InfoHub Logo

I

Qyz ósse qyrsyq kóbeıedi degen ras eken. Áıtpese, tap búginde Balpan baıdyń murty qısaıatyn jóni bar ma?! Qula saǵym kóp jylqynyń aldy sýdy Shiliktiden ishkende, arty sonaý alty kóshtik Tasqaınarǵa jańa qulap, aspan astyn aq shań qylyp jatysy anaý. Qoıdyń sany qazir qanshaǵa jetkeninen ózi de beıhabar. Áıteýir, jabaǵy jún qyryqqanda saýdager Shúren kúnine on arbadan qalaǵa jóneltip turyp, jarty aı degende zorǵa taýysty. Kóshen aqyn Balpan baıdyń kóshken jurtynda ár butanyń túbinde bir-bir túıe umyt qalady dep jyrlap júr.

Qudaıǵa shúkir, ákimdermen de qabaǵy oń: aýyzdaryn maılap-maılap qysy-jazy birdeı qapyryq uzyn qapydan qutylyp, mynaý jarysa aqqan eki ózenniń alqabyn túgel bir ózine qaratty. Basyna qystaıdy, aıaǵyna jaılaıdy, eki ortadaǵy elý kóshtik en dala munyń órisi. Osy anada jaz basynda ǵana soǵyp ketken aq patshanyń ulyǵy astyndaǵy kók arbanyń tertesin jerge kirgizip jiberetindeı mańǵazdanyp kelip edi, qońyr marqalardyń zaýza aıyndaǵy týyrylǵan ýyz eti men jaryqtyq qymyzdyń jibitpeıtin peıili bar ma! Álgi sabazyń keterinde buny qalyńdyǵynan beter aımalap, qaıta-qaıta qushyp zorǵa qoshtasty. Balpekeńniń de bilmeıtinin ıt jesin — ulyqty shyǵaryp salyńdar dep artyna alty jigit ertip, eldiń shetinen eki júz isekti aıdap aparyp, qaltasyna aqsha qyp salyp berińder dedi. Balasyn úı ishine qant-shaı ákel dep qalaǵa jumsap, eki arbany aýzy-murnyna shyqqansha óńeshten ótetinderdiń eń bir jyly-jumsaǵynan syqady. Ol ulyq úıine Shiliktiń boıynan qyzyrǵa jolyqqandaı qyzara bórtip, asyp-tasyp barǵanda báıbishesiniń aldynan marqanyń aq ýyz quıryǵyn asyp otyrǵanyn kóredi. Sosyn ol kókesiniń atyn umytsa umytar, tap Balpandy umyta almas. Budan bylaı o bálemniń qaryny shurqyrasa da, Balpan dep shurqyraıtyn shyǵar.

Patshaǵardan bir seskenip, sekem alǵan jeri — aldynda ǵana bergen qymyzyńdy ishinde tyshqan júrgendeı úrke qarap, úpirip iship otyryp, esikten Ajar kirip kelgende jıren murty jybyrlap, kózi kúlimdep, qudaıy berdi de qaldy. Aýzyna kelgendi ottap, byldyryqtap máz-meıram boldy. Balpan baı onyń tiline túsinbese de, bul nálet as qaıyryp bata qylyp otyr deısiń be, qyzyma qyzyǵyp otyrǵan shyǵar dep oılady. Aldynda ǵana oqtaý jutqandaı ılikpeı otyrǵan ulyq taban astynan jadyrap sala berdi. Qolyna ıttiń basyn ustatsań da kórer emes, eki kózi Ajarda. Balpan qyzy qurǵyryńnyń kózin qurt dep báıbishesine ymdady. Qashannan Balpan baıdyń qasy men qabaǵyna qarap qalǵan báıbishesi Ajardy aparyp, Ótegenniń otaýyna kirgizip, ulyq ketkenshe kórinbe dep qamap qoıdy. Ulyq sosyn shaqshasyn umytqan nasybaıshydaı áldenege eseńgirep, nazary synyp qaldy. Balpan baı bu patshaǵar jańaǵy qyzdy taýyp ákel dep baqyryp-shaqyra ma dep jaman qorqyp edi, aınalaıyn, olar bizdiń myna óz atqa minerlerimizdeı qyz kórse, qulqyny quryp, bosaǵańdy moınyna ilip júrmeıdi eken, etke toıyp ap, qymyzǵa qanyp alyp, torsıyp jatty da qoıdy.

Balpan baı sonaý bala kúninen áı-sháısiz otasyp kele jatqan báıbishesine so kúni qatty renjidi, qyzdyń qyrsyq ekenine de sonda kózi jetti. Baqsa, sulý qyzy bar kisi de astyna urlyqtan túsken at mingen adamdaı bop shyqty. Óz-ózińnen qýystanyp, jurttyń júzine telmirip, eki kóziń tostaǵandaı bolǵan bu ne dáýren! Ana Mojan baıdaı jylyna bir uldan tabatyn keń qursaq, kebeje qaryn qatyn alǵanda, malyń baqtashysyz, dáýletiń muragersiz, shańyraǵyń ıesiz qalady dep qoryqpaı, jaǵań jaılaý, omyraýyń tóskeı, tórt jaǵyń tórt qubyla bop otyrmas pa ediń. Mojannyń qaıyn enesi paqyr da uldy kóp tapqan kisi edi, úıine qashan barsań da jan-jaǵyńnan buzaýshyq bas qara bala tolyp júretin; qashan barsań da túbegi qańsyp, jórgek sasyp otyratyn. Asyly, áıel alsań anasyna qara, joldas ertseń ákesine qara degende baıaǵy shaldar qymyz iship, qyzara bórtip, shalyqtap otyryp emes, bastaryna birdeńe myqtap tıgen soń aıtqan boldy ǵoı. Áı, arýaǵyńnan aınalaıyn ata-baba, mal baǵyp, maqal shyǵarýdan basqany bilmegen senderdiń aıtqandaryńdy túgel oryndap júrsek te, basymyz búıtip aınalmas edi-aý. Estı tura uqpaı, oıymyzda saırap tursa da umytyp ketip, qudaı atady ǵoı bizdi.

Ákesi marqum bul on beske iliger-ilikpeste úıinen sý shyqqandaı el aınala dalaqtap shapqylady da júrdi. Bir kúni úıdiń irgesine deıin shaýyp kelip, atynan tústi de, qamshysyn ilip jatyp, qaq tórde jatatyn qyzyl tazyny kórmeı, qarnyn basyp ketip qańsylatyp, búkil aýyldy azan-qazan qyldy. Sasqanynan bundaıda shańqyldap boqtaıtyn ádetin de umytyp, ápireıip turdy da qaldy. Qaıyń tazy qashan qańsylaǵanyn qoıǵansha ákesi baıǵus ańyryp, aýzyna sóz túspedi. Tazy ári-beri tyzalaqtap bezip júrdi de, aqyry úıdiń artyndaǵy úıýli júktiń kóleńkesine tyǵylyp tynshydy. Ákesi tórde sileıip áli tur. Kempiri: «Oý, sen sabazǵa ne bolǵan?» — dep edi, sonda baryp til bitti. «E, qatyn, Qydyrbaıǵa quda tústim, yrzyq daryǵan úı edi, qyzyn beretin boldy», — dedi. Ákesi baıǵus ózi áıel alǵanda da tap búıtip qýanbaǵan shyǵar. Esiktiń aldynda japadan-jalǵyz asyq ıirip oınap otyrǵan buny shaqyrdy. «Áı, jaman, jasyq, dońyz neme, qatyn alasyń ba?» — dep surady. Bul da ákesiniń sóziniń yńǵaıyna qarap, «jasyq, dońyz» atanǵansha, qatyn alyp, qulaǵymdy tynshytaıyn degen bolý kerek:

«Alam!» — dedi. Bul Marjan súıtip túsirgen báıbishesi ǵoı. Obaly ne kerek, paqyrdyń yrzyǵy dese degendeı eken. Ol osy úıdiń esiginen attaǵaly bul aýyl bir jutap kórgen emes. Ana jyly sońǵy balasynyń ústinde qınalǵanda arǵy túbi túrikmennen kelgen saýsa bulaq qyzyl maıa ǵana taban astynan ishi tasyraıyp jarylyp óldi. Sodan basqa Marjan ustaǵan ydys-aıaqtyń synsa synǵany bar shyǵar, oǵan bitken mal men basta shyǵyn joq. Buryndary yrǵalyp-jyrǵalyp jurttyń eń sońynda qalatyn bul aýyldyń kóshi ol kelgeli eldiń eń aldymen attanatyn boldy. Ustasa úıi sándi, pisirse asy tátti. Marjandaı áıel kemde-kem. Qudaıǵa shúkir, artyndaǵy dáýletke, tóbesindegi qara shańyraqqa ıe bar. Marjan biraz jyl bala kótermeı toryqtyryp baryp, Ótegendi týdy, araǵa bir-aq jyl salyp, Ajarǵa júkti boldy. Eki balasynyń da qol-aıaǵy balǵadaı, batpanaqtaı-batpanaqtaı. Jurt shirkinniń kózi jaıyna qarap júre me, ásirese, kempir jaǵy: «Alla-aı, osy kelinniń tapqan balasy-aı!» — dep aýyzdarynyń sýy qurıtyn edi. Endi, mine, Ajardyń ózi on segizge ketip barady, sodan soń Marjan bir ret qursaq kóterdi de, qazan asyp júrgende oshaqtyń butyna oratylǵan jylannan shoshyp túsik tastady. Sosyn qaıtyp etegi qanamady. Balpan baı ishinen osyǵan jurty qurǵyrdyń kózi tıgen joq pa dep te oılaıdy. Oǵan bala kótermediń dep ókpeleıtin de jaıy joq. Qudaı tek osy bergenin uzaǵynan súıindirse boldy.

Iekke saqal shyǵyp, betke ıman júgirgen kezde Balpan baıdy endi eshteńe ıekteı qoımas. Osy jurttyń qaıtyp qaqpany shapqyr, tazysy alǵyr bolatynyna bul túsinbeıdi. Anaý jyltyr kóz, támpish muryn Saıyptar óziniń qara ormany buıyrmaǵandaı, ózge úılerdiń kórpesin tozdyryp júr. Syrt qarasań syp-sypaıy, paıǵambardyń aýzyna jap-jańa túsken perishtedeı Zeıneldiń óziniń tósek jorǵasy myqty desedi. Bunyń buryn, o da etegine namaz oqyp júrmese de, tap úıine ýaqtyly qonyp turatyndaı tártibi bar shyǵar dep oılaıtyn bir adamy — Seńgir. Sóıtse, ishine saýdyratyp aryqtan ólgen maldyń súıegin salǵan qara qapshyq arqalatyp qoıǵandaı jiligi syldyrap júrip, o nemeniń de biraz bultarysy bar eken. Ony áne bir jyly Altaý aýlyndaǵy toıǵa barǵanda baıqady. Kelgen elimiz bir ǵoı dep bir úıge tústi. Bul qymyzy tátti, asy mol toıly aýyldyń kúmbiretip tikken aq úıiniń aıqara túrilgen salqyn samıan irgesinde keregeniń bir-bir kózin jastanyp, ishterin sıpap, qaıdaǵy-jaıdaǵyny soǵyp jatqan shal-shabyrdyń qasynda aýzy ańqıyp áńgime tyńdap otyrsa, Seńgir bir kirip, bir shyǵyp tipti tynym tappaı qoıdy. Oshaq basylarmen sóılesken bop, qazan sapyryp, samaýryn qoıyp júrgen kelinshekterdiń yńǵaıyn ańdıdy, án tyńdap, qyzyq kórgisi kelgen bop, saýyq quryp jatqan jerge baryp, esiktiń aldynda ónerpaz jigitterge qoshamet aıtyp, toıdy qyzdyryp otyratyn azýly jeńgelerge tıisip, sózden sóz týdyryp, qyljaqtasa ketedi. Sóıtip júrip-aq, talaı ker mıyqtyń oń qabaǵyna tap bolypty. Bir kúni aqsaqaldar bastyń aýdarmasyn sarqytqa bularǵa berip edi, orta joldan Seńgir ıemdene qoıdy. Jalma-jan kózdiń bireýin alaqanyna aǵyzyp, tabaqtas otyrǵan etti-jeńdi kózi kúlimdegen ádemishe sary kelinshekke usyndy. Oıda joqta bul da baıqap qalǵan eken. Seńgir kózdi berip jatyp, shynashaǵymen kelinshektiń saqına salǵan saýsaǵyn sıpady. Kelinshek te birdeńeni ishi sezse kerek, jymıyp kúlip qoıdy. Bunyń qasynda jatatyn Seńgir sol kúnnen bastap qashan ketkenshe túnniń bir ýaǵynda oıanyp ketse, ornynda joq bop shyǵady.

Jurty qurǵyr saıtanmen tabaqtas bolyp qalǵandaı, osyndaı yldym-jyldym ury qýlyqty qaıdan úırenip ala qoıady. Anada bir murtyn qaǵyp otyryp, aınaǵa kózi túsip ketip edi, tusynda bu da tap jurt úrketindeı jigit bolmapty. Anaý eki samaıdan aı qasqalanyp, torsıyp bóline shyqqan jalpaq keń mańdaıy, perishteniń aýzynan túskendeı múp-músindi bolmasa da erkek kisige laıyq etti qyr muryny, sál buıyǵylaý bolǵanmen, ylǵı kúlimsirep turatyn qoı kózi, etti-etti qaıqaıǵan erinderi, sonyń bárin molynan syıǵyzǵan úlken dóńgelek beti, qandy qońyr júzi, qatarlarynan erterek shyqqanmen, ersi qaıqaıyp kete qoımaǵan erkek adamǵa bir túrli ornyqtylyq bitirip, egdelik sán berip turatyn qozy qaryny, ortadan joǵary boıy, etti-jeńdi denesi — osynyń bárin qudaıekeń kez kelgen erkekke qushaqtatyp jatyr ma? Áıelder erkektiń budan artyq kelbeti men symbatyn shaıyna ezip ishe me... Sóıtse de munyń Marjannan basqa áıeldiń kóılegine qoly tıip kórgen joq. Asyly, buǵan áıel qaramaıdy emes, máńgi kisideı mańqıyp júrip, munyń óziniń kóp nársege kózi túspeıtin tárizdi. Baıaǵy jas jigit kezinde qurdastary Balpan qyzy bar úıge qonǵanda qý kempirler qonaq túnde qozǵalar ma eken dep, uıyqtap qalǵan soń kórpesiniń ústine bir ýys qumalaq qoısa, tańerteń sol qumalaq bir synyq qumalaq shyǵyny joq, álgi ornynda turady eken dep kúlisip júretin. Sol qalpymen áli keledi.

