıesi ústine qonǵanda beli maıysyp, anadaı jerge ytqyp ketti. Qonaq apyl-qupyl qosh aıtysyp, kúnbatysty betke ustap, shaba jóneldi. Eki tizesi at tirsegin qaǵyp barady. Sońynan tili salaqtap salpań qulaq qara tazy shaýyp barady. Ekeýiniń sońynan da quryq súıretkendeı bop eki uzyn qara kóleńke erip barady. Sol bir salańdaǵan qos kóleńke kókjıektegi kók munaraǵa sińip joǵalǵansha bular úı syrtynda turdy da qoıdy. Kók jıekte suıqylt saǵymnan basqa eshteńe qalmaǵan soń baryp, úıge kirdi. Kúderi tórge qaıta shyqty. Onyń oń jaǵyna Tileý tize búkti. Kúderi keńk-keńk kúldi.

— Al, balańa at qoıdyń ba?— dedi Kúderi.

— Joq.

— Osy kezge deıin ne dep keldińder?

— Sol jaman nemeni ne deıtin ek, jaman neme deı salamyz.

— Jaman nemesi nesi, atyn Jaqsylyq qoıý kerek.

— Apyr-aı, bizdiń tuqymda ondaı at bolmaýshy edi. Artymyzda tuıaq bolyp qala ma dep otyrmyz. Osy kúshiktiń aty Tuıaq bolsa qaıtedi. Kúderiniń álginde ǵana jelp etip joǵary kóterilgen jalbyr qabaǵy qaıta jadyrap sala berdi. Tór aldynda burshaqtaı terlep jatqan bóbekti oraýymen alyp, oń qulaǵyna aýzyn apardy.

— Áı, kúshik, seniń atyń Tuıaq! Estısiń be, aı? Tuıaq! Tuıaq! Tuıaq! Artynan aǵarǵan aýyz tıip bata qyldy.

— Endi bir bes-on kúnde pishenshiler de qulap qalar,—dep teristikke shoqyta jóneldi.

Shirkin, so bir jylǵy jaz-aı. Ánsheıinde janarynyń bar jyltyn jalmap jutyp ap, búlk etpeı bedireıip jatatyn da qoıatyn quba sur alqap maı týa shalqar kóldeı shalqydy da ketti. Qaqalyp qalyń bitken bıdaıyq pen kók erkek kól betindegi buıra tolqyndaı erteli-kesh dóńbekshıdi de jatady.

Sol bir qyryq aýnaqshyp taǵatynan aıyrylǵan mazasyz dúnıeniń kópten saryla kútken aıaýly ańsaryńdaı bop alys kókjıekte úzdik-sozdyq kóp qaraıǵan kórindi. Mań-mań basyp jaqyndap keledi. Asyqpaı aıańdaıtyn uzyn tizbek kósh eken. Al qasyndaǵy irmetilgen qalyń dúrmek túıege súıretken shóp mashınalary men tyrmalary bop shyqty. Olar shabyndyqtyń shetine jete berip kilt kidirdi. Kólikterin aǵyta bastady. Kósh qyzyl shaǵyldardy jambastaı jyǵylǵan qumaq qara jalǵa kóterilip baryp toqtady. Uzyn sıraq narlar men almas órkesh atandar arqalary bosap, býlary burqyrap, tis tımegen tý shalǵynǵa endi tıise bergende teńkıip-teńkıip jatqan kóp qaraıǵandardyń tasasynan qyp-qyzyl keregeler boı kóterdi. Qoldary shoshańdap ersili-qarsyly elbeń-elbeń júgirip júrgen kóp áıel qońyr jaldyń basyna keste tógip jatqandaı. Samsap-samsap shańyraq kóterildi. Ańdap-ańdap ýyq shanshyldy. Kúltelenip baýlar tartyldy. Ýyzdaı bop kıiz jabyldy. Álginde ǵana saǵym shalyp turǵan tuldyr keńistik aq jumyrtqa aýylǵa aınaldy. Qara borbaı balalar kóshten túse qap shaǵyldarǵa qarap shapqylaı jóneldi. Jarysyp jýa teredi, qoıan tobyq pen kósip qazady. Shóp túbinen shubar ala jumyrtqalarǵa toly uıa taýyp, enesine jylqynyń quıryq qylynan tuzaq qurady.

Úı tigilip bola sala ıyqtaryna bir-bir dorba asqan boı jetkender tezek terýge shyǵady. Tórt-bes qarýly jigit on shaqty túıege aýyldyń bar ydysyn teńdep, aýyz sýǵa attanady. Úı-úıdiń aldynan jer oshaq qazylyp, buralańdap tútin ushady. Ydysy umyt qalǵan bir qatyn bajyldap sýshylardyń artynan júgirip barady. Jal basynda — áıelder shań-shuń, qum boıynda - balalar dý-dý. Sol bir tosyn dybystardan elsiz ólkeniń azǵantaı tirshiligi dúr túregelgen. Úıir-úıir qara quıryq anadaı-anadaıda ańtaryla qarap qapty. Túz qustary toptaryn jazbaı kók aspanda oıqastaı shyryldap júr. İnderinen júgire shyqqan tyshqandar jańa qonyp jatqan aýyl jaqqa aldyńǵy eki aıaǵyn birdeı kóterip masattana shyqylyqtaıdy.

Jalǵyz jaıylyp qalǵan shabdar da búgin ústi-ústine osqyryna beredi. Tileý aqyry shydap otyra almaı pishenshilerge sálemdesip qaıtýǵa atqa qondy. Ymyrt túse jal basynda monshaqtaı tizilip ot mazdady. Erteńine sary ala tańnan búkil alqap dýyldap qoıa berdi. Túıeniń baqyrǵanyn, shóp syrtylyn, jabyrlaı sóılesken kóp adamnyń daýysyn basa kókteı shyqqan oraq zyryly qys boıy múlgip jatqan jym-jyrt ólkeniń qulaq quryshyn qandyrardaı. Sart-surt týralyp túsip jatqan kók shalǵynnan ón boıyńdy balbyratqan ádemi jupar ıis ańqıdy. Sáńkıip maıalar tura bastady. Shana-shana kók shóp ersili-qarsyly josyp júr. Shóp mashınasyndaǵy bozbala jigitter bilekteri jarqyrap aıyr kótergen qyzdarǵa tisteri aqsıyp birdeńe dep aıqaılap qoıady. Qaıda kóz salsań da abyr-sabyr qımyl. Qaıda qulaq tikseń de jabyr-jubyr ún. Shirkin, aspan astyndaǵy dúnıeniń sáni men máni mynaý qybyr-qybyr qımyly taýsylmaıtyn jumyr basty pendeler eken ǵoı. Keshe ǵana melshıip jatqan meńireý dala, endi, mine, ándetip qoıa berdi. Tipti shalǵyǵa iligip, mort-mort túsken kók balaýsanyń ózi osy eki aıaqtylardyń aıaǵyn qushqandaryna ábden máz bolyp, syqylyqtap kúlip qulap jatqandaı. Mundaıda kisi qaırattanyp ketedi eken. Kúni-túni temir tyqytatyn Tileý sharshaýdy bilseıshi. Qumaq jerde oraq qandaı qıraǵysh. Sonda da myńq etpeıdi. Erteden qara keshke qolynan balǵa túspeıdi. Tósegine súre jyǵylady. Qulaǵyn kesip alsań da oıanbastaı bop qatyp uıyqtaıdy. Tús kóredi. Túsinde baıaǵysyndaı qobdıyn shashyp oınap otyrǵan kóp balany kóredi. Keıde olar zińgitteı-zińgitteı jigit bolyp, ár qaısysy bir-bir shóp mashınasyna otyryp ulan-asyr shabyndyqta qazdaı tizilip qaz-qatar jarysyp bara jatady. Oıansa — baýyrynda Tuıaǵy, shalqasynan túsip uıqy soǵyp jatady. Taǵy da qarbalas kún. Taǵy da sharýasy shash etekten. Sonda da Tileý qabaq shytpaıdy.

Jal basyndaǵy kóp aýyl men shuqyr oıdaǵy jalǵyz úıdiń arasy aıdaý jol bolyp qalady. Pishenshi aýyldyń áıelderi qos ýys qanty men bir túrgen shaıyn qoltyqtaryna qysyp kep, Zeınepke kıim pishtiredi, is tiktiredi. Zeınep shalynyń qaqpanyna túsken qara quıryqtyń etin qyzyl qýyrdaq qyp, shaı qaınatyp, kıiz bastyrady, arqan shırattyrady, erteń jalǵyz ilikti bop qalǵanda, qaıraty taýsylyp, qarań bop otyryp qalar bar sharýasyn bitirip alady.

Sóıtken dáýren de eki-úsh aı ǵana. Áýeli aıdaladaǵy jalǵyz úıdiń kóńilin qulazytyp pishenshi aýyl kóship ketedi. Sosyn shabyndyq ornyndaǵy qaraqurym úı aınalaǵa jaýtańdaı qarap taǵy da jalǵyz qalady. Taǵy da jazdyń shyqqanyn, pishenshilerdiń kelgenin asyǵa tosady. Olar úshin pishenshilerdiń kóship kelgeni men kóship ketkeninen basqa oqıǵa da joq. Olar úshin mynaý ótip bolmaıtyn mańdymas ýaqyttyń bar ólshemi sol ǵana. Eń azy kishkentaı Tuıaqtyń jasyn da ol týǵaly qansha ret pishen shabylǵanyna qarap esepteıdi.

Bul tarapqa pishenshiler ár kelgen saıyn Tuıaq ta óse tústi. Byltyr jórgekte jatqan Tuıaq pishenshiler endi bir aınalyp kelgende júrip júr. Byltyr esikten tórge qyryq qulap zorǵa jetetin Tuıaq bıyl ákesine erip pishenshi aýylǵa qydyryp kelýge jarapty. Byltyr aldyna alyp ustap otyrǵanda basy bulǵańdap ıt-zyqyńdy shyǵaratyn Tuıaq bıyl atyńa mingiz dep tap-tap beredi. Byltyr jýas tuǵyrǵa erdiń qasynan ustap ázer otyratyn Tuıaq bıyl jal-quıryǵyn kúltelendirip taıǵa minip alypty. Kishkentaı súıek bas eri, álekeı-kúlekeı at-turmany bireýdiń kóziniń aǵy men qarasy ekenin aıtpaı-aq tanytyp tur.