Áıtpese, bul sekildi dáýlettilerdiń talaıy jas ıis súıip, úsh-tórtten toqal qushaqtap otyr. Álgi jabýy turmaıtyn jarbaı túıedeı ylǵı bir ıyǵyna qısaıyp júretin qyńyr Qorazhan qurdasynyń ózi eki áıel aldy. Al bul bolsa... Tfý, mynaý quda túsip, qyz surap qylqyldaǵan kóp jurt ábden aljytaıyn degen eken. Baıaǵydan beri júrip-júrip, endi ne áńgi esektiń mıyn jegendeı, ár nemeni bir oılap otyr. Balpan baı yzalanyp túkirip jiberdi. Qaıta der kezinde Qydyrbaıǵa tuzaq salyp úlgergen marqum qara shalǵa raqmet aıtýy kerek qoı, áıtpese ózine salsa, myna júrisimen qatyn qaıda...

Balpan endi Marjandy qoıyp, ózine renjidi. Renjimeı qaıtsin, qyzy qyltıyp boı jetkeli bir kún irgesi tynysh turǵan emes. Bir «salaýmaǵalaıkúmniń» sońynan bir «salaýmaǵalaıkúm», bireýin beldeýden attandyryp jatsań, sylańdap taǵy bireýleri túsip jatady. Aq patshanyń anadaǵy ulyǵyn qoıshy, qaltasyna sar qulaq túsetin bolǵasyn, ol neme qyzdy qaıtsin. Biraq ulyq kisini renjitip alam eken dep qatty sasty. Asty-ústine túsip baqty. Ǵumyry betine tik qarap kórmegen Marjanǵa da sol kúni tili tıdi.

— «Qyzdy qyryq úıden tyı» degen qaıda? Úıde qonaq otyrǵanda ústine nege kiredi? Aǵa-jeńgesiniń otaýyna bara tursa bolmas pa? Endi ony tulymyn jelpildetip aldymyzǵa alyp otyratyndaı es bilmeıtin bala emes qoı. Aýlymyzdyń ústiniń at kópir bop jatqany mynaý. Kórmeı me, bilmeı me? Bilmese sen qaıda júrsiń, ana jeńgesi Jazyl qaıda júr? Apyraý, adam ózinen týǵan bala túgili, esiginiń aldyndaǵy ıtke de jón, ádep úıretedi ǵoı.

Ómir baqı munyń aýzynan osynsha qatty sóz estip kórmegen Marjan bir túrli jermen-jeksen bolyp, ún-túnsiz úıden shyqty. Munyń aıtqan sózderi batty ma, álde aýyldyń ústin osynsha aıqaı-súrenge salyp, qyz tapqanyna qamyqty ma, kózi jasaýrap kóńili bosap ketti. Baryp ap Ajarǵa uryssa kerek. Ol sodan qaıtyp aýylǵa qonaq kele jatsa, aǵasynyń otaýyna qaraı beze jóneledi.

Biraq Balpan baıdyń qulaǵy tynshymady. Kúnine eki-úsh aýyldan qudalyq túsedi. Solarmen árisi sharıǵattan, berisi ata-babanyń úrdisinen aıtyp, máslıhat soǵyp otyrǵanda tipti sharýaǵa aınalýǵa da qoly tımeıdi. Qaraıǵan malyn bir allanyń ózine tapsyryp, birinen soń biri qazdaı tizilip, kelip jatqan qolqashylarmen áńgime dúken quryp otyrýǵa bul peıil bolǵanmen, kelgender razy emes. Úıińnen qyńyraıyp shyǵady da, syrtyńnan qańqý taratady, súıegińnen ótkizip til tıgizedi, atańnyń arýaǵyna, qyzyńnyń aryna tıedi, mensinbedi dep jaýyǵady. Qyzyn kelin ǵyp túsire almaǵan qıqarlar endi bunyń jylqysyn qoldy qylmaqqa jantalasyp júrgen kórinedi. Az ǵana aǵaıyn birese munyń ózine alań bop, birese malyna alań bop ábden bastary qatty. Endi munyń óz aýlynan, aǵaıyn arasynan qolqashylar kóbeıe bastady. Olar budan qyz suramaıdy. «Birge týǵanmen, birge ólmek joq degen. Qyzdy kim týmady. Qaısysynyń qyzy óle-ólgeninshe qasynda otyr. Qaıta betiniń qyzyly, atynyń abyroıy ornynda turǵanda qutyl. El degendi bilesiń ǵoı, qaraptan-qarap alakózdenip júretin jurt endi ilik tabylǵasyn tóbeńnen qıqý ketirmeıdi. Shalqar dáýletiń bolǵanmen, oǵan ıe bolatyn adamyń shamaly. Ótegenjan ekeýiń qasyǵyp kelgen qaı dushpanǵa qaırat qyla alasyńdar. Onan da oılan. Saǵan atasyz, dáýletsiz kisi quda túsip jatqan joq. Qaı-qaısysynyń da ózi ózińe teń, balasy balańa teń. Betińe kúle qaraıtyn bireýine ber de jiber», — deıdi. —

Aǵaıynnyń bul sózine Balpan baıdyń ózi de den qoıyp júr. Eń azy úıińe qonǵan qonaqtyń da kirgen-shyqqanyn ańdyp, tyń tyńdap jatý kimge murat deısiń. Qutylǵysy-aq keledi. Ásirese aq patshanyń ulyǵy kelgende qatty sasqanynan keıin-aq qyzyn tezirek qutty jerine qondyrýdy oılady. Biraq kimge... Endi quda túse kelgen bireýine berip jiberse, buǵan deıin quda túskender odan saıyn óshikpeı me...

Balpan baıdyń ózine-ózi ıtteı yza bolatyn jeri de osy. Báribir baıandy bala bolmaıtynyn bilgen soń, eń birinshi quda túsip kelgen kisige uzatyp jiberip, qarap júrip qalyń qazaqqa jek kórinishti bolmaı, tún balasy júregiń zirkildemeı, ash qulaqtan-tynysh qulaq nege otyrmady eken. Áı, ózin de óltiretin kisi joq. Biraq artynyń búıtip qyrsyǵaryn qaıdan biledi? Qyz ósirip otyrǵany osy. Buryn-sońdy ózi qudaǵa júrip kórgen joq. Ózi úılengende asyq oınap otyrǵan jerinen ákesi shaqyryp aldy da: «Pálensheniń qyzyna quda tústim, alasyń ba?» — dedi, — aldy. Ótegen er jetkende qaıyn jurtyna jıenderińdi ózderiń aıaqtandyryńdar dep edi, naǵashylary Jazyldy ákep túsirdi. Ol eki ortada óz qyzy da boı jetipti.

Keshe ǵana erkelep, moınyna asylyp júretin Ajarynyń qaı ýaqytta er jetkenin ózi de bilmeı qaldy. Bir kúni úıine qasynda taǵy bir kók saqaly bar Mojan jetip keldi. Baıaǵyda asyqty birge oınap, mollanyń aldyn bir kórgen qalqan qulaq, syǵyryq nemeniń qaı kelgenin tergep jatatyn edi, qol qýsyryp qonaq etti. Ánsheıinde ári ıterip, beri jyǵyp júrse de, kúnde-kúnde kelip, bosaǵa tozdyryp jatqan joq qoı dep, bir qońyr marqany soıǵyzdy.

Jas marqanyń eti bylqyp asylyp jatqanda qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp, qaljyńdasyp otyryp shaı isheıin dese, Mojany bir túrli synyq, súırep salǵan jaǵyna da júrmeı sylq túse beredi. Ústi-basy da burynǵysyndaı emes, bul joly tym tyrash. Jazdyń ystyǵyna qaramastan basynda qundyz, jaǵasynda qundyz. Omyraýyn qasqa ilgekke ilgen aq shaıy kóılegi de ıne-jipten jańa shyqqandaı sýsyp tur. Ýaqytymen oraza ustap, namaz oqyp, taqýalyq etip jatpasa da aıaǵyna kóksaýyr kebis pen jumsaq másisin qabattap kıipti. Endi-endi bozǵyl engen suıqylt saqalyn qaıta-qaıta sıpap, murtyn shalǵylaıdy. Ádette, bul onyń opyr-topyr kóp balasyna, qalaı bolsa solaı kıingen ebil-sebil ústi-basyna kóp kúle beretin bolǵan soń, qurdas qyp qaljyńdap otyrǵany ma eken dep te qaldy. Olaı bolsa qaljyńynyń aldyn oraǵysy kep:

—Sizdiń úıdegi qurdas tap munshalyq ismer emes edi. Ústi-basyń túzelip qalypty. Sen osy toqal alyp júrgennen saýmysyń? — dedi.

Ánsheıinde aýzyna aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, kómeıine sóz irkip otyrmaıtyn Mojan sál salǵyrt yrjyń etti de úndegen joq. Balpan baı qurdasyn onan saıyn sóıletkisi kelip, álgisinen de qattyraq qaljyń aıtty.

—Áı, seniń osy ústi-basyńdy sylap-sıpap syzdanýyń jaman eken, úıdegi qurdas aman ba ózi? Ol ólip qalyp, jas ıis izdep júrgen joqpysyń? — dep edi. Mojan aýzyna apara bergen shyny aıaǵynan basyn kóterip aldy. Keńsirigine kergı bitken kelte tanaýy tańyraıyp, basy qosylmaı bet-betine qashyp turǵan kúl óńdes murtyna kúlki úıirildi.

— Qurdasyń ólse, habar beremiz ǵoı, ázirge saý, — dedi.

— E, aman bolsyn paqyr, ana on shaqty balasynyń kóz jasy turǵanda qudaı almas, alsa sen anturǵan aınalaǵa habar shaptyrýǵa da aqylyń jetpes, — dedi Balpan baı, ishteı qurdasynyń bul kelisi men myna otyrysyna tańyrqaǵanyn endi jasyrǵansyp.

Mojannyń betine bolmashy qyzyl júgirdi, biraq úndegen joq. Tizesinde jatqan súlgini mańdaıyna bir aparyp qoıdy da, shaıyn ishe berdi. Sosyn qaıtyp Balpan da úndemedi. Degenmen bul keliske túsinse Marjan túsingen shyǵar dep, áıeline qarap edi. O da áldenege eki udaı otyr. Kúıeýine de, Mojanǵa da qarap qoıady. Shamasy, bul ekeýiniń arasynan da mysyq júgirip ótken be, sózderi nege qıyspaıdy dep, tańyrqap otyrsa kerek.

Mojan dastarqan jıylǵan soń da jaq ashpady, bylǵary shashaq taǵyp, kúltelep tastaǵan arqar múıiz jyltyr shaqshasynan nasybaıdy byrtyq alaqanyna erekshe bir náshpen ekshep quıyp, tiliniń astyna basty da, túrýli irgeden syrtqa syrt-syrt túkirip qoıyp jata berdi. Úndemeseń úndeme dep Balpan baı tyrs etpedi. Biraq ishinen jaman Mojan bunsha nege tymsyraıady dep alasuryp otyr; ne de bolsa úıine barsań shulǵaýyn moınyna ilip júretin Mojannyń toıǵan qozydaı tompıyp otyrýynda bir gáp bar. Álde ánebir joly arsy-kúrsi kelip byltyr aldyrǵan asyl úlegińdi ingenime shógerip alaıyn degende, Balpan baı bir jaǵyn qaljyńǵa súıep, bir jaǵynan jurttyń bári ózderi úlek aldyrsa, maldary jetpeı otyrǵandaı, bunyń úleginen tuqym qaldyrýǵa jan-jaqtan antalasqandaryna qıtyqtanyp otyrǵan-dy. Mojanǵa jón sóılespeı qoıdy. Jalpy lepirip sóılep, lekı kúlip júrgenmen Mojan sarań kempirdiń túıgen shúberegindeı shamalyǵa ishin aldyrta qoımaıtyn tymyrsyq kisi. Balpan baıdyń aıaq astynan mardamsyp qalǵanynan o da dyq jıyp sazaryp aldy. Áıtpese, endi bir qolqalasa: «Bar, ingenińdi ákelip, shógerip ala qoı», - deıin dep tur edi. Mojan syzdap, atynyń saýyryn aıamaı bir josytyp aldy da, eki ıyǵy elbe-selbe bop, aýlyna qaraı shaba jóneldi. «Barsań bara ǵoı», - dep bu da qala berdi. Arada bir-eki kún ótpeı jatyp, sopylyq quryp júrgendeı óne boıyna shań jýytpaıtyn sıpanshaq Saıyp kelip, ingenin qaıtyp áketti. Áneý kúnderi bir baryp kelgen adamdar Mojan: «Baq-dáýlet adamdy tasytpaı qoıa ma? Balpan endi úleginiń astynan tamatyn ylǵalǵa deıin barǵan kisiniń ajary men bazaryna qarap úlestiretin kórinedi, — dep shalýattap otyr degen. Myna kelisi de sondaı bir qyr jasaǵany shyǵar.

Kók shópke toıynǵan jas marqanyń eti qashanǵy qaınasyn, shaıdyń dastarqany jınalǵan soń kóp uzamaı-aq súıegi sylynyp shyǵa keldi. Eki áıel qazandy eki jaqtan kóterip úıge ákeldi. Úıdiń ishine bylbyrap pisken jas ettiń ýyz ıisi jaıyldy. Óne boıynan bir kesek qara et kórinbeıtin aq maı jilikter shara tabaqqa sholp-sholp sekiredi. Bir aldyrsa jemsaýynan aldyratyn Mojan búlk etse osy joly búlk etken shyǵar dep, qurdasyna qarap edi, qaıyn atasynyń úıine kelgen kúıeýdeı áli syzylyp otyr.

Tal túste pisken ýyz et óz-ózinen tábet oıatty. Úlken tabaqqa eki qonaq, Ótegen men bul -tórteýi qarady da, Marjan bastaǵan aýyl-úıdiń áıelderi qazan qasynda qaýjańdasyp jatyr. Et jelindi. Tabaq qaıtaryldy. Jazyl kelin ornynan turyp, ıilip taǵzym etti. Endi úlken-úlken alamysh qaýsar keseler móltekteı tolyp sorpa keldi. Qonaqtar ony da uzaq soraptap baptap ishti. Ánsheıinde myrs etpeı otyrǵan tylsym úıdiń ishinde qazir yssy sorpany bappen soraptaǵan ysyldan basqa dybys joq. Qolǵa sý quıyldy. Kók saqal qonaq as qaıyrdy, sosyn uzaq maqamdap bata qyldy. Ol kisiniń bul úıdiń esiginen attaǵannan beri tórge otyryp jatyp eki-úsh aýyz sóz esen-saý surasqannan basqa jaq ashqany osy. Dastarqan jıylǵan soń, tós qaltasynan qystyryp qoıǵan kári jiliktiń ınedeı jip-jińishke sadaǵyn alyp, tisin shuqydy.

Sol tis shuqyp otyrǵan kúıi:

— Al, Balpanjan, qonaǵasyńa alla razy bolsyn. Bizdiń kelgen sharýamyz myna Marjan kelinim ekeýińizde edi. Sizden ruqsat bolsa, qalǵan balalar syrtqa shyǵa tursa qaıter eken, bizdiń bir ońasha sózimiz bar, — dedi.

Qazan-aıaq jaqta qaz qatar tizilip otyrǵan aýyl-úıdiń áıelderi oryndarynan únsiz kóterilip, syrtqa shyǵýmen boldy. Ótegen, Jazyl, Ajar da otaýǵa ketti. Bul tórteýi ońasha qaldy. Balpan baıdyń býyn-býynyn diril alyp, jańaǵy tabaqqa jaıǵasyp otyrǵan ornynan tórge yǵysýǵa da murshasy bolmady. Buǵan qaraǵan az ǵana týysqannyń habary kúnde kelip tur, aýrý-jitý adam joq sıaqty edi. Marjannyń qartań sheshesi qaza boldy ekennen basqa oıy joq. Biraq ondaı bolǵan kúnde bularǵa habar shaptyryp, sadaqaǵa aldyrýy kerek edi ǵoı.

Kók saqal bir kerilip-sozylǵan, sóılegen sózi ishińdi pystyratyn adam eken. Bular jaýtańdap áli otyr. Ol tisin tazalap bolyp, shákesinen jorǵalaǵan kúıi qazandyq ornyna baryp, túkirinip qaıtty. Sosyn baryp shegir kózin buǵan qaraı salǵyrt buryp, yńyldap sóıleı bastady. Bul qapelimde onyń sózine zer salmaı, erine shyqqan yńylyna ǵana qulaq tosty. Marjan da ańtarylyp qalypty. Biraq muqıat tyńdap otyrǵan sıaqty. Endeshe, kisi shoshyrdaı eshteńe bolmaǵany. Balpan da kók saqaldyń sóz yńǵaıyn túsingisi kelip edi, yńyranyp tym áriden bastapty. Bul pendeniń ónbegi-óspegi, bala súımegi, balasynyń da ózindeı bop tútin tútetkenin kórmegi — bári qyzyq ekenin, bunyń ózi tek bizdiń, ata-babamyzdyń ǵana úrdisi emes, dúnıe jaralyp sý aqqaly, on segiz myń ǵalam ornyqqaly, sonaý yqylym zamannan bergi adamzattyń ónip-órbýiniń tek osyǵan ǵana baılanysty ekenin bir qaıyryp ótti. Sosyn Adam atamyz Haýa anamyzdy, odan bergi Muhambet paıǵambardy, Áziret-Áli babamyz ben Fatıma anamyzdy jatqan jerlerinen bir-bir aýdaryp túsirdi. Muhambet paıǵambardyń ózi kúıeýin syılap, qolbasy qylǵanyn eske saldy. Balpan baı bul sharıǵatty ár jer, ár jerde estýi bar bolǵanmen, tap osy arada nege aıtylyp otyrǵanyna tańyrqady. Qonaq endi áýlıe, ámbıe, sahabbalar qaýymynyń qulaǵyn tynshytyp berige, myna eki aıaǵymen jer basyp júrgen jumyr basty paqyrlarǵa aýysty. Áńgime ári aýnap, beri aýnap aqyry buny men Mojanǵa kep tireldi, ekeýiniń de táńiri jarylqaǵan baqytty, yrzyqty kisiler ekenin aıtty. Sosyn qaıdaǵy bir jalǵyzdyq týraly sóz ketti. «Qudaı kópten jarylqaı ma, azdan jarylqaı ma o da belgisiz; degenmen kóp bala kóldeýde oınasa, jalǵyz bala jar basynda júredi degendi de umytpaý lazym», -dep bir ótti. Sosyn Ótegenjannyń qanat-quıryǵy kelte ekendigi áńgime boldy. Osy arada manadan beri ún-túnsiz tyńdap otyrǵan Marjannyń kózi jasaýrady. Bul da birdeńeden sekem alyp, syrtta shyjyǵan shilde bolǵan soń, túndigi túsirýli qara kóleńke úıdiń ishinde qanaty synǵan shybyndaı emis-emis yzyńdaǵan qońyr áýenge qulaǵyn tosty. Qonaq quddy quran oqyp otyrǵandaı ár sózin bir aı sozady. «Ul — urpaq, qyz — óris» degen. Jat jurtqa jaralsa da, qyz balańyz jańǵyz baýyryn jalqy qylmas». Bu ne degeni? Marjan kózinen tyrs-tyrs tamǵan kóz jasyn qaıta-qaıta jaýlyǵynyń ushyna jasyrady. Qulaǵynda endi Ajardyń aty yzyńdap turyp aldy. Buǵan da, Marjanǵa da biraz qolpash aıtyldy. Ózderindeı kórgendi ata-ananyń balasy bolǵan soń qyzyǵamyz deıdi. «Mojan da, ol úıdegi kelin de bir qudaı degen jandar. Jańǵyz Nesipbaı ǵana emes, odan keıingi qara sıraqtar da Ótegenge jal-quıryq bolady...» Marjan sózdiń syńaıyn túsingen bolý kerek, kóziniń jasyn súrtip, buǵan qarady. Bul alaqtap Mojanǵa qarady. Mojan shaqshasyn shuqylap tympıyp otyr. «İshten shyqqan balany kisige qımaq ta ońaı emes, oılanyńdar», dep kók saqal qonaq sózin bitirdi.

Úı ishi tym-tyrys. Balpan baı del-sal. Qansha suǵyna tyńdasa da, eshteńeni jóndi túsinbegen tárizdi. Marjan birdeńe aıtpaısyń ba degendeı kóz tastady. Bul mynaý úı ishindegi qapyryq aýa men únsizdikten tunshyqqandaı tamaǵyn kernep, dem shyǵardy. Árkim ózimen-ózi bop meń-zeń otyryp qalǵan úsheýi buǵan jalt buryldy. Bunyń ne aıtaryn bilmeı tosylyp otyrǵanyn baıqady ma, álde ana júregi qapelimde, bul áńgimeni tez tyndyryp qoıady dep qoryqty ma, kenet Marjan sózge kıligip:

— Sózińizdiń bótendigi joq. Biraq balamyz áli jas. On altyǵa endi shyǵyp otyr. Áli birer jyl ustap qyzyqtamaq oıymyz bar. Balanyń bıligi ákede ǵoı, aıtsyn, — dep áńgimeniń aıaǵyn buǵan tosty.

Bul biraz únsiz otyryp qaldy. Eki qonaqtyń qolqasyna endi túsindi.

— Sheshesiniń aıtqany meniń de kókeıime qonyp otyr. Kóp bala qyzyqtap ta kórgen kisi emes edik. Eki balamyz úıelmeli-súıelmeli bop endi boı túzep kele jatyr edi. Ázir úıimizde júre turǵany jón bolar, — dedi.

Kók saqal bar aıtaryn jańa uzaq yrǵap, sarqyp alsa kerek, ıyǵyn qomdap, bir yńyranyp qoıdy da, úndemedi. Mojannyń sol tymsyraıǵan qalpy. Manadan bergi beı-jaı óńine sál qan tepken. Endi sózdiń yńǵaıy kelmedi. Marjan ornynan turyp, samaýrynǵa bettep edi, tyrs etpeı otyrǵan Mojannyń beti jelindep, bir túrli qabaryp:

— Qurdasjan, shaı qoıyp áýre bolma, endi júremiz, — dep júktiń arasyna qystyrǵan qamshysyna qol sozdy.

Marjan sabasyn sapyryp, qymyz usyndy. Qonaqtar tek erinderine tıgizip keri qaıtardy. Sosyn oryndarynan turdy. Olarǵa ilesip Marjan men Balpan da syrtqa shyqty. Mojan atyna kúmis bas er, kók jona salypty. Qonaqtar bularmen aýyz jybyrlatyp, qoshtasqannyń retin jasady.

Balpan baı men Marjan úı syrtynda namazdygerdiń kóleńkesindeı erbıip-erbıip turyp qaldy. Solaı biraz ańyryp turdy da, aıaqtaryn ilbı basyp úıge kirdi. Balpan baıda áli ún joq. Jańa ǵana eki qonaq otyrǵan tórdegi tósek kórpege qaraı beredi. Marjan qazan-aıaq jaqtaǵy ornyna ozyp, kózin jaýlyǵynyń shetimen búrkep, tyǵylyp jylap jiberdi.

Balpan baı shydaı almady. Oń jaq keregeniń basynda ilýli turǵan syrma aq kıiz qalpaǵyn kıip, tysqa shyqty. Aýyldan áli uzap jarymaǵan eki attynyń sońynan kóz saldy. Ol ekeýi de mańdaılaryn kóleńkege berip, quıryqtaryn ersili-qarsyly erbeńdetip, mımyrt aıań dap, attaryn kóp qystamaı, súmpıip-súmpıip ketip barady.

Ol aýyldyń artynda anadaı jerde eki ıyǵyn sart-surt sabap, bógelekpen alysyp turǵan atyna bettedi. Oıy — Kógendisaıda qoı toǵytyp jatqandarǵa baryp, biraz dań-duńnyń ishinde bolyp, boı sergitip qaıtpaq. Bul kelse jurt qoıdy toǵytyp bitip, kúnniń ystyǵy qaıtqansha sý basyna ıirip qoıyp, qoıyrtpaq iship otyr eken. Anaý-mynaý sharýa jaıyn suraǵan, óris kórgen bop, ári-beri júrdi de atyn ilbitip aýylǵa qaıtty.

Ol oralǵansha ystyq basylyp, kóleńke uzarypty. Aýyl úıdegi qatyn-qalash tegis syrtqa shyǵypty. Balpan baı atynan túsip, kóleńkede sheshesiniń qasynda otyrǵan qyzyna betteı almaı úıge kirip ketti, sálden keıin Marjandy shaqyryp, sýsyn ishti. Sosyn qashan kún batyp, aýyl úıdiń aıaǵy basylǵanyn kútip jatty da qoıdy.

Keshke tamaq ústinde Ajarǵa kózi túsip ketip edi; buryn eki beti bótekedeı bop, tompıyp júretin qyzy búgin tym suńǵaq kórindi. Anasy manaǵy qonaqtardyń nege kelgenderin aıtyp qoıǵan ba, óńinde bir jabyǵylyq bar. Qyzynyń betine shuqshıa qaraýǵa uıalyp, bir túrli ishi-baýyry eljirep, kózin taıdyryp áketti.

Marjan túni boıy ústi-ústine ýhilep, qyryq dóńbekship uıyqtamaı qoıdy. Qybyr etpeı tym-tyrys jatady-jatady da, bir ýaqytta kókiregi tars jarylardaı kúrsinip, aýnap túsedi. Bul áıeliniń ne oılap jatqanyn ishteı uǵynyp aıap ketti. Áldene dep til qatqysy keldi. Biraq óziniń de omyraýy tolyp jatyr edi, aýyz asha almaı, teris aýnap tústi.