Tuıaqtyń bar yrymy pishenshiler barda jasalady. Bir alpaýyz áıel tusaýyn kesip, Zeıneptiń qos taqta alqasyn qaǵyp aldy. Súndet toıynyń qyzyǵyn da pishenshiler kórdi. Mektep bitirgendegi toıy da solarǵa buıyrdy. Tileý balasyn qatarynan qalmasyn dep, bir sıyryn satyp qarjy qyp, Almatyǵa attandyrdy. Aı jarymnan soń balasy eki kózi bileýdeı bop jylap-jylap aýylǵa qaıtyp keldi. Oqýǵa túse almapty. «Eshteńe etpes. Bıyl túspeseń, endigi jyly túsersiń»,— dep Tileý taǵy bir marqanyń basyn qyryqty. Balasynyń alys joldan aman-esen oralǵanyna bergen qudaıysy edi. Kelesi jyly maı óte Tuıaq astanadan satyp ákelgen tarǵyl chemodanyn qolyna ustap taǵy attandy. Bir aıdan soń sopań etip taǵy kirip keldi. Samaı túginiń shyqshytyna, jelke túginiń jaýyrynyna túsip ketkeni bolmasa byltyrǵydan ózge habary joq. Tileý túni boıy kóz ilmeı shyqty. Apyr-aı, bul tuqymnan da bireý qara tanıdy ma dep edi. Qudaı ol tilegin de qabyl kórmegeni ǵoı. Ári aýnaqshydy, beri aýnaqshydy. Kóz aldyna balasynyń jalbyraǵan shashy, salańdaǵan balaǵy elestedi. Qalada endi bir aı kidirgende, o shirik, qora shetindegi qaraqshynyń ózi bop keledi eken. Qaıta, qalyp qoımaı, aınalyp-úıirilip úıirin tapqanyna shúkir. «Jaraıdy, jer basyp tiri júrse boldy»,— dep tań aldynda zorǵa kirpigi aıqasty. Táýbashyl shaldyń qara pyshaǵy erteńine taǵy bir toqtynyń tamaǵyna jarmasty.

Tuıaq jurtpen birge pishen tasysty. Qysqa salym aýdan ortalyǵyna shoferlyq oqýǵa ketti. Kelesi kóktemde alaqandaı qatyrma qaǵazdy qaltasyna basyp aýylǵa oraldy. Kolhoz mashına taýyp bere almady. Jazda jurtpen birge pishen shabysty. Olar ketken soń qoldy-aıaqqa turmady. Qaqpan qurady. Ań qaraıdy. Aıdalada birdeńe izdep, qańbaqtaı júıtkip júretin ekspedısıalarǵa baryp sóılesedi. Sóıtip júrgende voenkomat shaqyrdy. Eki jylǵa áskerge alyndy. Eki jyl boıy saryla kútkenge shydamady ma, joq batpandap jabysqan indetti balasy er jetip, qoly bosaǵan soń baryp ańdady ma, kópten beri kókiregin súıretip, syryldap júrgen Zeınep Tuıaq aýyl ortalyǵyna kelipti degen habardy estigen kúni tańnan shyqpady. Áıteýir baıǵustyń ımany bar eken. Aıdalada jalǵyz úı otyrǵanda qaıtsa qaıter edi. İrgege pishenshi aýyl kóship kelgen soń baryp kóz jumdy. Álpeshtep baqqan balasynan bir ýys topyraq buıyrdy.

Tileýdiń endigi ýaıymy — balasy. Sheshesi barda da aıaqtana almaı qaldy. Jetim shal men jetim balaǵa kim qyz beredi deısiń. Sony Kúderige aıtyp edi. «Pishtý!»— dep qolyndaǵy jyńǵyl sap qamshymen jerdi bir-aq tartyp ornynan turyp ketti. Arada aı ótpeı jatyp dalaqtap qaıtyp shaýyp keldi. Eki ıininen dem alyp entige sóıledi. Sóıtse, shóp qoryp júrip kóship bara jatqan bóten aýylǵa jolyǵypty. Shabyndyqty taptaısyńdar, tez irge kóterińder dep shaptyǵyp barsa, baıaǵy dombyra alyp ketetin kúıek saqal deıdi. Kózi qantalap alǵan buǵan qıtyqtanyp sóılespeı biraz otyrypty. Sosyn birin-biri qaǵytyp biraz tájikelesipti. Aqyr aıaǵynda amandyq-saýlyq surasypty. Tileýdi umytpapty. Kempiri óldi degende, qatty kúızelip qapty.

Kúderi sol kúni qonyp, erteńine shaı quıyp berip otyrǵan boı jetip qalǵan qyz balasyna quda túsip attanypty.

Zeıneptiń jylyn bere sala toı ótti. Ákesine tartqan áýpirim bireý bop shyǵa ma dep edi, kelini ádepti bala eken. Aldynan kóldeneń ótpeıdi. «Atekelep» elpildeıdi de turady. Kıimi qaqyradaı bop jýýly. Dáret qumanyna jyly sý quıýly.

Aıdaladaǵy jalǵyz úıde sol kelini ekeýi ǵana. Al, Tuıaq bolsa, toıdan qalǵan azǵantaı qarajatqa qaladan satyp ákelgen motosıkline minip ap, tań atsa boldy bir jaqqa taıyp bara jatady. Kún keshkire kún astynan shań ertip quıyndatyp qaıtyp kele jatady. Úıde bolǵan kezinde de bul ekeýimen sóılespeıdi, álgi daryldaǵynyń asty-ústin shuqylaıdy da júredi. Keıde tipti kún asyp, tún asyp kórinbeı qoıady. Ken qarap júrgen deı me, sý qarap júrgen deı me, ınjenerler qosyna qonyp qalady. Ondaıda áıteýir bir kıimi ózgerip keledi. Birde tizeden tómen tyrdaı jalańash, kósteńdep tabaldyryqtan attaı bergeni.

Kóp sóılemeıtin Tileý:

— Apyr-aı, qonǵan aýylyńnyń ıti qandaı qabaǵan edi,— dep bir myrs etti.

— Balaǵyn ıt jyrtqan joq. Ózi osyndaı kıim. Short deıdi. Jazda kıýge jaqsy kórinedi.

— Bopty endeshe.

Kelini kúlip jiberip edi, Tuıaq alaıa qarady. Taǵy birde Tuıaq Kúderi otyrǵanda moınyna bir jaltyraq qara qobdı asyp oralǵany. Esikten qalaı attady, solaı jer-kóktiń barsha dýyldaq-shýyldaǵy dańǵyra qaǵyp qoıa bergeni. Jelidegi bota noqtasyn úzip qashyp ketti. İrgede kóleńkelep jatqan qozy-laq dúrkireı túregeldi.

— Astapyralla, mynaýyń ne?— dep úreılendi Kúderi.

Tuıaq kúlip jiberdi. Moınyndaǵy qara jáshiktiń birdeńesin syrt etkizip basyp qap edi, álgi alaman-asyr pyshaq keskendeı jym boldy. Shólmekteı móp-móldir qabynyń arǵy jaǵynda bir qyzyl qońyr dóńgelek ún-túnsiz shyr aınalyp jatty. Kúderi Ánes saqabadan — Alash, Alashtan — Jaıylqan men Seıilhan, odan — Qazaq pen Sozaq, Qazaqtan — Aqarys, Janarys, Bekarys qalaı taraǵanyn aıtyp otyr edi. Álgi ýlyǵan-shýlyǵan dańǵaza basylǵasyn áńgimesin qaıta jalǵady. Migirsiz aınalyp jatqan qyzyl kúreń dóńgelekten basqanyń bári tynyp qapty. Mynaý jym-jyrt tynyshtyqqa masattanǵandaı Kúderi omyraýyn jelpip-jelpip qoıyp, sańqyldaı tústi. Kenet murny jybyrlap ketken soń, shaqshasynyń tyǵynyn aǵytyp, alaqanyna nasybaı salyp jatyr edi, jyltyraq qara qobdıdyń qazaqsha sambyrlap qoıa bergeni: Bekarystan — Alaý, Alaýdan — Alshyn, Alshynnan — Nádirqoja, Qydyrqoja, Sádirqoja, Nádirqojadan — Qarakesek, odan Álim, Shómekeı týady.

Kúderi qapelimde sasyp qaldy. Myna bir daýys óte-móte tanys daýys. Biraq ózi de bir jarymes neme bolmasa etti. Baıaǵyda shaldardyń báriniń kindigin ózi kesip, besikke ózi salǵandaı qoqılanyp jatqyzyp-órgizip otyr. Aıaǵy jetetin jerde shejireni budan myqty biletin álgi ımek muryn salyq agent qana. Etke maldy mezgilinde tapsyrmasań, tuqym-teberinde kimder sarań bolǵanyn kózinen tizip betińe salyq qylady. Bireý jańadan ferma bastyǵy bop taǵaıyndalsa, jeti-babasynda, naǵashy jurtynda atqa mingenderdi túgel sanap shyǵady. «Baıaǵy pálenshekemnen keıingi qoly bılikke jetip otyrǵan osy eken»,— dep qompańdaıdy. Biraq onyń daýysy mynandaı emes, shińkildekteý edi. Al, mynaý ójeńdegen bireý. Shamasy, Almatyda turatyndardyń soıy. Ana joly oqýǵa baryp qaıtqan nemeresi qalanyń shaldary kók bazarǵa jıylyp, qymyz iship, shejire aıtyp, sharıǵatqa talasady eken dep kelgen-di. Solardyń bireýi emes demeısiń be. Qansha degenmen astanada turady, qoldary uzyn ǵoı, radıodan qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp kóıitýin qarashy. Bul aýyldan radıodan buryn, byltyr Tasqaranyń Tókeni ǵana sóılegen. Biraq, byljyraqtap zorǵa sóılegen. Aýylǵa kelgesin: «Sonsha nege ústi-ústine tutyǵa berdiń?»— degenderge: «Radıonyń pysy basyp ketti»,— dep edi. Myna sabaz radıonyń pysy bolmaq túgili, aıaq-qolyńnan alyp domalatyp tastaıtyn arýaǵy bolsa da, pysqyratyn túri kórinbeıdi. Ázir áńgimeniń uly jobasy durys. Biraq Kúderi qalanyń tal kóleńkelegen qara shekpen shaly qansha biledi deısiń, bir jerden aıaǵynan aldyrar dep bir kózin qysa túsip, basyn jyltyraq qara qobdıǵa qaraı ántek qısaıtyp qadalyp tyńdap otyr... E, báse.aıtpady ma... «Álimnen Amanaq, Jamanaq, Qaramanaq, Aınaq týǵan...»