Kóp uzamaı aýyl arasynyń azǵantaı júrginshisi Mojannyń qudalyqtan qalaı qaıtqan áńgimesin jetkizdi. Tymyrsyq neme óshin kimnen alaryn bilmeı tútigip kirip barsa, bosaǵadan tórge deıin sıraqtaryn sozyp-sozyp tastap, kósilip kóp balasy otyr eken, shetinen shybyrtqynyń astyna ap, syrtqa qýyp shyǵypty. Orta jolda qasyna erip kelgen qart naǵashysy Sebepbaıdy da sózińniń daýasy, saqalyńnyń kıesi joq dep tildepti. Ókpelegen naǵashy jıeniniń úıine kirip-shyqpastan aýlyna tartypty. Qatyn-baladan ósh qaıtpaǵan soń, Mojan erteńine atqa minip, aýyl-aýyldy aralaıdy; qaı aýylǵa barsa da aıtatyny — Balpan baıdyń qyzyna qalaı quda túskendigi. Mojan bunyń ábden ıt terisin basyna qaptapty. Bir balanyń qamy úshin atynyń shabyn solqyldatyp, árli-berli óńkeńdep shaba beretin marqum qara shalǵa arqa súıep, dúnıeden maqurym qalǵan, eshteńeniń parqyn bilmeıtin kórgensiz, o da bir, qoı sońyndaǵy qoıshysy da bir, úıine kelgende qymyzdyń ıisi, syrtqa shyqqanda kóńniń ıisi tanaýyna kelse boldy, jaryq dúnıe ornynda tur eken dep kóńilin birlep, ulyqtardyń aýzyn maılap, óris tartyp alǵanyna jaryla maqtanyp taırańdap júretin so daraqydan ne pátýa tabylýshy edi depti. Myna sóz nasyryn qasysa da, Balpan baı jaman nemeniń bul aıtqanynyń jany da bar shyǵar dep bir myrs etip kúlgen de qoıǵan. Biraq odan arǵy sózderi shymbaıyna tipti batyńqyrady. Qadyrbaıdyń sary qyzyn jer astynan taýyp alǵan sary altyndaı kóredi, qashan kórshi aýyldyń esegi aqyrǵansha óz basymen aqyrýdy da bilmeıtin máńgi esekteı qatynynyń aıtqanyn qaıtalaǵanyna máz depti. Jaman Mojan qoı baǵyp júrmeı sóz baǵyp júrgen pále bop shyqty. Qaýǵa bas Balpannyń syılaıtyn ata-babasy — dáýlet, baılyq ta, sıynatyn arýaǵy — baq pen mártebe, meniń ornyma anaý balasy bolys Baısal men qara baqyrdy saýlyqtaı qozdatqan saýdager Shúren, bolmasa anaý ańshyǵa ergen tazydaı ulyqtardyń janynan qalmaıtyn jandaıshap Bekestiń ákesi quda tússe, qyzyn bir aýyz sózge kelmesten mingestirip jiberer edi dep, aldy-artyn birdeı tusap-matap qoıypty. Mojannyń sózin estigen aýyldar: «E, ol Balpanǵa quda túsip kóretin eken», — dep tósterin uryp otyr desedi.

Sodan qaıtyp kóz ushynda qaraıǵan kórinse Balpan baıdyń záre-quty qalmaıtyn boldy. Ol qashan aýylǵa jetkenshe úıge otyra almaı bir shyǵyp, bir kirip, syrtynan ton piship ábden mazasy ketedi. Mojannan soń birazǵa deıin aıaq sıredi.

Bir kúni jylqyny aralap aýylǵa qaıtyp kele jatyp, úı syrtynda kermede turǵan qula jylqyny kórdi. Atynan maı ishkendeı bop, júregi sýyldap zorǵa tústi. Úıine kirse - tór aldynda qus jastyqta jantaıyp Baısal jatyr. Ár jer -ár jerde kelte ushyrasyp júrgenderi bolmasa anyq-qanyq tanys emes edi. Onyń nege kelgenin aıtpaı-aq bilip qabaǵy túsip ketti. Sonda da syr aldyrǵysy kelmeı, sypaıy amandasty. Aýyl-úıdiń amandyǵy men sharýa kúıin surady. Baısal da ár sózin sylap-sıpap sóıleıtin syrbaz kisi-di. Saýalyna shúkirlik aıtyp, budan da jaı surady. Óris pen sýatty, osy jaz ben keler qystyń syńaıyn sóz etti. Etti-jeńdi shaǵyn denesin shıraq ustap, kóp nárseni qıyǵymen ǵana shalyp, ishteı ańǵaryp otyratyn ádemishe qoı kózin eshkimge, eshteńege tiktemedi. Óńdi dóńgelek júzin syrt oraı salmaı, peıiliniń túzýligin bildirip, sóz arasyn úzbeı, bappen sóılep otyr.

Buryn-sońdy esikten attap kórmegen Baısaldyń bul kelisine qansha tań qalǵanmen, oılaǵan kúdikti jerden shyqpaǵan soń, o da esten shyǵyp, Balpan baıdyń tamaǵynan qaıtadan durystap as júre bastaǵan kezde taǵy da qos atty beıtanys qonaq sap ete qaldy. Olar kóp syzylyp otyrmady. Shaıdyń dastarqany jıylysy-men-aq qazan kirgenshe kelgen sharýalaryn aıtty. Baısal ótken joly tegin kelmepti. Qalada orys oqýyn oqyp jatqan kenje ulyn úılendirmek eken. Baıaǵyda kemdi kún joldas bolǵan Qydyrbaıdyń jıeni ǵoı, jaman bala bolmas dep qyz kóre kelipti. Aýlyna bala da, ata-anasy da ábden unady dep barypty. Endi araǵa kóp kún salmaı qudalaryn jumsapty. Qansha degenmen

Oń jaq dastarqannyń jaıymen júrgen Marjannyń kózi ydys-aıaqta bolǵanmen, qulaǵy -bularda. Balpan da anadaǵysyndaı emes, ózi sarań til qatyp, kóbine qonaqty sóıletip otyr. Qonaqtyń ár sózin tarazylap, ar jaǵynan astar izdep, ishteı ańdysýly. Shaı ústi de ár qıadan áńgime qozǵaǵan salıhaly májiliske toly boldy. Balpandaı emes, júris-turysy kóp bolystyń ákesi biraz nárseden habardar eken. Biraq onysy maqtanbaı, masattanbaı, buny da ózimen teń kórgendi-bilgendi sanap, asa bir erekshe jarasymdy sypaıylyqpen máslıhat shertedi. Ár sózinen tárbıe, bilik, kisilik kórinip tur.

Dastarqan jıylǵan soń da áńgime jelisi úzilmedi. Munyń órisin maqtady, jaılaýlary men sýattaryn sıpattady. Kúnde kelip kórip jatpasa da aıtqanynyń bári dál. Qonaq óris pen sýatty kóp áńgimelegen soń, kómeıinde qolqa turǵan joq pa eken dep qalyp edi, ondaı eshteńe baıqalmady.

Sóıtip otyrǵanda as ta keldi. Tamaqtan soń Balpan baıdyń kóńilindegi kúdik tipti kúsheıdi. Tań atqaly arǵy-bergiden áńgime qozǵap otyrǵan qonaq tabaq qaıtqan soń, bir sát tynyp qaldy. Sosyn Marjan usynǵan káýsar kese qysyraqtyń qymyzyn ortalap iship, aqqa bata qyldy. Balpan baı Ajardyń atyn qashan aıtar eken dep tyqyrshı kútip edi, qonaq ol jaıynda til qatqan joq. Bul qonaqtyń sózin estı almaı, qaǵys qaldym ba dep óz qulaǵyna ózi senbeı otyr. Qonaq quddy oıyn tanyp qoıǵandaı buǵan buryldy. Ánsheıin sharýa kózdep shyqqanyn, sosyn aýyldyń tusyna kelgen soń, attap óte almaı, esendik bilisýge soqqanyn aıtty.

Baısal ornynan kóterildi. Balpan báıbishesi ekeýi syrtqa shyǵyp attandyryp saldy. Bolystyń ákesi anadaı jerge uzap ketken soń baryp, erli-zaıypty ekeýi bir-birine qarady, biraq til qatysqan joq. Iyqtarynan bir zil batpan júk túskendeı, ekeýi de aýyldyń syrtyndaǵy bıe baılaǵan jelige bettedi.

bolys aýly ǵoı, tap betimizden qaǵa qoımas dese kerek, bular kók saqal qonaq qusap kóktegini bir aıtyp, jerdegini bir aıtyp, jan-jaqtan qarmap jatpady; ersi tasyrań da jasamady, kelgen sharýalaryn uzaq yrǵap, kóp tolǵamaı qysqa aıtty. Balpan baı men Marjan qapelimde, úrpıisip qalǵanmen, tap ana jolǵydaı sasqan joq. Qonaqtardy tyńdap otyrǵanda jaman Mojannyń aýyl arasyna kúńirsitip júrgen laqaby Balpan baıdyń shymbaıyn tyzyldatty. Balpan shynyna kelgende, Baısal sıaqty kórgendi jerge qyz berip, bolystaı ulyqpen dámdes, súıek iliktes bolýǵa onsha ket ári emes; biraq Ajaryn áli jas kóredi, jat-jurtqa qıýǵa obalsynady, onyń ústine, Baısalǵa qyzyn berse, Mojan erteń atyna minip, qudaıy berip; «Áne aıtqanym kelmedi me!» - dep aıqaı salatyny kóńilinen shyqpaı otyr. Yrysy asyp, onsyz da kúnshil kóz kóbeıip turǵanda, tal túste el-jurtqa taba bop, qyzyl sózdiń pyshaǵyna urynǵysy kelmedi, Baısal da birazdy biletin adam ǵoı, bunyma bir túsinse sol túsiner dep oılady, al endi túsinbese, tap bunyń da dál qazir kóp qorqa qoıatyndaı qońy juqa emes edi; myna qudalardy da aldyńǵy qudaǵa aıtqan jaýappen qaıtarǵysy keldi.

Baısal aýlynyń adamdary anadaǵy Mojandaı emes, tortań-tosyrańsyz attandy. Endi qandaı sóz tarar eken dep eleńdep edi, bolys aýly ún-túnsiz jatyp aldy.

Balpan baı bolystyń ákesi Baısaldyń da qanjyǵasy qur qaıtqany basqa jurtqa basý bolatyn shyǵar dep oılaǵan. El ishi qyzyq qoı, bireýler: «Apyraý, bolystyń inisine bermeıtindeı qandaı qyz ózi, Balpannyń qatyny jan balasyn jolatpaıtyn adam emes, altyn týǵannan saý ma?! — dep ekilense, endi bireýleri: «Qoı-qoı, Baısaldy jerge qaratyp jiberse, bul Balpanyń ábden tasqan eken. Ol endi qudaıyn da tanymas», — dep jaǵalaryn ustaıtyn kórinedi. Baısal qur alaqan qaıtqan soń, biraz jurt buǵan qarap júrip jaýyǵyp, bet aldyn bir kórip qaıtýǵa qulshynysty.

Arada kóp uzamaı aýyl shabýǵa kele jatqandaı, sońyna aıǵyr top adam ertip áıgili daýkes Darjan tústi. Úıge qońqaq murny kúlbireı qyzaryp, kók jaltyr kózi shatynap yzǵarmen kirdi. Qaq tórge baryp, nyǵyzdanyp otyryp aldy, qasyndaǵy qalyń nókeri túgel jaıǵasyp bolǵansha lám-mım degen joq. Qyzy boı jetken úı qonaǵynyń kelis jaıyn da suraı almaı pushaıman boldy. Daýkes Darjannyń qolyńdy qýsyryp, qos etek bolyp júrgenińde de durysymen attanýy ekitalaı ekenin áýelden biletin Marjan qonaqtar tegis otyryp bolysymen qonaqasy jaıǵaýǵa syrtqa shyǵyp ketti. Marjannyń ózi bastap amandyq-saýlyq surar túri joǵyn baıqaǵan Balpan qonaqtarǵa tegis kóz júgirtip: «El-jurttaryń amanshylyq pa?» — dep til qatty. Qonaqtar japa-tarmaǵaı jaýap berdi, biraq daýystary báseń shyqty. Kóptiń artyn ala Darjan da ernin qybyrlatty. Sosyn Balpan qonaqasy jaıǵasýǵa bara jatqan bop esikke bettedi. Bul úıden shyǵa bere-aq kúńkil-súńkil áńgime tirildi. Balpan aýyldyń syrtyndaǵy qozynyń ishinen quıryǵy teńkıgen bir qasqa marqany áreń jetelep kele jatqan. Ótegendi úıge jiberip, shaı qaınaǵansha sharýaǵa aınalǵan bop syrtta júre turdy. Úı ishindegi áńgime birte-birte órshı túsip, keý-keýge ulasty, ara-tura qarq-qarq kúlki de estilip qalady.

Samaýrynǵa ilesip bu da úıge kirdi. Tór aldyna kósilip keń dastarqan jaıylypty. Dastarqan jaıylǵan soń jańaǵy jel býaz áńgime de basylypty. Darjannyń serikteri dastarqandaǵy jal-jal baýyrsaqqa, irimshik, qurtqa, órnekti shyny aıaqtarǵa, tortasy aırylǵan maı men qyzyl kúreń qýyrdaqqa aýyzdaryna almaı jatyp toıyp qalǵandaı tompıa qaraıdy.

Shaı uzaq ishildi. Dastarqandy, úı ishin synap-minep otyrǵan qonaqtar úı ıeleri kelgen soń, jańaǵy ózara keý-keý áńgimelerin tyıyp, endi birjola ishý men jeýdiń qamyna kirisipti. Maı tıip jylt-jylt etken qıaq murttar shaı quıǵan shyny aıaqtyń birese o jaǵynan , birese bu jaǵynan jyltyń-jyltyń urlana syǵalap qoıady.

Darjannyń shamalyda sóz bastaıtyn qulqy joq. Balpan qonaqtardy shaıdan soń da ózderimen-ózderin tastap, syrtqa ketti. Darjannyń nege kelgenin aıtpaı-aq bilip otyr. Ózinen aýmaǵan kók shunaq tentek, kóbik aýyz daýkes, áýleki balasy bar edi. Soǵan Ajardy aıttyrmaqshy ǵoı. Bul joly Balpan qobaljyǵan joq. Baısalǵa bermegen qyzyn Darjanǵa qaıdan bersin. Daýkes neme qaıtyp qıastansa da ılikpeýge bekindi.

Tamaq jelingen soń qaýjańdasqan kóp tyna qaldy. Olar osynda or marqanyń etin jeý úshin emes, Darjannyń daýyn qyzyqtaýǵa kelgenin, olardy Darjan sózimdi estisin dep ádeıi ertip kelgenin Balpan baǵana-aq bilgen. Darjannyń kelgeli syzdanyp, shyraı tanytpaýy da qasyndaǵy kóp shýyldaqtyń aldynda tús bermeýge tyrysqany.

Darjan maldasyn quryp tiktelip otyrdy. Syrtqa shyǵyp ketken Marjannyń kelýin kútti. Marjan kelgen soń baqshıǵan bajyraq kózin oǵan bir, Balpanǵa bir qadap ótti. Sosyn sóz bastady. Sál aıqaı aralas tarǵyl daýsyn kóterip, bappen bastady.

— Aý, Balpan, Marjan, buryn da kórip júrgen dastarqanymyz ǵoı, qonaqasylaryńyzǵa raqmet! — dedi. — Qyz ósirgen úı qonaqtyń buıymyn suramaı-aq biletin. Meniń bul júrisimdi aıtpasam da, ańǵaryp otyrǵan shyǵarsyńdar. Arǵy atam azýy alty qarys Altaı, ózim qatarymnyń qaısysymen de terezem teń bir aýyldyńaqsaqalymyn, óris tozdyryp, sýat sarqyp jatpaǵanmen basymda úıim, aldymda az ǵana nápahana dáýletim bar, balamnyń da jeti múshesi túgel. Uldyń erjetkeni,yzdyń tez ketkeni - murat degen, osy úıdegi anaý boı jetip otyrǵan balamnyń aty kim edi, sony buıymshylaı keldim, al ne aıtasyń? — dep kókshil kózin qantalaǵanqyzyl etimen kómip, bir baǵjań etti de, Balpannyń aýzyna telmirip otyryp qaldy.

Balpannyń bul kútken sózi. Manadan beri ol bylaı dese, men bylaı deıin dep qarmanǵan sózderi qapelimde kómeıine oralmaı, óńine kúreń qoshqyl qan júgirip únsiz otyrdy da, ne de bolsa táýekelge bel býyp:

— Dareke, kelisińiz de, júrisińiz de durys. Qyzdy kim suramaıdy, qymyzdy kim ishpeıdi degen ǵoı. Onyń bótendigi joq. Balamyzdyń boı jetkenin ózimiz baıqamasaq ta, jurt baıqap qalypty. Osynda sizden de buryn sóz salyp kelgen kisiler bar edi. Solarǵa aıtqan sózimiz, sizge de aıtqan sózimiz. Birińizdi bıik, birińizdi alasa kórip, alalap jatqan biz joq. Balamyzdyń ázirge qolymyzda bola turǵanyn jaqsy kóremiz, — dedi.

Darjan aıtaryńdy aıtyp boldyń ba degendeı melshıip biraz otyrdy. Sosyn keregeniń kózindegi qamshysyn alyp, tizesine basty.

— Solaı de, Balpan. Yzǵyndaı ul ósirgende de ózgege ıyq kórsetpeıtin qazaq edik. Qyzy boı jetken soń jurttyń bárine shekesinen qaraıdy degendi senen kórdik. E, nemene, seni men meniń qatynym, eneden týmaı, jerden shyǵyp pa! Olar nege ata-anasynyń qasynda otyrmaı bizdiń qasymyzǵa jatyp júr? Aınalaıyn, kóńilińe kelse de aıtaıyn, endi sen jazmyshtyń jazýy, táńiriniń lazymy degenniń bárin de umytqan ekensiń. «Artyq bitken on saýlyq, o da jaýǵa qol jaýlyq», — depti ǵoı. Soǵan mastanyp búkil aǵaıynmen súıek aralaspaımyn degeniń ne sumdyq? Marjan kelinnen basqa urǵashy tapqan urǵashy quryp qalmasa, balamyz qatynsyz qalmas. Al endi qyzym tirimde sıapat, ólgende basyma oqylatyn minajat bolady deseń, óle-ólgenshe qolyńnan shyǵarma. Áýelden jurttyń dińkesin qurtqyzyp týǵan qyz túgili shańyraqtyń jel baýyndaı tiregim dep otyrǵan uldyń ózi bet-betimen laǵyp ketip júr. Al endi ana balań kókiregińe kúl tókse, aǵaıynǵa ókpeleme! — dep, jer tizerlep ornynan kóterildi.

İrgeniń topyraǵy japa-tarmaǵaı dúrkireı jóneldi. Daýkes Darjanǵa qyzdan da góri keregi osy shyǵar. Oǵan shamdanyp, minez shyǵarsa, shyn masqara bolmaqshy. Balpan baı barmaǵyn shaınaǵandaı bolyp, otyrǵan ornynan tura almaı shógip qaldy.

Sodan qaıtyp, áýelden ońǵa baspaǵan sharýa ońalýdy qoıdy. Ataqty, dáýletti adamdar kelgende, birin-biriniń aldynda jerge qarata almady. Saýdager Shúrendi de, tilmash Bekesti de, osy óńirdi aýzyna qaratqan Alshaǵyr bıdi de álgi jaýappen attandyrdy. Al endi osyndaı ıgi jaqsylarǵa bermegen qyzyn myń jerden daý salsa da Darjan sıaqty dańǵaza qazaqtarǵa qaıdan ustata qoısyn. Áıteýir, buǵan quda túsken eshkimniń joly ońbady. Aqyry eki jyl boıy aýlynyń ústin aq tozańǵa bóktirgen kóp qudanyń da aıaǵy tyıyldy. Kógendegi kóp marqanyń da jandaryn qudaı saqtady. Biraq qudalar tynshyǵanmen, Balpan baıdyń kóńili tynshymady. Mylqaý jym-jyrt tynyshtyqtan kóńiline úreı júgirdi. Sol-aq eken, pálen jyldan beri tuıaǵy setinemegen jylqysy jaıylystan qaldy, kún batsa boldy, aı astynan tıgen jaý árli-berli qýalap, ábden ala ókpe qyp bitirdi. Barymtashylar birese bu jaqtan tıip, birese o jaqtan tıip izin ustatpaı qoıdy. Bu qorlyqqa shydaı almaı anadaǵy ulyqqa sóz salyp kórip edi, el arasynda Balpan baı qyzy ótpegen soń orysqa buldap satpaq kórinedi degen ósek dúr etti.

Ejelden júırik kórse aıaǵyn syndyrǵansha, arý kórse abyroıy tógilgenshe ishkenderi as bolmaıtyn ádet bar emes pe, endi jurt bunyń jylqysynan góri qyzyna kóbirek tıisetindi shyǵardy. Buryn jylqysyn qýalaıtyn naýsha. jigitter endi tún aýa aýlyna tıip, úıine súıkenip uıyqtatpaıdy. Qyz qoryǵan - jylqy qoryǵannan da jaman eken. Tún bolsa esiktiń sybdyryn, keregeniń syqyryn ańdyp ańtarylyp jatqany. Aýlyna kelgen suǵanaq balalardyń talaıy taıaq jep qaıtyp jatsa da, elderine bári: «Bitirdim, qyrdym, joıdym» dep baratyn kórinedi. Endi Balpan óziniń qulaǵynyń tynyshtyǵyn qudaıy sadaqaǵa berip, qyzynyń aırandaı tógilgeli turǵan abyroıyn saqtap qalý úshin bassaýǵaǵa kóshti. Bir kezde tas burshaqtaı jaýyp ketken kóp qudalardyń aıaqtaryna tep-tegis jem túse qalýy da teginnen emes. Endi jurttyń eldikten aırylyp, qashan bunyń ıa ózi, ıa qyzy músápir bolyp, aıaqqa jyǵylǵansha qaırylmasqa bet burǵany belgili boldy. Balpan baı sony oılaǵanda kúndiz kúlkisi, túnde uıqysy kelmeıdi. Oılaı-oılaı basy qatty. Aǵaıynǵa aqyldasyp kórip edi, tusynda aıtqan tildi almadyń dep olar da qońtorǵaısydy.

Endi Balpan bárinen de kúder úzip, bir iske beldi bekem býdy. At izin salyspaı, ara sýytyp ketken aǵaıynnyń betin qaıtaratyn, jan-jaǵynan naızasyn shoshańdatyp, tisterin qaırap, jalańdap otyrǵan kóp dushpannyń júzderin jylytatyn jol tabýǵa tyrysty. El ishindegi aýzy dýaly deıtinderdiń bárine de sóz salyp kórdi. Qudaıǵa shúkir, qyzy búkil aımaqtyń aýzynyń sýyn aǵyzyp, jigitterin seńdeı soǵylystyrǵan aıtýly sulý. Ózi bolsa, osy óńirdegi eń dáýletti adam. Jurt qansha kekireıgenmen, bul ılikse shalqaıa almaıdy. Sóıtip júrgende saý bolǵyr Saýytpaı quda túse keldi. Balpan baı oǵan da qolyn qýsyryp, qonaqasysyn berip: «Sáke, buıymshylaýyńyz durys. Biraq sizden buryn da talaı adam qolqa salyp edi, balamyz ázirge qolymyzda bola tursyn dep eshqaısysyna anyq-qanyq jaýap bermep edim. Soǵan kóp aǵaıyn ókpelep júrgen kórinedi. Tileýi aldyndaǵy jas qoı, halyqtyń nazaryna qaldyrǵym kelmeıdi. Endi men eshkimdi ataǵyna, abyroı, dáýletine qarap alalamaıyn, qyzymdy óneri asqan, júırigi ozǵan, kúshi basym jigit alsyn. Oǵan aǵaıyn rıza bolsa, men rızamyn. Eki balamnyń qyzyǵy úshin dúnıe-mal aıamaımyn. Búkil el-jurtymnyń aldynda básekege túsip, báıgege ıe bolǵan jigitke qyzymdy uzatamyn», — dedi.

Saýytpaı aıtqan laqapty búkil aımaq túgel estipti. At quıryǵyn úzisip ketkender qaıta kele bastady. Erteń qudaı buıyrtyp qudamdal bola qalsaq, betimizge shirkeý bolmasyn degender Balpannyń úıinen taǵy da bir-bir marqanyń basyn mújip otyryp, bunyń jón bolǵan, aǵaıynnyń aldynan qalsyn, sulý qyz óneri asqan óren jigitke barsyn dep batalasty. Sosyn Balpannyń da deni jaıyldy, keshe ǵana kedeıdiń qurym kúrkesindeı qurdym kóringen dúnıe keńip sala berdi.

Balpan baı aınalaǵa qyzǵa talasatyndardyń báseke qyzyǵyn kúzemniń aldynda ótkizem, óner salystyram degenderge de, báseke qyzyqtaımyn deýshilerge de esigim ashyq dep habar shashty.

II

Balpan baı qaıtadan alshańǵa basty: Qudaı qalasa, osy óńirdegi eń batyr, eń palýan, eń ónerpaz, astyna sáıgúlik mingen ata dáýleti myqty jigit oǵan kúıeý bolǵaly tur. Álgindeı óren jigit ósirgen irgeli elmen súıek iliktespek. Onyń ústine bul ólkede buryn-sońdy bolyp kórmegen ulan-asyr toı jasap, sonaý kóz ushynda dóńkıip-dóńkıip jatqan kógildir belderden de asyp neshe bir rýly elge dańqy ketpek, ólgen soń da talaılardyń aýzynan túspeıtindeı bop aty shyqpaq.

Kúzem alýǵa sanaýly kún qalǵanda qasyna aıǵyr top adam ertip pálen kún júrip, bolashaq toıdy jasaıtyn yńǵaıly jer qarady. Ári qarap, beri qarap toqtaǵan jerleri osy boldy. Qansha at shaptyram dese de úzeńgi qaǵyspastaı, taqtaıdan jazyq qara dóń; kúnbatysynda ıreleńdeı aǵyp ózen jatyr. Ózenniń shyǵys betindegi eki domalaq tóbeniń kúńgeıin ala Balpanǵa qaraǵan aǵaıyn-jekjat aq ýyzdaı qylyp alpys úı tigedi. Ózenniń jaǵasyndaǵy kók maısa shalǵynǵa uzynnan-uzaq jeli qurylyp bıe baılanady. Eki domalaq tóbeniń ortasyndaǵy qasqa jyranyń eki betinen júzden astam jer oshaq qazylady, oshaq saıyn bir-bir taı qazan asylady. Toı bolatyn jerde onsyz da qara-qurań kóp bolǵandyqtan arýana maıalar bir tústik jerde bólek aýylda saýylyp, súti sabamen jetkizilip turady. Anaý eki Qyzemshek tóbe erteń báıgege máre bolady, attar odan qyryq shaqyrym jerdegi qaraýyl tóbeden aınalady. Eki ortada tórt jerden kótermeshiler turady.

Aýyldaǵy jigitterdiń bári osy kúnnen mindet bólisip alǵan. Jiliktiń yńǵaıy men tabaqtyń ońtaıyn biletin jigit aǵasy otyz erkek oshaq basy bolady, astyna tula boıynda barmaqtaı meńi joq mólt kúreń tory at mingen qyryq jigit tabaq tasýǵa júredi, úı saıyn bir-bir jigit saba pisýge turady. Kótermeniń qyryq jigitin qaıyn jurty Qadyrbaı aýlynan aldyrmaqshy. Toıdyń dastarqanyna kerek tátti men tańsyq asty taýyp ákelý úshin eki ret qalashy shyǵardy. Men aǵaıyn degen aýyldyń bárinen ydys-aıaq jınaldy. Alpys úıdiń árqaısysyna eki samaýyr qoıylmaq. Shaı kuıyp berýge kelinderdiń ishinde óńi ajarly, shaıy tátti, ybyljyp otyrmaıtyn pysyq saqa kelinshekter irikteldi. Ajardyń qasyndaǵy nóker qyzdardyń ózine eki úı tolmaq. Patshaǵar tap mundaı darhandyqty jurt qyz uzatqanda túgili, ákesine as bergende de kórmegen shyǵar. Tek sáti tússin deńiz. Sosyn myna Balpan baıdyń atyn aspan astyndaǵy alty san alash túgel biletin bolady áli.