— Ottapsyń,— dedi Kúderi kózi bajbań etip.— Tórteý emes beseý týǵan. Toqalynan týǵan Túmendi qaıda qoıasyń. Túmennen Baısary men Kishkene týmaı ma?! Sodan alty ata Álim atanbaı ma... «Qalanyń qaqbasyn» jańyldyrǵanyna máz bolǵan Kúderi manadan beri alaqanynda jatqan qara buıra nasybaıdy tiliniń astyna bir-aq quıdy. Tuıaq kúlip jiberdi.

— Kúdeke, bul sóılep otyrǵan ózińiz ǵoı.

Eki shaldyń da kózderi atyzdaı boldy.

— Tuıaqjan, qaıdaǵy bir qańǵybastarǵa erem dep ádepten aıyrylyp barasyń bilem. Kisi degen ákesindeı kisimen qaljyńdaspas bolar. Kúderi sózin aıaqtap bola bergende, ishinde qyzyl dońǵalaq zyr-zyr aınalyp jatqan qara jáshik:

— Ottapsyń,— dedi julyp alǵandaı qyp.

Eki shal jaǵalaryn ustady.

Tuıaqtyń shyǵarmaıtyny joq. Bir kúni basyna shańyraqtaı qyp delıme qalpaq kıip kelgeni. O kúni de osy úıde Kúderi otyrar ma! Tabaldyryqtan attamaı jatyp jabysa ketti.

— Bala, myna qalpaǵyń túıe qaraǵanda kıýge jaqsy eken. Kóleńkesi mol. Kózińe kún túspeıdi. Osynyńdy qısań qaıtedi... Endi Tuıaq kóp baratyn ınjenerlerdiń qosyna o da barǵyshtaıtyndy shyǵardy. Ár barǵan saıyn bir kún jyr qylyp aıtatyn áńgime ákeledi. Bastyqtary bir qasqabas nán orys deıdi. Qaba saqalynyń ózi qyl bolmaı jún bolǵanda bir atqa toqym molynan shyǵatyn eken deıdi. Jaryqtyqtyń eki ıyǵyna eki jigit mingendeı deıdi. Aýzynan shylym túspeıdi, judyryq sıatyndaı keń tanaý qystykúngi sylama qazandyqtyń murjasyndaı býdaqtaıdy da turady deıdi. İshinen bota bolmaǵanmen qulyn shaýyp óte beretindeı dáý-dáý shoıyn qubyr tartyp keledi deıdi. Mashına dep áne solardykin aıt, bizdiń kolhoz gazıkteri olardyń qasynda esektiń kúrkesindeı jermen-jeksen bop qalady deıdi.

Tuıaq aqyry solarǵa ketip tyndy. Bir kúni balasy ekpini taý jyqqandaı kókqasqa mashına minip keldi. Álgi sýsyldaq aıtsa aıtqandaı-aq eken. Jaryqtyq tórt-bes kıiz úıdi qabat júkteseń de myńq ete qoımas. Tileý saqalynyń ushyn ustap, basyn shaıqap qala berdi. Balasy aýyl mańynda shań qonbaı tyń turǵan ýyz maısany japyra jaıpap kete bardy. Endi Tuıaq aıda-aptada bir soǵyp turady. Tileý jatsa-tursa: «Jaman neme qaıda júrse de pále-báterden, qaýip-qaterden aman júrgeı»,— dep tilep otyrady. Al kelini alystan mashına gúrili estilse, úıge bir kirip, bir shyǵyp, tyzańdaıdy da júredi.

Bir kúni tús qaıta tap aýyldyń ıek tusynan birdeńe taryldap ala jóneldi. Álgi dybys birte-birte kúsheıip barady. «Tuıaqjanǵa taǵy da bir jańa mashına bergen-aý»,— dep syrtqa shyǵa kelip edi. Álgi daýys áýeden shyǵatyn sıaqty. Kózin alaqanymen qalqalap aspanǵa qarady. Qanaty bulǵańdaǵan birdeńe dál bunyń úıiniń tóbesinde shyr aınalyp júr. Bar úzik, týyrlyq týlap qoıa berdi. Túndik bir jaqqa ushyp ketti. Tileý «astapyralalap» jaǵasyn ustap ańtarylyp tur. Álgi taryldaq neme quddy arbalǵan torǵaıdaı shyrq aınalyp shyǵar emes. Kenet esiktiń aldyndaǵy úıýli kúldi burqyrata aspanǵa kóterip, dál jer oshaqtyń qasyna kep qondy. Tileýde záre joq. Álgi tyryldaqtyń búıiri úńireıip tesildi de, ar jaǵynan bireý kórindi. Sýaıaq Kúderi. Baspaldaqtan túsip kele jatyp keńk-keńq kúlip qoıady ózi.

— Qalaı eken? Synyq shóńge jolatpaıtyn tıraq neme, kúlińdi tórińe shashtym ba, bálem?

Tileý óz kózine ózi senbeı baqyraıyp qalypty. Kúderi qasyna kep arqasynan qaqty. Túıe qarap júrmin deıdi. Myna tyryldaqty álgi tamyr orysynan surap alypty. Úıge kirip, bir zereń shubatty qaǵyp sap, qarasha úıdiń bar kıizin túgel týlatyp qaıta ushyp ketti.

Mynaý qumaq buırattardyń ústinde myń jyldar boıy týyrylyp turǵan buıyǵy tynyshtyqty dal-dul jyrtyp bara jatqan tosyn daýys qulaǵynda áli túr. Sanasy sonaý kózden bir-bir ushyp joǵalǵan jumbaq mashınaǵa tańǵalyp tursa da, úırenip qalǵan aýyz shirkin:

— Bul sýaıaqty qoısaıshy, júrmeıtin jeri joq-aý!— dep kúbirleıdi. Sodan bylaı Tileýdiń kóńiline bir alań kirdi. Buryn tań namazyn oqı sala is qylatyny bar edi. Ol kúni qobdıyna tıgen joq. Atyn erttep, aýyldyń aldyna qaraı shoqyta jóneldi. Babalar zıratyna baryp, qaz-qatar jatqan kóp tómpektiń kún batys betinde Óteý atasynan bastap, bas-basyna quran oqydy. Atynyń shylbyryn qaryna ilip alǵan qara shal ana tómpektiń de, myna tómpektiń de qasyna baryp jer tizerlep, alaqanyn jaıyp, betin bir sıpap, qaıta turady. Eń sońynda kishkene zırattyń kún shyǵys shetindegi Zeınep qabirine keldi. Tirisinde aıaǵynyń ushymen basyp, kirgen-shyqqany bilinbeıtin eleýsiz áıel jer astyna túsken soń zoraıyp ketkendeı. Áli topyraǵy otyra qoımaǵan jańa qabir jermen-jeksen shógip ketken eski qabirlerdiń qasynda ala bóten dóńkıip kórinedi. Tileý tilersegi maıysyp bara jatqandaı, tizesi dirildep qoıa berdi. Jalp etip otyra ketti. Bilgen aıatyn aıtyp, betin jańbyr shylap, keýdirlep keýip qalǵan kebir topyraqty qamshynyń sabymen qopsytyp, bir sheńgel topyraq alyp qosty. Sosyn qarsy aldynda uzynnan-uzyn sulap jatqan qyzyl tómpektiń bas-aıaǵyn túgel sholyp shyqty. Onyń tula boıynda tiri Zeınepti eske salatyndaı eshteńe joq. Tabaldyryqtan bul attaǵanda kósilgen aıaǵyn jıyp ala qoıatyn Zeınep qasyna kelgende dál bulaı tyrp etpeı jatyp alar ma edi... Tileýdiń tamaǵy qurǵap barady. Shyqshyt tusy áldenege jybyrlap qoıa berdi. Betine bir kún jel bop kelmegen aq nekeli qosaǵyn baýyry sýyq qara jer bedireıgen ózine uqsatyp bezertip tastapty. Bul úshin qınalmaıtyndaı, buny qımaıtyn eshteńesi joqtaı, mynaý qara sur tómpektiń eń bolmasa barmaq basyndaı bir kesegi qylp etip qozǵalmady. Qolyndaǵy qamshysynyń sabyn qanypezer qara jerge nuqı shanshyp, shaıqalaqtap ázer ornynan turdy. Battıyp bar izi saırap qalǵan álgi otyrǵan ornyna kózi túsip ketti. Júreginiń basy búlk ete tústi. Mynaý buıyrsa erteń ózi jatatyn jer ǵoı. Qarıa oń qolynyń saqalyna qalaı baryp qalǵanyn bilmeı qaldy. Qaıta úńildi. Eki tizesi batpaqtap boldyrtyp jyǵylǵan túıeniń shókken jerindeı kebir topyraqqa shanshyla kiripti. Bir qaptaly qara jýsan ósken qatqyldaq. Munyń ne oılap turǵanyn sezip qalǵandaı erteń temir kúrektiń ótkir júzi qyrsh-qyrsh qıyp túsetin sabalaq bas qara jýsandar dirdektep qoıa beripti.

Tileýdiń mıyǵyna, nege ekeni belgisiz, jymysqy kúlki ilikti. Iá, dál osy araǵa mynaý Zeınepke uqsap nardaı sulap bu da jatady. Mynaý qazir aıaǵymen basyp turǵan kebir topyraq betin jabady. Buryn alty qyrdyń astyndaǵy ajdahadaı ataǵynyń ózimen-aq alystan júregińdi qaltyratqan ajal shirkin mysyq tabandap tipten taqap qalǵan eken. Jatatyn jeri, jamylatyn topyraǵyna deıin belgili. Aqırettik pendege ajaldy esten shyǵarýǵa bola ma. Tuıaqtyń tili shyǵa-aq artyna mingestirip, osynda ákelgen. Jeti atasyn túgel jattatyp, qaısysynyń qaı tómpektiń astynda jatqanyna deıin aıtyp bergen. Qudaı degenine jetkizse, óziniń de osy aradan topyraq dámetetinin aıtqan. Sonda basyma kep, duǵa oqyp júr dep, aıat úıretken. Temir-tersektiń jón-josyǵyn jattaımyn dep, umytyp qalamasa, jadynda bar shyǵar. Keshke tósekke jatarda da, áldeneshe qaıtalatyp aıtqyzýshy edi. Kekili jalbyraǵan tili tastaı qara bala qaq tórde shaıy kórpeniń ústinde sharta júginip otyryp ap, qabaqty tas túıip, alaqanyn aldyna jaıyp, taqyldatyp aıtyp beretin. Sonda bul qarshadaı bala aıtqan túsiniksiz sózder ǵumyryna ǵumyr qosqandaı bir marqaıyp qalatyn. «Erteń qaraǵym basyma kelip tap osylaı suńqyldap otyrǵanda albastydaı aıqara basyp jatyp alǵan qara jerdiń ózine bir qaıran taýyp, ornymnan bir aýdarylyp túsermin-aý»,— dep oılaıtyn. «Tek jalǵyzymnyń óz qoly óz aýzyna tezirek jetkeı!»— dep tileıtin. Endi mine, ol tilegine de jetti.