Balpan baı eki kúnnen beri qasyna aýyldyń bas kóterer azamattaryn túgel ertip, toıǵa tigilgen úılerdi kórip júr. Tóselgen kilem, baý qury men kıizin, keregelerdiń súıegin kórip, mynaý pálenge, mynaý túgenge laıyq dep básekege at salysam degen aýyldardyń árqaısysyna aldyn ala enshilep qoıdy. Bıe baılanatyn jeli men at baılanatyn mama aǵashtardyń da ornyn ózi tańdap berdi. Sosyn bir top báıbishelermen dastarqanǵa tógiletin taǵamdardyń túr-túsin aqyldasty. Búgin keshke qyzynyń jasaýyn taǵy bir kórip shyqpaq. Ony ústine úı tigip bólek kósh qylyp jóneltpek. Qyzǵa beriletin dúnıe, mal áldeqashan iriktelgen. Endi sony aqyrǵy ret qapysyz qarap almaq. Bolǵaly turǵan toıdyń eń úlken qyzyǵy, toı tarqatar saltanaty - qyzynyń kóshi. Ár túıeniń omyraý-quıysqanyna asyl alqa, kúmis júzik, monshaq taǵylady, buıdasy jibekten esiledi. Shańyraq artqan túıeden basqanyń bárine bir-bir qaly kilem jabylmaq. Sondaı syldyraǵan-syńǵyraǵan sándi kóshti qyzdyń jańǵyz jeńgesi Jazyl jetekteıdi. Kelini basyna úkili sáýkele kıip, astyna aq shańqan jorǵa minip, kúlteli kóshti tarta jónelgende qyzdyń qasyna erip baratyn qalyń nóker qaptaldan júre syńsyp jónele beredi. Qyz nókeri de óńsheń jorǵa minedi. Kóshen aqyn bóten aýyl, jat bosaǵaǵa attanyp bara jatqan qalyńdyq pen artynda jylap qalǵan ata-anasyna termelep basý aıtady, sol arada Balpan aýylynyń adamdary aqyn jigittiń qanjyǵasyna eki órkeshi baladaı býaz aq ingendi buıdasynan baılaıdy. Aqyn taban astynda Balpannyń osynsha jomarttyǵyna, kól-kósir toıyna maqtap óleń shyǵarady. Ol toıǵa jınalǵandardyń báriniń de qulaǵynda qalady. Sosyn Kóshen qyz barǵan aýyldaǵy toıǵa báıgege túsetin júırik attar men ortaǵa shyǵatyn ánshi-kúıshi palýandardy bastap, bir shoǵyr bop bólek attanady.

Balpan baıdyń ne biletinin jaman Mojandar osyndaı yldyrmaq-syldyrmaq sándi kósh sherý tartyp shyǵa kelgende túsinedi. Qudalarynyń kóńili ósedi, bunymen syrttaı shirenisip júretin kerdeń moıyn pysyqtardyń aýyzdaryna birjola qum quıylady.

Balpan baıdyń kóz aldynda sándi kósh qazir attanyp bara jatqandaı elestegenmen, toı qarbalasyndaǵy aýyl sándi kóshsiz de ádemi edi. Sonaý kóz taldyrar alysta súle-súle jaldar kógeredi. Jan-jaqta tis tımegen, tuıaq janshymaǵan sony jer. Shań ushpaıdy. Toıǵa tigiletin alpys úıdiń kóbi qatar túzep, artynyń kıizi jabylyp jatyr. Aq ýyz úılerdiń ara-arasynan jańa tigilip jatqan úılerdiń qyp-qyzyl keregeleri men kókshil shańyraqtary mynaý qońyr dalaǵa tobymen kep qona qalǵan appaq qazdaı aq jumyrtqa aýyldyń sánin asyra túsipti. Qarýly-qarýly jigitter shańyraq kóterip turyp, kúrek tisterin aqsıta kúlip, ýyq shanshyp júrgen kelinshekterge qaljyń aıtady; ýyq shanyp júrgen kelinshekter úkili sáýkelelerin bulǵańdatyp, qos etek sháıi kóılektiń jeńin ıyqqa syrǵytyp, appaq bilekterin aspandata sozyp, neshe túrli kózdi arbar qylyqqa salyp, burala basady. Jón-josyq kórsetýge kelgen mama báıbisheler jaýlyqtary qarqaradaı bop, úı tigip jatqandardyń ýyqty qalaı shanyshqanyna, kereginiń qalaı jaıylǵanyna, shańyraqtyń tym aspandaı ketip, úıdi súmpıtip tastamaýyna, ıa tym tómen kóterilip, ýyqtyń bárin ishke jyǵyp, úıdi japyraıtyp jer tabandatyp jibermeýine bas-kóz bolyp, anadaı-anadaı jerlerge shyǵyp qarap, aqyl aıtyp júr. Jańa ǵana qyzyl keregesi kórinip turǵan jalańash úıler ýyǵy tegis shanshylyp bolǵan soń aıqush-uıqysh aıqara tartylǵan qyzyl ala baýlarǵa, ýyqtan salbyraǵan kúltelerge kómiledi. Sosyn úı syrtyna qardaı appaq aq kıiz jabylady.

Sonaý qasqa jyra boıynda jer oshaq qazyp, taı qazan asyp júrgender abyr-sabyr. Úı tigip bolǵan kelinder ıyǵyna ıin aǵash salyp, shelegi men qulaǵyndaǵy kúmis syrǵasy, moınyndaǵy alqasy men shash baýyndaǵy sholpylary qosyla syńǵyrlap sý alýǵa ózenge bettedi. Alysta kóz ushynda erteń toıǵa soıylatyn taılar men qunan qoılar qońyr jaldan aq jeleń shań kóterip qylt-qylt qulap keledi. Onsyz da ajarly aýyldyń sánin asyra túseıin degendeı ortadaǵy eki aq shańqan úıden Ajardyń nóker qyzdary shyqty. Qyzyl, aq sary - óńkeı ashyq tústi sháıi kóılekteri kóleńdep, sholpy taqqan burymdary tobyqtaryna túse shubalyp, ózen jaqqa seıilge tartty. Jańa ǵana qońyraıyp jatqan kúńgirt dala kenet sarǵaldaq, qyzǵaldaq gúlge tolyp, qulpyryp ketkendeı bolady.

Mynaý óz qolynan ornatyp jatqan sán-saltanat, qyzý qarbalas Balpan baıdyń kózin qytyqtap, kóńilin ósirdi. Óz-ózinen masattanyp, erteń kún kóterile kele bastaıtyn qonaqtardyń aldynda sergek kóriný úshin tynyǵyp alýǵa úıine buryldy.

Toı aldyndaǵy tún de qarbalasqa toly boldy. Áıel jaǵy atymen kóz ilindirgen joq. Túni boıy shyny aıaqtar syńǵyrlap, erteńgi dastarqannyń tamaǵy men ydys-aıaǵyn úı-úıge bólisti. Árli-berli abyr-sabyr júris tań atqansha bir basylmady.

Erkekter jaǵy eleń-alańnan turyp oshaq basyna toptasty. Shaqyr-shuqyr pyshaq qaıraldy. Taılardy kún ysyp ketpeı turyp jyǵyp, jiliktep alý kerek boldy. Qasqajyranyń boıynda áne jerde de, myna jerde de jaırap jatqan bir-bir taı. Mosqal erkekter bilekteri sybanyp ap etin jiliktese, sary kedir áıelder ishek-qarnyn arshıdy. Jas áıelder men jigitter ózennen sý tasyp, tabanynan taýsylyp júr.

Úılerdiń mańyndaǵy qarbalas ta olardan bir kem emes. Úı-úıdiń bári tósek jaıyp, qonaqtardy qarsy alýǵa jantalasyp jatyr. Aýyldyń aldynda kún nurymen jalt-jult etip, uzynnan-uzaq samaýyrlar sap túzepti. Kún shyqqan soń Jazyl bastaǵan bir top kelinshek nóker qyzdardyń ortasyna túsip, qalyńdyqty kıindiristi. Qyz attanyp ketkenge deıin basyna asyl tastarmen áshekeılengen qundyz bórik, ústine tórt etekpen kúltelendirip tikken sarǵysh qamqa kóılek kıip, syrtynan aımaqy jasyl masatydan jeleń shapan jamylmaq. Moınyna jaqut alqa taǵyp, eki qolyna kózine ur tasyn qondyrǵan altyn bilezik salady.

Sáskege taman eki domalaq tóbeniń arasyndaǵy qasqa jyranyń boıynan aınaladaǵy el-jurtty Balpan baıdyń qyz uzatatyn toıyna shaqyrǵandaı, sylań qaǵyp ashyq aspannyń baýyryn jalap, kók naıza tútinder kóterildi. Sol tútin jan-jaqtaǵy aýyldarǵa belgi bergendeı, tus-tustan qaraýytqan attylar toby men kókjıektiń kógildir munaryn laılap aqshyl shańdar kórine bastady. Áýeli ár jerden qylt-qylt kózge túsken júrginshiler birte-birte molaıyp, arasy ulasa tústi. Shyr aınala kókjıekte júrginshi kórinbeıtin jer joq. Tóbede shildeden qutylyp, deni jaıylyp qalǵan dalanyń kók nil aspany ulan-asyr kósilip, aınadaı jarqyraıdy. Teristikten anda-sanda et qytyqtarlyq qana qaýqary bar qońyr samal lep shyǵady. Aıdyn ózenge jambas tireı qonǵan alpys aq úı mynaý alqaptyń qaı múıisinen qarasań da atoı sap ózine shaqyryp turǵandaı.

Kókjıekte qaraýytqandardyń arasy jıilep, jan-jaqtaǵy munar qalyńdaı túsken. Keı tusta júrginshilerdiń syrt nobaıy aıqyn kórinip, tym jaqyn qalypty. Qasyna aǵaıyn arasynyń aq saqaldary men aýzy dýalylaryn ertip Balpan baı domalaq tóbeniń bireýiniń basynda qonaqtaryn kútip tur. Aýyldyń jelke tusynan kele jatqandar Balpan baı turǵan tóbege týralap tartsa, basqa jaqtan kele jatqandar da aýyldy alystan oraǵytyp, solaı qaraı bettep barady.

Eldiń eń aldymen, sonaý alys qaladaǵy dúkenshi Shúren keldi. Qasyna ertken qyryq kisi bar, jetegindegi kók arǵymaqty jabýlap tastapty. Shúrenniń ókshesin basa Saıyp pen Bekestiń toby jetti. Anadaı jerde óńsheń qula at mingen Baısal aýlynyń adamdary alystan tanymal bop keledi. Buryn aralasy joq beıtanys rýlardan da jurt kóp. Aýyl jigitteri meımandardy áýeli attarynan túsirip, sosyn attaryn kermege jetelep máre-sáre. Aýyl syrtyndaǵy qoıý shań ulǵaıa tústi. Básekege túsetinder búgin tús aýǵansha kelip bolýǵa tıisti. Eldiń kóbi shoǵyrlanyp bir keldi. Olardy Balpan baıdyń ózi qarsy alyp, alpys úıge qaraı ózi bastap júrdi. Meımandar búgin qonaqasy jeıdi. Tynyǵady. Júırikterin baptaıdy. Báseke erteń bastalady.

Qyzdan dámesi barlar jan-jaqtan aǵylyp-tógilip kelip jatyr. Aýyl jaqsylary aldarynan shyǵyp qarsy alyp, árqaısysyn ózderine tigilgen aq boz úılerge kirgizip eki-etek bop júr. Túske deıin jan-jaqtan lek-lek attylar quıylýmen boldy. Kerme basy attan kórinbeı ketti.

Kelgen qonaqtardyń ishindegi aqsaqaldar Balpan baıǵa arnaıy sálem berip, toıyna qutty bolsyn aıtty. Ózge aýyldardyń jigitteri attarynan túskennen eki kózderi jan-jaqta bop, toıly aýyldyń saltanatyn qyzyqtaıdy. Meımandar osynsha ulan-asyr toı jasaǵan Balpan baıǵa qoshametti qazirden bastap-aq jaýdyryp jiberdi.

Alpys úı adamǵa lyq toldy. Dý-dý áńgime órbip, aýyl ústine keý-keý ún kóterildi. Úılerdiń aldyndaǵy sap túzegen samaýyr mańynda burala basqan sylqym sulý kelinshekter kóbeıdi. Kelgen qonaqtardyń jas jaǵy arasyndaǵy úlkenderge jol bergen bop, samaýyr qoıyp júrgen kelinshekterge qaraılap, bosaǵa syrtynda uzaq bógelip qalady.

Aýyl shetinde qonaqtarǵa ilesip kelgen ıtter talasyp, azan-qazan bop jatyr.

Qonaqtarǵa kelgen boılarynda kese-kese qymyz usynylyp, shól basysty. Kóp kúttirmeı shalqar darıa dastarqan jaıylyp, samaýyr keltirildi. Álginde ǵana toıly aýyldyń syrtqy saltanatynan kóz ala almaǵan qonaqtar endi úıdiń ishki jıhazdaryna telmirisip qapty. Dastarqannyń saltanatynda da qapy joq. Qyrda kúnde ushyrasa bermeıtin tańsyq taǵamdardyń túri bar, jal-jal baýyrsaq, irimshik-qurt, shara-shara qýyrdaqqa kóziń súrinedi.

Aldy eki-úsh kúnshilik jol júrip, uzaq joldan sharshap, sýsap kelgen qonaqtar bappen quıylǵan tátti shaıdy qanǵansha ishti. Shaıdan soń qonaqtardyń boılaryndaǵy shól men sharshaý tarap, denderi jaıylyp jelpinisip qaldy. Úlkender jaǵy keý-keý áńgimege berilip, jastar jaǵy ter basýdy syltaýratyp, syrtqa shyǵyp, toıly aýyldyń saltanatyn qyzyqtady. Ózen boıyna baryp, omyraýlaryn arǵy jaǵadan esken qońyr salqynǵa tósep, áńgime-dúken qurysty. Balpan baıdyń dáýletin osynsha shashtyrǵandaı sulý qyzdyń kimge buıyratynyna syrttan ton pishti.

Tal túste qonaqasy berildi. Tabaqshy jigitter oshaq basyna topyrlasyp, odan árqaısysy eki-eki tabaqtan alyp bir-bir úıdi betke ustap astaryndaǵy meńsiz toryny taıpalta jorǵalaı jóneledi. Barǵan boılarynda tabaqty esik aldynda kútip turǵan daıashy erkekterge ustata salyp qazan basyna qaıta tartady. Meńsiz tory jorǵalardyń jyp-jyltyr saýyrlarynda kún nury oınap kúliń-kúliń etedi.

Oshaq basynda da quj-quj kisi. Qoldaryna qaıqy qara pyshaq ustaǵan qazan basylar quddy qasapshylar sıaqty: shara tabaqtardy jaıratyp jaıyp qoıyp, eń aldymen, jilikterdi ret-retimen taratyp shyǵady, sosyn maı sińgen qara pyshaǵyn jylp-jylp etkizip quıryq maı tilip, bilem-bilem qyp tabaqtarǵa tastaıdy, artynan jańa soıylǵan qoıdyń súbesi men omyrtqa-qabyrtqa sıaqty qosalqy súıekteri, taıdyń qońyr jońqasy men jal-jaıasy salynady. Qazan basy úsh-tórt ret et laqtyrǵanda jańa ǵana jaltyrap jatqan aılapat shara tabaq tolyp shyǵa keledi. Qartańdaý qazan basy bir-eki tabaq etti týralmaǵan kúıi oshaq basynan alysyraq áketip dastarqannan oryn tımeıtin qara sıraq balalarǵa bólip berip jatyr. Sybaǵasyn alǵan balalar sandaryn shapalaqtap ábden kón taqalanyp qalǵan tabandary jaltyrap, shartaraptan bas qosqan shálkes jylqylar qaıta-qaıta oqyranyp, bir-biriniń saýyryna tisin ala júgirip, ıý-qıý shurqyrasyp jatqan kerme basyna qaraı tasyrlap shaba jóneledi.

Talma tús. Qazan basyndaǵy qarbalas ta seıilgen. Tabaq jasaýdan qoly bosaǵandar endi ózderi et jeýge kirisipti. Tabaq tartyp júrgen jigitter de attarynan túsip, qazan basynda ıirilip otyr. Jylqynyń shurqyry, aq úılerden shyǵatyn qarq-qarq kúlki, qaıtadan samaýyr salyp júrgen kelinshekterdiń sholpylarynyń syldyry - bári de tal túste tym kómeski, talmaýsyrap estiledi. Kól-kósir kókjıektiń de boıaýy ońyp, alashabyr munarǵa aınalǵan.

Ortadaǵy Balpan baı otyrǵan úıge bul óńirdegi eń ıgi jaqsylar jınalǵan edi. Arasynda Asanbaı haziret te bar. Tamaq jelinip bolǵan soń osy otyrǵandardyń ishindegi eń úlkeni seksen jetidegi Dosbaı aqsaqal qolyn jaıyp bata qyldy. Balpan baıdyń toıynyń toıǵa ulasýyna, attandyrǵaly otyrǵan balasynyń aıy ońynan týýyna tilektestik bildirdi. Jurt japa-tarmaǵaı qoldaryn jaıyp, áýmın desti. Dosbaı qos alaqanyn betine aparyp, qarasur mańdaıynan appaq saqalyna deıin sıpap shyqty. Sosyn shoqsha saqalynyń súıir ushynan shymshyp ustap Asanbaı haziretke bas ızedi. Dosbaı aqsaqaldyń oń tizesinde otyrǵan kózi susty, aq súr kisi Asanbaı haziret jer tizerleı júrelep, qurannyń bir uzaq súresin ustap ap, Buqar maqamyna salyp, kúńirente jóneldi. Úı ishindegiler tegis múlgip qalǵan. Balpan baı ózi túsinbeıtin áýezi ádemi sıqyr sózder qulaǵyna bal bop quıylyp, óne boıyn raqat jaılap, balqyp tyńdap otyr. Mynaý júrelep otyrǵan aq sur haziret te, anaý shetinen jer tizerlep qalǵan ıgi jaqsylar da — dál qazir tek osynyń jolynda jandaryn beretindeı. Oıda joq jerde bas kótergen maqtanysh sezimin mynaý kúńirengen qońyr áýez onan saıyn kúsheıte túsken sıaqty. Yńyranǵan beıtanys sózder kúmbirlegen segiz qanat aq úıdiń mol aýasyn tek bir ózi jaılap, qalyqtap júr. Haziret daýsyn burynǵydan da góri sozyńqyrap áýendetip-áýendetip alyp kúrt báseńdetip, sybyrlap, kózin jumyp, jaıýly alaqanyn betine apardy. Jer tizerlep otyrǵandardyń bári de erinderin jybyrlatyp, betterin sıpady. Endi aldaryndaǵy dastarqandy jınap jatqan Marjanǵa japatarmaǵaı: «Alla razy bolsyn!» — aıtysty.

Etten keıin taǵy da samaýyr keldi. Jez samaýyrlar tegis sarqylyp, aq boz úıdiń ishindegiler syrtqa shyqqanda tús aýyp ketip edi. Jańa ǵana irigen aırandaı alashabyrlanyp turǵan aspan qaıtadan móldirep ashyldy. Talma tús kezinde ishin tartyp ala qoıǵan teristiktiń kelte samaly qaıtadan tirildi.

Jaılanyp bolǵan qonaqtar qaıtadan syrtqa shyǵyp, kóleńke-kóleńkege jıylyp, ter basyp jelpinisip júr. Aqsaqaldar jaǵy qoldaryna bir-bir moıny soraıǵan jez qumandaryn ustap, ózen bettegi qaltarysqa qaraı bettedi. Jas jigitter attarynyń jaıyn bilmekshi bop, kerme basyna tartty.

Sol eki ortada eki aq úıden saý etip qyzdar shyǵa keldi. Ortalarynda jasyl masaty shapandy jeleń jamylǵan qalyńdyq bar. Aýyldyń syrtyna boı jazýǵa shyqty. Sháıi kóılekterdiń kóleńinen qyzyl ala kóbelek ushqandaı aýyl ústine erekshe bir sán ornady. Úı-úıden shyǵa kelgen jigitter qyzdardy kórgende ańtarylysyp qalysty, biraq syrttarynan úlkender qarap turǵanyn sezip, bir kózderi qyzdar bara jatqan jaqta bolyp, kermege qaraı qulyqsyz aıańdasty. Kerme basyndaǵy jigitterdiń de attaryna kózderi túsetin túri joq, aýyl syrtyna qaraı aýyzdaryn ashyp qalypty.

Shaldar besin namazyn oqyp bolǵan soń, Balpannyń úıine qaıta jınalyp, erteń bolatyn básekeniń jaıyn keńesti. Sálden keıin dúrkirep syrtqa shyqty. Ár aýyldyń úlkenderi óz adamdary túsken úıge tarady. Ár jer-ár jerden jabyr-jubyr áńgime, oqshaý-oqshaý máslıhat kóbeıdi. Kerme basyndaǵy jigitterge habarshy jumsalyp, kúıeý jigitter men báıgege túsetin attardy qazir toı ıesi kóretini aıtyldy. Kúıeý jigitter men olardyń atqosshylary báıgege qosatyn júırikterin jetelep, aýyl syrtyndaǵy eki domalaq tóbeniń tasasyna baryp toqaılasty, attardyń jabýy sándelip, kúıeý jigitterdiń ústi-basy taǵy bir tekseristen ótti. Óńsheń óndir jas jigit aýyl jaqtan qaptap kele jatqan qara qurym halyqty betterine qan júgirip, albyrap, bir túrli qysylyp, abyrjı kútip tur. Ortalarynda Balpan baı bar úlkender oqshaý bir top bolyp basqa jurttyń aldynda keledi. Olardan keıingi qyzyqqumar kóp ıgi-jaqsylardy basyp oza almaı, básekege túsetin jigitter men báıgege qosylatyn jylqylardy kórgenshe asyǵyp, ábden dińkeleri quryp, jan-jaqtaryna jaltaqtaı qarap, óńmeń-óńmeń etedi. Kúıeý jigitter bylaıǵy jigitterden tanymal bolý úshin attarynyń tizginderin ózderi ustapty.

Qyz ákesi bastaǵan ıgi jaqsylar egiz tóbeniń bireýiniń basyna kep toqtady; kúıeý jigitter attaryn jetektep qarsy aldaryna baryp turdy. Kúıeý jigitterdiń ákeleri men janashyr týmalary balalarynyń qasyna jetti.

Qyzyqtaýshy halyq aqsaqaldar tobyn jan-jaǵynan alqalaı qorshap aldy. Balpan baı qasyna bir-eki atbegi shaldar men ózine qaraǵan úlkenderdi ertip, básekege kelgen jigitterge bettedi. Jigitter qyz ákesine qysyla sálem berdi. Olardyń jalpy sany elýden asady eken. Balpan baı ádep saqtap, qaı jigittiń qaı rýdaǵy, qaı aqsaqaldyń balasy ekenin surastyrdy. Óńsheń bir meniń balam bolsyn deıtindeı óndir jigitter. Áne bir typyrshyp turǵan aq boz arǵymaqtyń qasyndaǵy ashań sary Baısaldyń anada qyz aıttyra kelgen balasy boldy. Oryssha oqyǵanmen betinen qany tógilgen, ıman júzdi bıazy bala eken. Balpan baı ákesimen sóılesip turǵanda kózin jerden kótergen joq. Aqboz arǵymaqty Baısal osy básekeniń habaryn estisimen, sonaý Horezmdegi bir tamyrynan baryp buıymshylap alyp qaıtypty. Óz ólkesinde aldyna at túsirmegen báıge bıeniń balasy kórinedi. Birese ar jaǵyna shyǵyp, birese ber jaǵyna shyǵyp qarap júrgen atbegi shaldar aq boz arǵymaqtyń tal boıynan bir min tappady. Baısal sol antalaǵan jurttyń jan-jaqtan ketken kóp saýalyna baıyppen jaýap berip syzylǵan qalpy. Balpan baı básekege kelgen ózge rýlar kóńilderine tik alyp qala ma dep Baısaldardyń qasynda kóp turmady. Ketip bara jatyp jas jigitke taǵy bir kózi túsip edi, ishinen tym suńǵaqtaý, maısalaý ekensiń, beldeskende syr aldyryp almasań jarar ediń dep ketti.

Myna bir óne boıyn kúltelendirip qoıǵan kúreń qasqa at, dáýde bolsa dúkenshi Shúrenniń aty. Bir saıdyń tasyn bir saıdyń tasyna aıyrbastap júretin saýdager neme ǵoı, onyń aty da tegin jylqy bolmas; jurttyń kózi tıip keter degendeı jabýyn tym kómilte jaýypty, onysy at begiler, kóldeneń jurt júıriginiń syny men sıpatyn aldyn ala bilip qoımasyn dep kólegeılegeni shyǵar. Áne deńment belbeýmen býǵan dóńkıgen qarny aldyna syımaı, qyzyl sary júzi ántek kúreńitip, Balpandy kútip tur. Balasy da ózine tartypty, eki ıyǵyna eki jigit mingendeı óńkıgen neme eken. Beldeskenge bir shydasa osy shydaıtyn bolar. Balpannyń kóńilinde taǵy bir tátti úmit uıalady. Qalanyń qaq ortasyndaǵy kók shatyrly aq shańqan úıge qasynda qara qurym serigimen alshańdap bul túsip jatady. Aldynan quraq ushyp qalanyń eń úlken saýdageriniń ózi shyǵady. Sosyn Balpan baı mynaý eki ózenniń en alqabyn bir ózi jaılaǵanyndaı, qalanyń qan bazaryna da qońyr shunaq isekterdi qaptatyp jibermeı me... Aıaq astynan ázázildeı azǵyryp bara jatqan esirik dámesinen ózi uıalyp, saýdagerdiń qasynda da uzaq tura almady.

Áne bir aq bas qula qalaǵa jaqyn otyratyn bir aýyldiki. Iesi — qapsaǵaı uzyn, qara kisi. Eki ushy erbıgen shalǵyly murtyn shıratyp, at kóre kelgen jurtqa áńgime soǵyp tur. Uzyn boıly, dóńgelek kóz, ádemishe qara jigit ákesiniń sózine qulaq tosyp, únsiz jymıady. E, Bekes te inisin ákelipti. Osynsha qazaqtyń ishinde elden ala bóten oqshaý kózge túsip turǵan da sol. Óńsheń shapan ortasyndaǵy jańǵyz mandala beshpet te soniki. Basynda basymen bas bop qona qalǵan shashaǵy tógilgen tatary taqıa. Eki qolyn taraqtap, inisine áldeneler aıtyp qoıady. Ádemishe, qoı kózdi aqquba jigittiń qulaǵy aǵasynda bolǵanmen, eki kózi buda...

Balpan baı básekege kelgen jigitterdi endi aralap bite bergende shette turǵan ústinen túıe jún shekpeni túspegen qarshyǵa kóz qara jigitke kózi tústi. Súıegi arsa-arsa shabdar atynyń jupyny er-turmanynan qoryna ma, álde óziniń júdeý ústi-basynan qoryna ma, búgejektep kózin kótermeıdi. Tań atqaly retti buzbaı, onyń da qasyna toqtap jón surasty. Janyna ertip kelgen serigi de kórinbeıdi. Bunyń saýalyna áldene dep mińgirlep edi, jaýaby sol tanaýynyń astynda qalyp qoıdy. Qarap turyp qara terge tústi. Uıalmaı-aq qoıaıynshy dep kózin kótere berip edi, samaıyndaǵy aq aıań qaspaqty kózi shaldy. «Basy jara beıshara bosqa el-jurtqa kúlki bolady-aý, — dep ishinen aıap, burylyp júre berdi. Qaýmalaǵan qalyń jurt ta, bylaıǵy jigitter de oǵan músirkep, mıyqtarynan kúlip tur eken.

Básekege kelgenderdi aralap boldy, tóbe basyndaǵy aqsaqaldar tobyna bettedi. Sol eki ortada áldekim shaýjaıyna oratyla ketti. Sóıtse, malmen birge órip, birge túnep júretin Sapaq degen sasyq baıdyń Esen degen esirik balasy eken. Bir qulaǵy shunaq, bir kózi ápireıip aspandap bitken. Maldan basqa qara kórmeı ábden mılaý bop ketken neme pálendeı báseke bolyp jatyr degen soń, aldy-artyna qaramaı, dalaqtap shaba jónelgen ǵoı. Jasy qyryqqa taıap qalsa da, áli úılenbegen. Sapaq baıǵus ana aýyl, myna aýylǵa shapqylap-shapqylap eshkim qyzyn bermegen soń, kúder úzip qoıdy dep edi. Ákesi kúder úzgenmen bul neme kúderin áli úzbepti. Mynadaı joıqyn topta jol tıip, báıge qolyma túsedi dep júrgen dámesin qara shirkinniń. Ne qyrar deısiń, tússe tússin. Qasyndaǵy jigitterge buny da qosa salyńdar dep ymdady.