— Oı, keremet-oı!— deıdi ol atyna minip aýylǵa qaıtyp kele jatyp. Sondaǵy keremeti ne... Jataǵan jalda jer tistep jatyp alǵan qyzyl tómpek pe, joq álde qaıdaǵy-jaıdaǵynyń basyn bir-bir shalyp bosqa dal bolyp kele jatqan myna máńgir bastyń jer astyna túsetini me? Ony Tilekeńniń ózi de túsinip kele jatqan joq. Biraq, ne de bolsa, jaratylys jaryqtyqtyń syldyrlatyp on eki jilik arqalatqan jan ıesin myna qara jer, syz topyraqpen qaıta tabystyrmaı qoımaıtynyn bir jola uǵyp, moıyn usynyp keledi. Óz-ózinen rıza bop keledi. Nege rıza bolady? Kisi ólimge rıza bolýshy ma edi? Buryn ol da dál osylaı oılaıtyn. Sóıtse, ol jaı ánsheıin pendeshilik eken. Ólseń de qadirińdi bilip, atyńdy umytpaıtyn el-jurtyń men urpaǵyń bolsa, ólimniń nesi úreı, nesi qıanat... On segiz myń ǵalamnyń ár qaısysyna jón taýyp bergen jaratylys jaryqtyqta ádiletsizdik bolýy múmkin be, sirá. Qatary sırep, qaıraty ketken kári ýaqytyn sarqyp, dúnıe aýsa, nesi ádiletsizdik. Qaıta qadirin ketirip, bolǵanyn-tolǵanyn kórmegen ógeı ortada ólekse súıretip júrip alǵany qıanat bolmaı ma? Tek sondaıdan saqtasyn. Aqyl-esi durysta jónimen jónelý de kez-kelgenge buıyra bermeıtin baqyt emes pe? Zeınep bolsa bitpeıtin de qoımatyn qybyr-qybyrdan jalyqqandaı, jer astyna túsip tyrp etpeı jatyp aldy. Bul bolsa bireýdiń búldirshindeı balasynyń qolyna qarap qaldy. Astyndaǵy qara temirdi qoınyndaǵy áıelinen beter sylap-sıpap Tuıaq júr. Eń aýzy sýaıaq Kúderiniń ózi temir qusqa minip, tabany jerge tımeı, qoıqańdap ketkeni anaý. Ata babam kúzetken qara jurtymda kóz jumam dep, ýyzdaı jas balany, jalǵyz kelinin aı daladaǵy ońasha kúrkege jipsiz matap bul otyr. Kelinine-aq obal boldy. Óteý tuqymynyń shańyraǵyn ustap, ákesi marqumnyń amanatyn estip qalmaǵanda, kim bilipti, túıe qartaısa taılaǵyna eredi dep, bul da balasynyń eteginen ustap keter me edi... Biraq mynaý kózin ashqaly qara oryn, qara jurtty qaıtyp qıady... Súıegin zorǵa kóterip jatyp aıtqan ata amanatyn qaıtyp attaıdy... Mynaý ushan daladaǵy tirshilik belgisi — jalǵyz úıli aýyldyń jalpyldaq otyn qaıtyp sóndiredi... Ata qonystyń ańyljyp ıesiz qalǵanyna jer astynda jatyp shydasa shydar, jer ústinde tiri júrip qaıtyp shydaıdy... Jalǵyzyn jetkizdi. Kelin túsirtkizip, qyzyǵyn kórdi. Bul dúnıedegi sharýasy da qynama shapannyń etegindeı dóńgelenip kele jatqan syńaı tanytty. Biraq kóńilinde áli de bir alańy bar. Ony aýzynan shyǵarǵan emes. Qudaı tilegin qabyl kórse, ol alańy da basylar. Tileýdiń kóne kókiregi aıtady: endi balasynyń sońynan qara ergenin kórse, Tuıaqtyń myna jetim shańyraqty ózine quthana meshit etkenine kózin jetkizetindeı qyp, baıaǵy Óteý babasynyń «bebeý kúıin» tartqanyn kórse, odan arǵy tirshilik, shynynda da, mákirý... Sosyn oń jaqtan aq jýyp, arýlap shyǵaratyn azǵantaı tustastarynyń kózi barda, bala-shaǵasynyń aldynda ketse armany joq.

Úıge kelse — kelini bir jaqqa shyǵyp ketipti. Bes qanat shatpanyń ishi muntazdaı. Ornynda jatpaı shashylyp qalǵan, jıýsyz qalǵan eshteńe kórinbeıdi. Osy qara qurym kúrke bul es bilgeli osyndaı, jylan jalaǵandaı jaltyraıdy da jatady. Tek Tuıaq aıaǵyna mingende bir opyr-topyr bop jatatyndy shyǵaryp edi. Ol da uzaqqa sozylmady. Endi, mine, qaıda qarasań da jutynyp tur. Kóńiline bir mup-muzdaı sýyq enip, qamshysyn oń jaqqa qystyra saldy. Sosyn tórge attaı bere, keregeniń basyna ilýli turǵan tyqyr qorjynǵa kózi tústi. Býaz toqtynyń búıirindeı bultıyp tur. Jolǵa shyqqanda alatyn qorjyny edi. Alys bir jaqqa sapar shyqqanda, ustarasyn, sabyny, másisin, taspıǵyn jáne óz oshaǵyńnan shalǵaıda ne kútip turǵanyn kim bilipti dep arýlap kómetin aqtyq kıimin qorjynyna sala shyǵatyn. Qaıtyp kelgesin de sol qorjyn sol qalpynda tórge ilinetin. Endi, mine, Zeınep ketkeli ol da esinen shyǵypty. Marqum árbir úsh jylda matasyn jańartyp otyrýshy edi. Keregeniń basyna qolyn sozdy. İlmekterin aǵytyp, ishindegi táptishtep búktelgen aq matany alyp shyqty. Kirshik juqpapty. Qamyrdyń, tústiktiń álde bir atyrabynda kúnge qaqtalyp qaýashaǵyn jarǵan aq maqtanyń ısi shyǵady. Áıeli marqumnyń ustaǵan qaı nársesin de jas náresteniń eńbegindeı sylap-sıpap ustaıtyn aıaly alaqanynyń taby jatqan aq mata bunyń myna tirlikten ózimen birge ala ketetin jalǵyz sybaǵasy. Onyń mynaý qaýsaǵaly turǵan qur qańqasyn erteń baýyry sýyq qara jerden tek osy ǵana aıalap, osy ǵana arashalaıdy.

Tileýdiń saqal-murtyn bir diril bılep, qolyndaǵy aq matany eljireı sıpalap turǵan kári saýsaqtary qaltyrap ketti. Mańdaıyna bir tıgizip ornyna saldy. Sosyn otyraryn da, osylaı tura bererin de bilmeı, áldekimnen aqyl kútkendeı esik jaqqa qaraı berdi. Shymyraýly shı esikti ıyǵyna eppen ilip, kelini kórindi. Atasynan ımene basyp qazan aıaq jaqqa ozdy. Sol baıaǵy qýyrshaq oınap júrgen bala qyzdaı áli kúnge sympıyp tur. Tileý tórge shókelep tize búkti. Álgi bir ospadarsyz oıynan qysylǵandaı, kelini jaqqa ekinshi qaıtyp kóz tastamady.

— Iá, toba, jónińe ala kór!— dedi aýzyn basyp bir esinep. Sodan bylaı osy bir sóz tiliniń ushyna iligedi de turady. Birdeńeni buldirip alsa da, bireýdiń ersi bir isin estise de, sony aıtady. Tósekte de túnniń bir ýaǵyna deıin qyryq qaıtalap aıtyp tóńbekship jatqany. Tańerteń uıqydan oıanǵanda da, aýzyna aldymen sol túsedi.

Bir kúni dáret alyp, namazyn oqyp, qaq tórge salynǵan jumsaq tósekte taspıyǵyn tartyp otyr edi, qulaǵyna bir gúril keldi. Ózi bireý emes tutasa shyqqan kóp gúril. Bir-eki jyldan beri bul jaqty alyssynyp, ashshy kólderdiń qamysyn qaıshylap ketken sovhoz basshylary bıyl pishenshilerin osylaı jumsaǵan eken dep oılady. Sol-aq eken júregi oınaqshyp, kelininiń dastarqan jaıǵanyna ázer shydady. Eki shyny aıaq shaı ishti de, keıin shegindi. Kelini de qumanyn dereý ottan shyǵaryp baqty. Tilekeń ernin kúbirletip bata jasap, dastarhannyń shetin qaıyrdy. Kúıbeńdep ornynan turdy. Keregedegi qamshysyna qol sozǵanyn kórip, kelini júgirip baryp esik ashty. Syrtqa shyǵyp edi, qaırat jıyp qalǵan kún jylt-jylt jon tosqan buırattardan bilem-bilem kók tolqyn buıratyla jóńkip kele jatty. «El bıyl shóptiń astynda qalatyn túri bar-aý,— dep oılady Tilekeń.— Jańa bastyq alystan shabylǵan shóp qymbatqa túsedi dep kergıdi dep edi. Mynandaı qunan jal bıdaıyq pen erkekti kózi qaıdan qısyn. Traktorlaryn gúrildetip-saryldatyp beri aıdapty ǵoı». Atyna kúndegideı emes, aıaq-qoly jeńileıip sergek qondy. Gúril shyqqan jaqqa qaraı shoqytyp keledi. Búginde baıaǵydaı artynyp-tartynyp túıemen kóshpeıdi, jal-jaldyń basyna jumyrtqadaı tizilip aýyl qonbaıdy, balalar júlge-júlgelerdi qýalap jýa qazbaıdy. Osylaı aryldap-saryldap keledi de, buryn aılap jatyp shabatyn en qıannyń birer aptada apaı-topaıyn shyǵarady. Úı kelmegesin, sher tarqatysyp qalatyn kári-qurtań da kelmeıdi. Temir mingen balalardyń áıteýir sálem meziretteri durys. Odan asyp bir aýyz sóz aıtpaıdy. Aıdalada buta sanap júrgen kári shaldy olar qaıtsyn. Kesh bolsa, samaladaı jarqyraǵan qostaryna jıylyp, ereń-sereń bı bıleıdi. Biraq, qansha degenmen qara ǵoı. Arqalary bir jazylyp qalady. Áne, kelini de syrtqa shyǵyp, gúril estilgen jaqqa qarap tur... Tileý bedireıip jatqan jylmaǵaı ólkedegi jalǵyz belgi — basyna mosy aǵash shanshyǵan qumaq tóbeniń basyna shyqty. Bul aradan shamaly jerdegi túgel kórinedi. O jaq, bu jaqtyń bárine kóz júgirtip shyǵyp edi eshteńeni baıqaı almady. Atyn otqa jiberip bir kezde osy mańnan birdeńe qaraǵan ınjenerler ornatqan jel joqta jel týǵyzyp, ózi-ózinen yzyńdap turatyn úsh but záýlim nysana aǵashtyń túbine jantaıdy. Alys kókjıekten eshteńe kózge túse qoımaǵasyn, óz mańaıyn sholyp ótti. Úsh jaǵyndaǵy tireý aǵashtardyń úsheýine de qus sańǵyp tastaǵan, saǵal-saǵal. Ortasyndaǵy tuqyl qara tútikke aýzynan shyǵa topyraq úıilip qapty. Sýaıaq Kúderi aıtady: bar pále osy qara tútikte deıdi. Túbi jetkizbeıtin kórinedi. Sol zymyranda temir deısiń be, altyn deısiń be, jer maı deısiń be — ne keremettiń bári jatady deıdi. Injenerler ken tapqan jerlerine osylaı belgi turǵyzyp ketedi, kerek bolǵan kezinde kelip qazyp alady deıdi. «Aman bolsa, myna jaman qumaq bir kúnderi shatyrdaı úıge tolyp, shahar bop ketedi»,— deıdi Kúderi.

Apyraı, myna bir gúril jetip bolmaıtyn neǵylǵan gúril edi! Jer túbinen osylaı jer-kókti titiretkende bul ne qoıady?... Kók aspandy shatynatyp jibererdeı ashshy gúril birte-birte jaqyndap keledi. Biraq kók jıek sol baıaǵy melshıgen qalpy. Kenet kún shyǵys bettegi qaqpaq jon qara jalda kóp ereıgen-sereıgen kórindi. Pishenshilerge uqsamaı ma qalaı. Óńsheń bir kók qutandaı moıyndaryn kókke kótergen birdeńeler. Aspan astyndaǵynyń bárine kergı qaraǵan nemeler oqtyn-oqtyn óz-ózinen bas shulǵyp qoıady. Anadaıda jaıylyp turǵan aty mynaý oqys gúrilge qulaǵyn qaıshylap, basyn jerden julyp aldy. Álginde ǵana qara jerge qazyqtaı qadalyp myǵym turǵan mosy aǵashtyń ózi dirildep qoıa berdi. Endi sál kidirse saldyr-gúldir ústine qulap túsetindeı. Tileý asyǵyp-úsigip ornynan kóterildi. Júregi qaltyrap, tizesi dirildep atyna zorǵa jetti. Janýar sý keship kele jatqandaı, óz-ózinen bılep ala jónelgen qara jerdi saqtana basyp aýylǵa bettedi.

Qara jerdi qars aıyryp bara jatqan ótkir daýys ókshelep qýyp kele jatqandaı, úıine jetkenshe asyqty. Úıine kelgesin de, tóńiregine qarasa, bári óz-ózderinen quttary qashyp, qaltyrap, dirildep tur. Keshqurym Tuıaq keldi. Mana gúrildeıtin solar kórinedi. Gaz aıdaıtyn qubyr tartyp kelemiz deıdi. Tileýdiń júregi endi ornyna túskendeı boldy. Biraq jaımashýaq jazda jon arqasyn qarmaı alǵan salqyn yzǵar áli taramaı otyr. Álgi gúril tún boıy da basylǵan joq. Birer kúnde aýyldyń dál jelkesine jetti. Shydaı almaı atyna mindi. Tuǵyr neme qulaǵyn qaıshylap ereıgen-sereıgen kóp temirge qaraı aıaǵyn baspaı qoıdy. Anadaı jerdegi oqshaý tóbeniń basyna shyqty. Qara jerdi qarsh-qarsh asaǵan temir azý urty toly topyraqty eki jaǵyna laq-laq tógip keledi. Ajyldaǵan-gújildegen dáý birdeńe jon arqasynda dóńkıip jatqan uzyn qubyrlardy álgi qazyp ketken tereń orǵa domalatady. Ár jer-ár jerde kózińdi aǵyzyp túsirerdeı ótkir kókshil ot janady. Olardyń artynda aldyna som qalqan temir óńgergen aýyr traktor ordyń ústine eki bettegi jal-jal topyraqty japyra qulatyp jatyr.

Osynaý migirsiz abyr-sabyr jer saýyryn qaqyrata tilip ilgeri tartyp barady. Esine sýaıaq Kúderiniń aıtqany tústi. Ana qubyrlardyń ishine, shynynda da qoı túgili taı sıatyn shyǵar. Kúderiniń aıtyp kelgeniniń bári yp-ras. Myna zaman aýzyna ne kelse sony soǵa salatyn Kúderi sympyldaqtardyń qaı sózin de rasqa shyǵaryp jatyr.

Tileý bultyń tóbeniń basynda tańyrqaı qarap tur. Kókqasqa mashınalardyń bireýinen áldekim buǵan qol bulǵaǵandaı boldy. Tuıaq eken ǵoı, aınalaıyn. Endi mynaý yzy-qıqy kóp qımyl kózine tipten ystyq kórinip ketti. Tileý kúnde atyna minip, bultyń tóbeniń basyna shyǵyp qubyr tartyp jatqandarǵa qaraıdy da turady. Kúnnen-kúnge alystap barady. Sonaý uly shaǵyldardyń arasyna baryp sińdi. Endi qaralary kórinbeı, jer-kókti dirildetken dúrili ǵana qulaqqa jetedi. Arttarynda maıqara jýsandy taptap-janshyp qyp-qyzyl jolaq jol qaldy. Endi ol qapelimde júregin titirkentip, óneboıyn bir beımaǵlum úreıge bıletken álgi tosyn gúrildi izdep elegizetindi shyǵardy. Baıaǵyda pishenshi aýyl kóship ketkende tap osylaı qulazyp qalatyn-dy.

Birde atyna qonyp, tóńirekti sharlap-sharlap aýylǵa qaıtsa, úıiniń qasyna qyp-qyzyl kerege jaıylyp qapty. Ýyq shanshyp júrgen eki áıelge anadaıda shańqyldaq shal qolyn shoshaıtyp aqyl aıtady. Shubalǵan shapany bir ıyǵyna túsip ketipti. Aý, mynaý Kúderi ǵoı. Bul qaıdan júr?

— Áı, úndemes. Endi qaıtyp tiliń shyqpas eken. Qasyńa qonyp ap, oń qulaǵyńnyń túbinen qaqsaıyn da otyraıyn. Álgi qabasaqal bastyq meni mynaý qubyrǵa qaraýyl qyp taǵaıyndady. Sosyn qasyńa kóship keldim.

Keshke Tileý bir toqtysyn soıyp kórshisine erýlik berdi. Endi Tilekeń sharýasy túgeldengendeı. Birazdan beri kóńili alań bop, júk astyna tereńirek ysyryp tastaǵan qobdıyn qaıta ashty. Tańerteńgi shaıdyń dastarqany jıylar-jıylmasta Kúderi keledi. Sodan qaq tórge shalqasynan túsip, betin shapanynyń bir shalǵaıymen qalqalap, jer-kóktiń habaryn suńqyldatady-aı deısiń kep! Túnde qulaǵyna jel sybyrlap ketetindeı bilmeıtini joq. Tilekeń oqtyn-oqtyn bir myrs etip qoıyp, balǵasyn tyqytyp otyra beredi.

Bir kúni kelini syrtqa shyǵyp ketkende Kúderi:

— Áı, úndemes, myna balanyń túskenine bir-eki jyl bop qaldy, qashan nemereli bolasyń?— degeni.

Tileý úırenshikti ádetine basyp bir myrs etkenimen, ańtarylyp qaldy. Shynynda da, jas adam... Qursaq kóteretin ýaqyty áldeqashan boldy emes pe? Sońǵy kezde Tuıaqtyń da tortań-tosyrańy kóbeıip barady. Sál nársege shólmekteı shytynap, motosıkline minip taıyp turady. O kúshik te osyny ýaıymdap júrgen joq pa eken. Eki beti bótekedeı tompıyp turatyn súıkimdi kelini keıingi kezde óz-ózinen sylynyp, qaraptan-qarap júdep barady. Bul aıdaladaǵy jalǵyz úı tirshilikten ishi pysatyn shyǵar dep oılaıtyn.

Endi Tilekeń kóńiline ýaıym qashty. Tań atpaı jatyp qaqpan qaraǵan bop dala kezip ketip qalady. Ondaǵysy Kúderiniń suńqylynan qutylý. En dalada japa-jalǵyz kele jatyp oıǵa shomady. Jeti babasynyń sońyna jegi qurt bop túsip alǵan qyrsyq endi Tuıaqty da jaǵalaıyn degeni me? Qumaq jaldaǵy kóne molanyń ár qabirine bir-bir jyǵylyp, jalǵyzymnyń mańdaıyn ash, sońyna qara ert dep jalbarynady. Áýlıeniń aq jem bop qalǵan eski aǵashyna pensıasyna alǵan sarqulaqtardy shúberekke túıip baılap ketedi. Taǵy da bir jyldyń júzi aýdy. Kelininiń sol baıaǵy qalpy. Balasynyń da basy omyraýyna túsip alǵan. Kún qaqty betinen tyrsıǵan ashý arylmaıdy. Tútigip keledi, tútigip ketedi.

Tilekeń erteden qara keshke sarǵaıyp jatady da qoıady. Kári kisi tuńǵıyq ýaıymǵa tunshyǵyp, kún sanap shóge bastady. Shynyaıaqqa sozǵanda qoly qaltyraıtyn bolypty. Tabaldyryqqa deıingini anyq kóredi de, al úı aldyndaǵy jer oshaq basyndaǵylar bir túrli buldyrlaı beredi. Tileý endi qoryqpaıtyn ólimnen qorqaıyn dedi. Tuıaǵynyń sońynan qara ergenin shynynda da kóre almaı keter me ekem dep qorqady. Ony kútem dep júrip áke amanatyn oryndaı almaı Óteý aýylynyń shańyraǵyn bir ózi ustap qalatyn qý jalǵyzǵa babalar tartqan bebeý kúıdi úırete almaı kóz jumyp ketem be dep qorqady.Túsinde ylǵı marqum ákesi men qaıtys bop ketken qurdastaryn kóretindi shyǵardy.

Bir juma kúni kelinine jeti shelpek pisirtti. Atyna minip babalar zıratyna baryp quran oqydy. Sosyn kópten beri at izin salmaı ketken jıdeli tepseńge soqty. Mynaý sýsyldaǵan qum arasynan birjola taban ajyratýǵa aınalǵan úsh-tórt aǵash ózdi-ózi syrlasyp turǵandaı, tunjyr sýsyldasady. Qus tańdaı japyraqtar bunyń qolyna erkeleı janasyp, bet aýzyn sıpaıdy. Tilekeń qoıynyndaǵy qara baltany zorǵa shyǵardy.

— Kóke-aý, myna jonyp jatqanyń ne taıaq?— dedi Tuıaq keshqurym tabaldyryqtan attar-attamastan. Sosyn óz suraǵyna ózi jaýap berdi.

— Dombyra degeniń dúkende úıilip turǵan joq pa?

Tileý keńsirigi qaq aıyrylardaı bir osqyryndy. Buryn Kúderiniń sózin estigende ǵana sóıtýshi edi.

Qara dombyra bitti. Qaq tórge ilindi. Birde balasy demalysqa kelgende:

— Tuıaqjan, osy dombyra ustaı bilesiń be?— dedi Tilekeń.

— Mektepte úıirmege qatysqam...

— Endeshe, tyńda.

Dombyrany alyp kúıleı bastady. Tuıaq moınynan tastamaıtyn qara qobdıynyń birdeńelerin shuqylap otyr. Biraq, qulaǵy ákesinde.

Ákesi bir ón boıyńdy úgip keýlep bara jatqan zarjaq kúıdi bebeýletsiń-aı kep. Balǵa men pyshaq ustap qalǵan qaıqy saýsaqtar perne-pernelerdi shegeleı burǵylap, qadalyp turyp alady. Ár pernedegi ún bitkendi ábden jebep saýyp ap, kelesi býnaqqa kóshedi, Tuıaq ákesin tap mynandaı kúıshi dep oılamaıtyn. Myna sazdan óz júregin shaıan bop shaǵyp jatqan bir ótkir ýyt tanıtyndaı. Moıny salbyrap sala berdi. Qolyndaǵy dombyraǵa emes, Tuıaqqa qarap otyrǵan áke kúıin bitirdi. Dombyrany irgege súıedi. Lám-mım úndegen joq. Tór aldyna jambastaı qısaıdy.

Sodan qaıtyp Tileý boı jıyp tura almady. Aınalasyndaǵy qara bulyńǵyr qalyńdaı tústi. Kúni boıy taspıyq tartyp tyrp etpeı otyrǵany. Ara-arasynda umyt birdeńe esine túskendeı kilt kidiredi de, oılap-oılap, jadyna orala qoımaǵan soń, qolyndaǵy jıdeniń dáninen tizgen desteni qaıta sanaı jóneledi. Bir kúni esine tústi-aý aqyry. «Osy bizdiń kelinniń boıyna eshteńe bitpedi me eken...» Jas adamǵa kóz toqtata qaraý áýelden ádetinde joq-ty. Onyń ústine kúmiske sirke salyp qalǵan qyraǵy janar búginde kómeski tartqan. Topyraqtyń astyna túse qoımaǵanmen, tereń sýdyń astyna shym batqandaı tóńiregi ylǵı buldyraıdy da turady. Kún men túnniń, jaz ben qystyń shek arasy joǵalyp, áıteýir ólmegenge táýbe, ári-sári hal keshe bastady. Aýnaqshı-aýnaqshı astyndaǵy qumaq topyraqty qaza-qaza, qara jerge tósek-mósegimen birge túsip bara jatqandaı. Ázirge tek qulaǵy ǵana saý. Ony da Kúderi ıemdenip alǵan.

— Áı, úndemes,— dedi ol birde.— Keliniń ashshy borsha joq pa dep, bizdiń úıge barǵyshtaıtyndy shyǵarypty, tolǵaq bilem.

Tileý ómirinde, sýsyldaq Kúderiniń jabyrlaq aýzyna sol kúni rıza bolǵan shyǵar. Endi ol sarjambas bop qarap jatyp, ishinen kún sanaıtyndy, aı sanaıtyndy shyǵardy. Zeınep baıǵusqa usap únsiz kirip, únsiz shyǵatyn kelininiń árbir qybyr-qımylyn qadaǵalap baǵady. Ol kún sanap júrisi aýyrlap, keı túnderi tóńbekship, ózinshe buǵan estirtpegen bop yńqyldap shyǵady. Kári Tileý ondaıda súıek-súıegi túgel erip, ózi biletin áýlıe-ámbıelerdiń bárine bunyń artynan órbir dáýletke bola mazasynan aıyrylyp typyrshyǵan jas áıeldiń qol-aıaǵyna dem bere kóre dep jalbarynady.

Kelinine toǵyz aı toldy-aý degen shamada, asyq jilik taýyp ap, kópten beri ustamaǵan qara qobdıyn qors qyp aqtara bastady. Kári janardyń túbine buǵyp qalǵan azǵantaı nur qaıta oralǵandaı. Aınalasyn, aıaq-jónin durys kórip otyrǵan sıaqtandy. Qolyndaǵy asyq jiliktiń bir jaq basyn testi. Ekinshi qaptalynan shuqylap oıa bastady. Bar ónerin sap, kedir-budyr qaldyrmaýǵa tyrysty. Qara pyshaqpen shuqyp-shuqyp alady da, artynan oıylǵan jerdi barmaǵymen sıpap kóredi. Egeý ap súrgileıdi. Áli de tar sıaqty, áli de dóńgelenip durys shyqpaǵan sıaqtanady da turady. Qara pyshaqty qaıta alyp edi, asyq jilikti jerge tirep ustap otyrǵan sol jaq qolynyń bas barmaǵyna kirsh etip kirip ketkeni. Sodan qoly kúp bolyp issin kep. Pyshaq tıgen barmaq bebeýletip alyp barady. Ajal kútip aljyp jatqanda, jaraqatty aýyrsynyp yńyranýǵa qudaıdan qorqyp, astyńǵy ernin tisi túsken malta ıegimen qaızalaı beredi. Tóńiregindegi túnek te tutasyp apty. Sý asty emes, qurdym shyńyraýdyń túbine bir-aq qulap ketkendeı. Keıde jan shydatpaı bara jatqan jaraqattan esi aýyp ketedi. Birde ólip-talyp esin jınasa, dál oń qulaǵynyń túbinde Kúderi otyr.

— Óı, úndemes, shúıinshi! Qudaı berdi! Kelin ul tapty.

Ómirinde kisiniń aldynda kóńilin bosatyp kórmegen Tileý ornynan turaıyn dep bir-eki umtylyp edi, tura almady. Sodan teris aýnap, tusyndaǵy keregeniń saǵanaǵyn qushaqtap ap, eki ıyǵy búlkildep uzaq jatty. Sodan únsiz qaldy. Qoly kúp bop isip barady. Mańdaıy shyp-shyp ter. Tańerteńgilik tańdaıyn shylaıtyny bardy, odan da qaldy.

Esikten balasy kirip kelgende Tileý kózin ashqandaı boldy. Ashqanmen de, kóz aldyna kólkeshtep turyp alǵan qara perde eshteńeni kórsetpedi. Biraq meńireý tylsymǵa bir jola kóshe qoımaǵan qulaǵy qurǵyry Tuıaqtyń arsy-kúrsi júrisin birden tanydy. Qasyna kóp shókelep otyrǵanyn da, oń qolyn alaqanyna salǵanyna da bilip jatyr. Birdeńe digisi kep, ıegin kemseńdetip edi, dybysy shyqpady. Bal tamady deıtin barmaǵynyń basyna kep qadalyp turyp alǵan ajal: «Aý, qashanǵy jatpaqsyń. Bolsańshy endi!»— dep digirletip alyp barady. Áli de bosa artyndaǵylarǵa aıtatyn bir qolqasy bar sıaqty edi. Onyń ne qolqa ekenin tili túgili sanasynyń ózi ajyrata almaı jatyr. Áıteýir jan-dármen tynys qarmap, tanaýy qýsyrylyp, ıegin kókke qaraı qaqshańdata beredi.

Qulaǵyna bireýdiń sóılegen daýysy kele me, qalaı. Kúderiniń daýysy sıaqty. Ol jazǵan qara jerdiń betinde áli bar eken ǵoı. Munyń artynda qalady eken ǵoı. Mynaý jaryq jalǵanda qansha jalǵyzdyq kórse de, aıda-jylda áıteýir sol bir soǵyp ketetin edi-aý... Kenet bir yzyń keldi. Baıaǵy amanat kúı. Anada balasyna ózi tartyp bergen «Bebeý kúı». Ol bebeýlep qoıa bergende kúp bop isip, kúbirtkeli jep jatqan bas barmaǵynyń solqyldatyp alyp bara jatqany basylaıyn degendeı boldy. Bebeý kúı bezildeı túsken saıyn jany jaı taba tústi. Kóz aldyn kólkeshtep turǵan qara túnek arshylaıyn depti. İrgeden samal esti. Topyraqtyń, aýyz qýyrar qyr shóbiniń, kúıgen qurym kıizdiń, irgege baılaýly at pen Tuıaqtyń mashınasynyń ıý-qıý kúńirsik ısi keńsirigen darhan tirshilik lebin alyp kelgendeı. Kókiregine, mine, túsken qara júzdi ajaldyń zil taqymyn keıin serpip tastaǵandaı Dala eken deıdi. Kóktem ekenin de kúz ekenin de bilmeıdi. Shyq ekenin de, mızam ekenin de bilmeıdi. Áıteýir shóp basy jyltyraıdy eken deıdi. Óziniń shóp qoryp júrgenin de, ań qarap júrgenin de bilmeıdi. Áıteýir mańqıyp jatqan mań dalanyń álde bir pushpaǵyna mańyp barady eken deıdi. Kenet aldynan qara jaldyń basyn túgel toltyryp aq samala aýyl kórindi. Ortadaǵy qońyraıǵan óz kúrkesi eken deıdi. Al qos qanattaǵy birinen-biri ótken aq jumyrtqa úıler otaýlary eken deıdi. Bireý, ekeý, úsheý, tórteý, beseý... Kózi buldyrap sanyna jete almaıdy. Kenet sol aq jumyrtqa úılerden jaryq dúnıege mańqıa qarap óndirdeı qara tory jigitter shyqqan eken deıdi. Bireý, ekeý, úsheý, tórteý beseý... Kózi buldyrap sanyna jete almaıdy. Beldeýdegi attarǵa qondy. Qazdaı tizilip áldeqaıda quıǵyta shaýyp barady. Qara jerge jarysa tıgen tuıaqtarynan kúı tirilip, álgi bir sarnaǵan saryn talmaýrap baryp basylyp, kenet yqylyq ata, syqylyqtaı jónelgen eken deıdi. Apyr-aı, myna kúıdi tartyp otyrǵan kim boldy eken!? Tuıaq pa... Tý, ózi dáýlesker kúıshi eken ǵoı... Álgi kóp jaraý arǵymaq aǵyzyp barady... Kenet tanaýyna benzın ısi kelgendeı boldy. Sóıtse, álgi kóp arǵymaqtardyń ornynda Tuıaq minip júrgendeı kóp kók qasqa mashına jarysa júıtkip barady. Ashshy jýsan ıisine aralasqan benzın ısi tanaýyna maıdaı jaǵady eken deıdi. Óıtkeni, sol kóp mashınanyń rýlinde otyrǵandar basy Tuıaq bop, óz tuqym-torpaǵy eken deıdi. Bireý, ekeý, úsheý, tórteý, beseý... Kózi buldyrap sanyna jete almaıdy. Kóp mashına qara jaldyń basyna aǵyzyp shyǵyp birte-birte uzaı tústi. Bunyń janarynyń nury sarqylyp, álgi kóp qaraıǵan barǵan saıyn buldyraı tústi. Kóńiline bir toqtyq ornap, ernin kúbirletip táýbe aıtty. Kirpigi aýyrlap barady. Álgi bir ádemi eleske elitip, buryn-sońdy basynan keship kórmegen bir meń-zeń, beı-jaı, del-sal rahat uıqyǵa bata tústi. Endi eshkim osynaý tátti uıqysyn bólmeı-aq qoısa eken deıdi... Ezýine bir ómir baqı júgirmegen jaıdary kúlki júgirgen eken deıdi... Ákesiniń mańdaıy kógis tartyp bara jatqanyn kórgende Tuıaq qolyndaǵy magnıtofonnyń tilin barmaǵymen basa saldy. Manadan beri shyr kóbelek aınalyp jatqan qońyr dóńgelek toqtap qaldy.

Tór aldynda shalqasynan túsip Tileý jatyr. Mynaý qara jerdiń betindegi bar sharýasyn oıdaǵydaı oryndap bitip, endi bir sát rahat uıqyǵa shomǵandaı. Bet aýzynda tıtteı de kirbiń joq. Kere qarys mańdaıy jap-jazyq. Ánsheıinde tanaýynan bir myrs etkeni bolmasa, ezýin jıyryp jarymaıtyn ustamdy kisiniń erniniń bir qıyǵyna zilsiz kúlki iligipti.

Úı-ishindegiler ne bolǵanyn bilmeı, túsinbeı ańtarylyp qapty. Manadan beri oń jaqtaǵy otyn ústinde jantaıyp jatqan Kúderi kenet sylq etip jerge shókti.

— Eshkimniń betine jel bop kelmeı, jaǵalas-jantalassyz ǵumyr keshken jaryqtyǵym-aı, o dúnıege de tym-tyrys jaıbaraqat qalpyń attanyp júre bergeniń be...

Qazan-aıaq jaqta bop-boz bop otyryp qalǵan kelininiń «Ah» urǵan ashshy daýsy shyǵyp ketti.

Arada jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Tileý paqyrdyń mynaý qara jerdi qazdań basyp júrgenderden dámeter jáne bir qaryzyn óteıtin ýaqyt taıap qaldy. Sol kún jaqyndaǵan saıyn byltyrdan beri mynaý ıen qumǵa bir ózi ıe bop qalǵan Kúderi tynym taýyp otyra almady. Úıine bir kirip, bir shyǵady. Kirse boldy — qulaǵyna alystan talyqsyp mashına úni jetkendeı bolady. Otyryp alyp bal ashady: «Myna bireýdiń daýsy kóksaý adamnyń demindeı qyrqyrap shyǵady eken. Kókiregi syr-syr etip, keýdesin ázer súırep kele jatqanyna qaraǵanda, ózimizdiń kolhozdyń astaýyn shóp tyrnap tastaǵan júdeýbas gazıkteriniń biri bolar. Tuıaq kelse, álgi jer qazyp, qubyr tartyp bara jatqandardyń azynaǵan aıǵyrdaı óńmeńdegen kók qasqa júk mashınasymen kelse kerek-ti. Onyń daýsy búıtip ólimsirep shyqpaıtyn, qara jerdi qaqyratyp, kók aspandy shatynatyp jiberetindeı joıqyn estiletin. Biraq, kim bilipti...»

Shydamsyz neme odan arǵyǵa taǵaty jetpeı, syrtqa atyp shyǵady. Shyqsa — anadaıda taz kisiniń tóbesindeı dóńgelene jyltyrap jatqan Tileýdiń úıiniń jurtyn kórdi.

Byltyr marqumdy jerlep qaıtyp kelgen soń da, qyryq kún qatarynan mynaý shuqyr tepseńnen kelip-ketip arylmap edi. Anaý jyltyrap jatqan dóp-dóńgelek oıma taqyrdyń kók jelkesine talaı-talaı at baılanyp edi. At baılap túsken aǵaıyn alshańdaı basyp tórge ozar edi. Maldasyn quryp jaıǵasqan soń, kekse kisi bolsa, basyn kókiregine alyp yńyrantyp aıat oqyr edi. Jas bolsa, ol myna qyltıyp jal basynan kóringennen óz úıinen shyǵyp, sol úıdiń qasyna baryp, meımanǵa ilese kirip, oń jaqqa júgine ketken buǵan ıek qaǵar edi. Bata oqylyp, bet sıpalǵan soń aýyzǵa aldymen aýyl-úıdiń amandyǵy oralyp, sosyn Tileý tilge iliger edi. Kelgen adam kim bolsa da, Tileýge baılanysty kepti qysqa qaıyra almas edi. «Jaryqtyq ımandy bolǵyr»,— dep bastalǵan áńgime talaı jyldy qamtyp, talaı jerdi sharlap shyǵar edi. Ánsheıinde kelgen meıman sharýa baqqan qaıys sapalaqty qarapaıym bireý bolsa, joǵalǵan mal men jerdiń otynan habar surap, sharıǵat jaıly talasatyn; shashyn qaıyryp, saqalyn qyrǵyzǵan kók ıek qyzmetkerlerden bolsa halyqaralyq jaǵdaıdan habar surap, ótken toqsandaǵy jarystyń qorytyndysyna daýlasa jóneletin qyzyl kóz Kúderiniń ózi Tileý aýyzǵa alynǵanda kúlte saqalyn tutymdap, basyn ústi-ústine ızeı beretin.

Sóıtse, sol kúnderdiń ózi de bir dáýren eken ǵoı. Endi, mine... Tileýdiń qyrqy osy ata qonysynda taratyldy. Erteńine Tuıaq shuqyr oıdan birjolata kóship ketti. Baıaǵyda bir kórgende-aq bunyń kóńilinen shyqqan ekpini taý jyqqandaı kók qasqa júk mashınasynyń kýzovynda osy bir jylmıǵan qumaq ólkeni eki ǵasyr boıy miz baqpaı kúzetken Óteý áýletiniń ejelgi emen shańyraǵy ketip bara jatty. Jan-jaǵyn kóshkin qum kóme-kóme aýzynan shyǵýǵa aınalǵan shuqyr tepseńde dóńgelenip qara jurt qaldy.

Keshe ǵana sorpa tógilip, maı sasyp jatqan jer oshaq pen kúl tómpektiń qasynda erbıip Kúderi turdy. Sodan bastap ol ózi buryn-sońdy bastan keshpegen bir halge tústi. Úıge syıyp otyra almaıdy. Syrtqa shyqsa, jympıyp jatqan eski jurtty kóredi de, esine qaı-qaıdaǵy túsedi. Basqa bir sony jerge jyljyp qonyp ta kórdi. Báribir, qystaýy sol arada. Bári de Tileýdiń bir kezdegi qara jurtynyń mańynda. Kúlte saqal Kúderi bir kezde ózin úıge otyrmaıtyn kezbe sanaýshy edi. Sóıtse, salyp uryp jetip baratyny baıaǵy sol Tileýdiń qurym jappasy eken. Qazir mynaý ıen túzden ol da óshti. Bir kezdegi erkeleı kirip shyǵatyn jyly uıanyń jympıyp tek jurty ǵana jatyr. Úndemes qurdasy da, sabyrly Zeınep te, erteli-kesh pys-pys etip bir tynym tappaıtyn qara kórik te — bári-bári jym-jylas. Qara jerdiń osy bir pushpaǵyndaǵy anaý búkir bel qara jaldar, sonaý qoıan jym maısa shaǵyldar joǵalyp ketkenshe joǵalmaıtyndaı bop ketken ejelgi shańyraq bir besinde tap osylaı aıaq asty ǵaıyp bolady degenge kim sengen! Ol — Kúderiniń túnde túsine, kúndiz óńine kirmegen gáp. Sonyń bárin aıtyp shaǵynaıyn dese, úıindegi bala-kelindi mensinbeıdi. Olarǵa Tileý men buny túsiný qaıda?! Qoıyndarynan órbip jatqan qara domalaqtarynyń nápaqasyn aıyryp qara jerdiń betinde áıteýir bastary qaraıyp júrse de, shúkir... Tileýdiń kókiregine tunyp, aýyq-aýyq Kúderiniń aýzymen aqtarylyp turar qımastyq syrdy olar qaıdan uqsyn! Sonyń bárin kórip bilgen eki zamandasy qazir bul dúnıeden bir jola kóshken. Sonyń bárin kórip bilgen mynaý jańyltaq shaǵyldar men japyraq jaldarda estir qulaq, sóıler til joq. Sonda Kúderi qaıda baryp muńyn shaǵady? Ánsheıinde tekireksiz júre almaıtyn Kúderi atyn ilbitip basyp eki qurdasy jatqan elsiz zıratqa betteıdi. Qum arasyndaǵy teńgedeı qatqyl oıpańdaǵy anadaıdan-anadaıdan andyzdap kórinetin jıde saıǵaqtar kún jep qýrap bozarańdap kórinedi. Shashylmaı, shashyramaı bir shókim bop uılyǵa jaıǵasqan shaǵyn zırat mynaý keń daladan kez kelgen suǵanaq kózdiń súrgin-qýǵynynan barar jer, basar taý taba almaı, odan árgige dármenderi qalmaı, osy araǵa jetip búk túsip-búk túsip qulaı-qulaı ketken bir úıir kıikteı jal basynan jalpań qaǵyp túsip kele jatqan jalǵyz atty buǵan bastaryn kóterip seltıip-seltıip qarap jatqandaı. Kelse eken, kelse eken dep jatqandaı.

Zeıneptiń tómpeginiń qasyndaǵy zoryǵyp jyǵylǵan nar túıedeı qyzyl tómpektiń de topyraǵy otyraıyn depti. Etek-eteginen bala jigittiń murtyndaı bop qyrpysyn shóp ósipti. Kóne qaýymnyń bir shetine jarysa qulaǵan qos tómpek pánıdiń az kúndik órisin taýysyp baqıdyń qyl kógenine myqtap kógendelgen egiz qozydaı tompıyp-tompıyp jatyr. Tirlikterinde eshkimniń betinen alyp, minez shyǵaryp kórmegen eki qurdasynyń jatqan tómpekteri de ózge tómpekterden ala bóten tynysh, ala bóten montany sıaqty. Tiri Tileýdiń sóz shyǵyndamasa da, oqta-tekte bir myrs etip osqyrynyp qoıatyny bolýshy edi. Myna tómpekte o da joq. Eń bolmasa bir topyraǵy búlk etpeıdi.

Kúlte saqal Kúderiniń mynaý mylqaý butaqtarǵa aıtatyn daýy bardaı. Anaý byltyr ǵana sulap jyǵylyp, bıyl túbi soraıyp tuqyldanyp qalǵan kóne daraqtyń máýesi de, yǵy da, saıasy da mol edi. Al mynaý bir kezde, bálkim, sonyń bir shybyǵynan órbip turǵan jańa órimtalǵa sol qasıettiń bári túp-túgel darı ma? Ol da zamany ótken ata báıterekteı mynaý qumaq ólkeniń shyjǵyrǵan ystyǵy men saryltqan uzaq jolynan kenezesi keýip jetken pendege saıa máýe taýyp bere ala ma, joq óz nárin ózi zorǵa tapqan shaıa birdeńe bop, ánsheıin erqara bop erbıip tura ma? Mynaý onsyz da jupyny japan túzge ajar, bazar qosa ala ma?

Kúderi qaıda attap shyqsa da, júdep qaıtady. Bir kezdegi azdy kem qyzyǵyn kóre almaı qaıtady. Ýaqyttyń ómirden basqa ólshemi joq ekenine kózi jetip qaıtady. Bir ómirdiń ornyna ekinshi ómir kelse ǵana myna dúnıeniń máni tura alatynyn uǵynyp qaıtady. Aǵash ekesh aǵash ta butaǵynan butaq órbip, artynda iz tastaıdy. Al adam she... Adamnyń izi tek belinen óngen perzent qana ma... Onyń isi, jurtqa jasaǵan qaıyrymy she? Sonyń bári kisiniń ózimen birge kóz juma ma? Mynaý erbeńdegen kúlte saqal shal ólgende, keshegi Tileýdiń de izi bir jola joǵala ma? Ol soqqan jekeı, ol jasaǵan buıymdar da máńgilik emes shyǵar, tozar. Sonda kóńilge qýat ne bolmaq? Óz tamyrynan órbigen bir butaq bolsa, Tileýdiń arty osynsha qulazyp jatar ma edi? Mine, bir jylǵa aınalyp barady, Tileýdiń shańyraǵy joq bolǵasyn, onyń súıegi jatqan myna túzge onyń artyn izdep eshkim kelmedi, eshkim aýyzǵa almady... Aıtsa, tek Kúderi ǵana aıtady. Onda da tek ózi estıtindeı qyp kúbirlep aıtady...

Mundaıda Kúderiniń esine Tuıaq túsedi. Onyń marqumnyń qyrqyn ótkize sala jyp berip kóship ketkenine ishteı razy emes. Biraq, móldiregen jas kelinshegi men qyzylshaqa sábıin aıdalaǵa qaıtyp tastap kete alady. Onyń ornynda Tileýdiń óz belinen órbigen balasy bolsa da, súıtpes pe edi? Onyń ornynda kim bolsa da, súıtpes pe edi? Qazirgi jastardyń qaısysy ata qonysty mekendep, ata zıratty baǵyp otyr?! Bári de yrzyq buıyrǵan jerdi bazarlap júrgen joq pa? Sonda adam urpaqtyń tilegin nege tileıdi? Senen qalǵan qonysty, senen qalǵan mal-dáýletti ıemdenip, seniń bir kezde dúnıede bolyp, artyńda osynsha yrzyq, abyroı qaldyrǵanyńa yrza bop óter zaman ótken eken? Sonda artyńda ne qalady? Sonda senen órbigen urpaqqa ne buıyrady? Ol saǵan ne úshin qaryzdar bolady? Kúderi óz suraǵynan ózi tosylady. Apyraý, endi ań ekesh ań da enesine erip, atasynyń baýlyǵanyna kónedi ǵoı. Sonda biz solar ǵurly...

Kúlte saqal shal basyn baýyryna túsirip oıǵa batady. Kóz aldyna kishkene Tuıaqtyń asty-ústine túsken Tileý keledi. Tileýdiń ony týmasa da týǵandaı qyp mápelegen yqylasy esine túsedi. Sol esine túsedi de, egilip qoıa beredi. Súıtip júrgende bireýden Tuıaq sálem aıtyp jiberipti. Jazda baryp áke-jezdesiniń bastaryn qaraıtqysy keletinin aıtypty. Sonda Kúderiniń qýanǵanyn kórseń! Jazǵan Tileý men Zeıneptiń aq sútteri adal buıyrǵan eken ǵoı. Tuıaqtyń osy yqylasynan artyq olarǵa ne kerek. Jalpy adamǵa yqylastan artyq ne kerek? Áke — balaǵa, bala — ákege, adam — adamǵa yqylastan basqa ne kórsete alady? Jalpy adam degen eki aıaqty pendelerden adamzat degen jıyntyq qurap turǵan da osy yqylas emes pe? Yqylas bolmasa, Tileýdiń mundaǵy, Kúderiniń Tileýdegi almaǵy qansha? Adamnyń adamǵa tartqan syıy da, artynda qaldyrar murasy da sol — yqylasy ǵana emes pe!

Júregi jarylardaı qýanǵan Kúderi kópke deıin burynǵydaı elegizbeı tynysh júrdi. Tek Tileýdiń jyly tolatyn ýaqyt jaqyndaǵanda baryp qaıtadan tynyshy qashty. Tuıaqtyń baıaǵy sáleminiń artynan eshqandaı habar bolmaı ketti. Seriginen aıyrylǵan kári kisiniń júregi sekemshil kele me, dúnıe qaıtadan qulazyp qoıa berdi. Nege ekeni belgisiz, Tuıaq baıaǵy ýádesin umytyp ketkendeı kórinedi de turady. Qazirgi jastar qara júrek bolmaǵanmen, quntsyz ǵoı... Onyń ústine, jumysynan shyǵa ala ma... Jer aıaǵy da qashyqtap ketti. Solardyń bireýine ıek artsa, oǵan kim ókpeleı alady... Qulyqsyz kisige dálel az ba... Qudaı ony tek qulyqsyzdyqtan saqtasyn... Qaterge túsken kisige endiginiń bári qara jerden aýyr bolar deısiń be!.. Arýaq bárin de kóterer... Ol tek bul sekildi Tileýdiń kózin kóre qalǵandardyń júregine túser zil ǵoı... Shirkin-aı, adamgershiliktiń joly netken tar... Aldamshylyqtyń joly netken keń... Tuıaqqa ózin de, basqalardy da aldarqatam dese, sebep-syltaý jetip jatyr-aý...

Kúderi kózi shúńireıip júdep ketti. Qulaǵynda bir yzyń kelmeı de, ketpeı de turyp aldy. Sol mıyn jep basyn meń-zeń qyp barady. Syrtqa shyqsa — kózine shoqtaı basylyp essiz jurt jatyp alady. Kúderi mynaý aıdaladaǵy jalǵyz úıde endi baıyz taýyp otyra almasyn bildi. Atyna mindi.

Qum arasy tegis kógere qoımaǵan bozqylshyq kóktem edi. Kóz jeter jerdiń bári badyraıyp anyq kórinedi. Zıratqa barýǵa bir túrli júregi daýalamady, bir shette juptaryn jazbaı qatar jatqan egiz tómpekke mynandaı kúnderi jalǵyz barýǵa qaımyqty. At basyn sonaý Uly qum bastalatyn tustan qylaýytyp turǵan jıdeli tepseńge burdy. Kók aspannyń astyndaǵy ulanǵaıyr keńistikke Kúderiden basqa qybyrlap-qımyldap júrgen eshkim joq eken. Sodan ba, sonaý jer túbindegi qylaý shoǵyr kózine ottaı basyldy. Astyndaǵy aty da tepektep empeńdeı túsedi. Tórt-bes jıde aǵash qylańytqan shoq toǵaı da qula túzden qara izdep turǵandaı. Munyń baýyryna kirgenshe asyǵyp, aldynan jarysa júgirip kele jatqandaı. Sol-aq eken qulaǵyna ap-aıqyn gúril keldi. Sonaý alystan shyǵady. Dál mynaý ózi kele jatqan qos aıyr qasqa jol asyp jatqan qara joldardyń ar jaǵynan shyǵady. Munda jetkenshe áli biraz bar. Bul oǵan deıin jıde aǵashqa bara turady. Kelip jatsa, sol aradan qarsy alady. Kúdik pen úmit qosarlana qysqan et júrek óz-ózinen úgitilip barady. Jıde aǵashtardyń sol baıaǵy turysy. Qýań butaqtardyń ár jer-ár jerinen kók búrshikter qyltıady. Jańa kóktemniń qaıratyna mingenin tosyp, murt jarýǵa asyǵyp turǵan syńaı tanytady. Ósip-óngisi kep qulshynyp turǵan jaratylys bir oı salǵandaı. Kúderi kúbirleı beredi.

On úsh — bir múshel, jıyrma bes — eki múshel, otyz jeti — úsh múshel, qyryq toǵyz — tórt múshel, alpys bir — bes múshel, jetpis úsh — alty múshel, dońyz — bir, tyshqan — eki, sıyr — úsh, barys — tórt, qoıan — bes...

Bul joly ol óziniń jasyn sanap tur edi. Saýsaǵyn bir-birlep búgip, ernin jybyrlatqan qarıaǵa aına kók aspanda kún kózi jymyńdaıdy.

Qumdy aımaqty kúńirente shyqqan tanys gúril birte-birte jaqyndap keledi.

---