Balpan baı esirik Esennen ázer qutylyp, aqsaqaldardyń qasyna keldi. Aqsaqaldar jigitter men shabatyn attardy anadaıdan barlap tur eken. Pálen ozady, joq, pálen ozady degen keý-keý talas. Atbegilerin de jan-jaqtan qorshap alypty, ásirese, básekege túskeli turǵan aýyldardyń adamdary óndirshekterin sozyp ólip barady. Erteńgi básekeniń egesi qazir-aq qyzyp ketetin túri bar. Toıly aýyldyń saltanatyn qumarlarynan shyqqansha qyzyqtap bolǵan jurttyń kózi endi bir-birinde. Bárinen buryn básekege túsetin jigitter birin-biri iship-jep barady. Osynsha ózegi órtenip turǵan halyqtyń ortasyndaǵy kóńili jaıly jalǵyz Balpan baı. Ol ishinen: «Áıteýir, myqtyń ozady ǵoı, endeshe boldy!» - dep oılap, aqsaqaldarǵa ıegimen aýyl jaqty megzedi.

III

Sol sátten bastap aýyl ústi jabyr-jubyr áńgimege tolyp ketti. Álginde ǵana báıgege shabatyn attardy kórip kelgender attardyń bireýi mynasyn maqtap, bireýi anasyn maqtap ábden qyzyl keńirdek boldy. Erkekter ójeńdesken daýǵa miseleri tutpaı, alaqandaryn sart-sart uryp bástesedi.

Básekege túsetin jigitterdi kórip qaıtqan qyz-kelinshekter de Ajardy ortaǵa alyp, sypsyń-sypsyń áńgimege kirisken. Olar qaı jigitti maqtaryn bilmeı, bárine de esteri ketýli, olarǵa salsań - bári de ásem, bári de jaısań. Sóıtip, anany bir aıtyp, mynany bir aıtyp otyryp, keıbir kelinshekter kóńilindegisin laq etkizip aqtara salyp:

— Osyndaı altyn jigitterdi shetinen mańdaıynan shertip júrip, eń tańdaýlysyna buıyratyn sen qyzda da arman bar ma eken, — dep, Ajardyń betin dý-dý qyzartty.

Biriniń aýzyna biri qulaǵyn tósegen bir jurt. Básekege jigit qosatyn aýyldyń kisileri bóten aýyldyń adamdarynyń arasyna sińip ketip, ne aıtyp otyr eken dep tyń tyńdaıdy. Báıgeni osy alady-aý degen attar men qyz osyǵan buıyrady-aý degen jigitterdi syrttarynan iship-jep júrgen suǵanaq kózder de tolyp jatyr. Darjan qusaǵandar osy kúnnen kúderin úzip, ketem dep qopańdasa, qyzyq kórgisi kep qasyna erip kelgender balasy men atyna ótirik maqtaýdy úıip-tógip, etegine jarmasyp, jik-japar bolady. Tymyrsyq Mojan: «Bu jyn oınaqtan bizge eshteńe tıe qoımas», — dedi de, osyndaı opyr-topyrǵa mal shashyp otyrǵan Balpan baı áýmeserdi ishinen sileıte bir boqtap, tymyraıyp taıyp otyrdy. Kójesiniń qatyǵy joq, kóńili qurtqa shabadynyń keri buıyryp, kelýin kelgenmen jurttyń syńaıynan qorqyp ketýge ret taba almaı otyrǵan baǵanaǵy shabdar atty tazsha bala sıaqty júregi daýalamaǵandar Mojannyń tobyna ere ketti.

Qarańǵy túse úı saıyn qaıtadan kól-kósir dastarqan jaıyldy, qaıtadan tabaq-tabaq et tartyldy. Biraq bul joly manaǵydaı abyr-sabyr júris, keý-keý áńgime joq. Jurt erteńgi básekeniń jaıyn oılap otyr ma, áıteýir, aıaq astynan qabaqtary salbyrap, bir túrli tunjyrasa qalypty.

Dastarqan jınalyp, dalaǵa shyqqanda da eshkim manaǵydaı qyzý áńgimege berilip, qyzyl keńirdek talasqa túsken joq. Tek ár jer-ár jerden oqshaý-oqshaý kúbir sóz estiledi. Talaı as pen jıyndy qoldarynan ótkizip júrgen kánigi qýlar jastardy jıyp alyp, saqaldary shoshańdap sypsyń-sypsyń máslıhat shertedi. Aınalalaryna jaltaq-jaltaq qarap, bóten aýyldyń adamy kele jatsa, ıa aldaǵy qystyń syńaıyn aıtyp, ıa Balpan baıdyń dastarqanyn maqtap sampyldaı jóneledi.

Balpan baı keshki taǵam ústinde de biraz aqsaqaldardy úıine shaqyryp ap, keńesip kórip edi, olar: «Básekege ataly aýyldardyń bári de at qosypty, mynaýy bylaı, mynaýy olaı deıtin eshteńesi joq, shetinen tekti aýyl. Kim ozatynyn bilmeımiz, áıteýir, balańnyń baǵy ashylǵaly turǵany anyq», — desti.

Ajardyń nóker qyzdary men samaýyr basyndaǵy áıelder de básekege kelgen jigitterdi qaıta-qaıta maqtap, aýyzdarynyń sýy qurıdy.

Áıteýir, búgin bul aýyldyń tynysh uıyqtar túri joq. Túni boıy kúbir-kúbir, sypsyń-sypsyń...

IV

Erteńine egiz tóbeniń tegis jazyqqa qaraǵan teristik baýyry jer qaıysqan halyqqa toldy. Kók shóptiń ústine bir-birimen ushtastyra kilemder jaıylypty. Qazir kilemniń ústi bos. Aqsaqaldar básekege bılik aıtatyn qazylardy saılady. Jurt oǵan Dosbaı aqsaqaldy, Asanbaı haziretti, Kóshen aqyndy atady. Qazylar ór aýyldyń aqsaqaldaryn shaqyryp, básekeniń tártibi jaıly pátýalasty. Aqsaqaldar «jigitter áýeli óner salystyryssyn, sosyn kúsh synassyn, eń sońynan júırik júgirtsin» degen toqtamǵa keldi.

Qazylar básekeles aýyldyń úlkenderimen sóılesip bolǵan soń ortaǵa Balpandy shaqyrdy. Asanbaı haziret qoınynan quran sýyrdy. Balpan baı sertimde turam, qyzymdy básekeden ozǵan jigitke uzatam dep quran ustap ant berdi. Asanbaı haziret básekege jigit qosqan aýyldardyń aqsaqaldaryn kezek-kezek ortaǵa shaqyrdy. Olar da qazylardyń tóreligine qarsy bolmaımyz dep quran ustap ant beristi. Sapaqtyń aty atalǵanda ortaǵa esirik Esenniń ózi shyǵa keldi. Bir kózi kókke, bir kózi jerge jigitsip, yrjalańdap tur. Jıylǵan jurt shydaı almaı kúlip jiberdi. Asanbaı haziret básekeniń shartyn aıtyp edi, esirik Esen daýym bar dedi. Jurt taǵy da qyran-topan kúlkige batty. Esen: «Men án sala almaımyn, ánge-kúıge berse, Balpan baı qyzyn jyn-saıtanǵa bersin. Meniń ata-tegim, aldymdaǵy aq adal dáýletim eshkimnen kem emes. Qyryqqa kelsem de, áli bir qyzdy qartaıtatyndaı qaýqarym bar. Básekege men de qosylam, biraq án salyp, kúı tartatyn jyn-oınaqqa qosyla almaımyn», — dedi. Halyqtyń kúlkiden ishekteri túıildi. Tek aq sur Asanbaı haziret qana túsin bermeı, kózderin súrtip, ishekteri qatyp jatqan eki serigi Dosbaı aqsaqal men Kóshen aqynǵa qarady, mynaǵan ne aıtamyz degendeı Esendi meńzep ıegin qaqty. Eki qazy sol arada kúlkilerin tyıyp, ańtarylyp turyp qaldy. Jurt ta jym-jyrt, qazylardyń kesimin tosty. Úsh qazy ári aqyldasyp, beri aqyldasyp, básekege túsip otyrǵan basqa aqsaqaldardyń aqylyna salatyn boldy.

Sol arada osy básekeden aldyn ala kúder úzip turǵan daýkes Darjan shańq etti:

— O, halaıyq, óńsheń jigit ortasyndaǵy bir qyrma saqal qyrqyljyń ǵoı, degeni-aq bolsyn. Osynsha jigit turyp, qyzdy qyrma saqalǵa berip qoıa berse, obaldary ózderine.

Jurt taǵy da kúlkige keneldi. Básekege túsken aýyldardyń aqsaqaldary da qosyla kúlip: «Osy ne qyrar deısiń, degeni-aq bolsynshy», — desti. Esirik Esen eki ezýin jıa almaı quran ustap ant berip, ornyna ketti. Ol aıtqanyn istetip, án salýdan qutylǵanyna máz, al mynaý aınalasyndaǵy bireýleri kózderin súrtip, bireýleri ishterin ustap, endi bireýleri betin shymshyp, qyran-topan bop qyryla kúlip jatqan kóp halyqtyń nemenege qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq bola qalǵanynda onyń sharýasy joq.

Asanbaı haziret dýyldasqan jurtty ázer basty. Endi jigitter óner kórsetýge kirispek. Básekege túsetin jigitter túgel kilem basyna jaıǵasty. Aqsaqaldarǵa da kilem tóseldi. Quj-quj halyq aldy otyryp, arty túregelip turyp básekege túsetin jigitterge entelese qaraıdy. Ortaǵa kilem ústine óńsheń sándi kıingen qylqandaı ýyz jas jigitter shyǵa kelgende jurt taǵy bir gý etti. Jas kelinshekter jaǵy bir-biriniń qulaǵyna sybyrlap, jymyńdasyp qaldy. Jurt aldynda syr bermegen tek aqsaqaldar toby men úrkerdeı bop oqshaý jaıǵasqan qalyńdyqtyń nókeri ǵana. Kóshen aqyn ata jolyna salyp óndi aýyl arasynyń qazaǵy emes, alystan kelgen qonaq dúkenshi Shúrenniń balasyna bastatatyn boldy. Ortaǵa eki ıyǵyna eki jigit mingendeı, nart qyzyl jigit shyqqanda saýyqshyl jurt áli áýezin estimeı jatyp-aq, «áý, páli» desti. Jigit jurttyń orynsyz qoshametinen be, joq mynaý qyz aýlynyń úlkenderi men úrkerdeı bop oqshaý shoǵyrlanǵan top qyzdyń ortasyndaǵy qalyńdyqtan qysyldy ma, burynǵysynan góri de qyzara túsip, kúreń qoshqyl tartty. Basyna úki taǵyp, saǵaǵyn súıektegen qara dombyrasyn bezildete qaqty da, bıik ashshy daýsyn aspandata qalqytyp, sonaý kók aspannyń qaq tórine qadala shyrqaǵan qara torǵaıdyń daýsyndaı shyrqaýǵa shyǵyp ap shyrqyrap turyp aldy; solaı turdy-turdy da bir ýaqytta kilt tómendep, qaıtadan qalyqtady. Ashshy daýys jurt nazaryn ábden ózine qaratyp alǵan soń laqyldap tógilip, termeleı jóneldi. Mynaý ásem daýystyń tasqynymen aqtaryla jónelgen qaı-qaıdaǵyny qozǵaıtyn sıqyr sózder ashyq aspan astyndaǵy kól-kósir keńistikke iz-túzsiz sińip joǵalmaı, tyńdaýshy qulaq pen uǵynatyn kóńildiń bárine jetip, kógershin bop qonaqtap jatyr. Jas jigit ıegi endi túbittense de adam paqyrdyń kókeıin baıaǵydan beri qyzyl qurt bop tesip kele jatqan ójet dámeleri men sonyń bárin sý aıaǵy qurdym qyp quldyratqan baıansyz fanı jaıly sherdi shertti. Álginde ǵana lyqsyp kóterilip, shekege shapqan tentek qan oqys muzdap, júrekterdi yzǵar shymshydy. Aspandap shyqqan ashshy daýysqa ilesip asqaqtaı jónelgen lepirme kóńil kenet ot basqandaı búgejektep, baýyryn jaza almaı, ilbip qaldy Kómeıler qurǵap, kózderge jas júgirgendeı. Jelpingen omyraýlar kúrt qulap, tentireýik kóńilder men timiski kózder jan-jaqqa jaltaqtamaı, anaý ashyq aspan astynda búrisip-búrisip tońǵan jetim balalardaı bir-birimen aıaqtasyp, qoıyndasyp búk túsip jatqan alys qońyr jyldarǵa, isingen kózdiń aldyndaı kúltildep turǵan bulyńǵyr kókjıekke qadaldy. Ánshi jigit jurt kóńilin taqymbasty kónbis attyń tizginindeı ońaı meńgerip, qalaǵan jaǵyna bastaıdy. Jap-jańa ǵana salqyn sý urttaǵandaı saıabyr tartyp, sabyr taba qalǵan kóńilderge taǵy da jel bitti. Ánshi jigittiń aýzynan shyqqan saz ben sóz taǵy da qan oınatyp, arýaq qozdyrdy. Er jigittiń basyna eki aınalyp kelmeıtin kelte dáýrenniń qyzyǵy jasymas jiger, talmas talap; talpyna bilgen kóńil de sharq ura bilgen qyrandaı, tuıaǵy aqyr qur turmas, — dep ánin bitirdi.

Jurt taǵy da dýyldap qoshamet jaýdyrdy. Ánshiden «órkeniń óssinshilep» taǵy da án surady. Kóshen aqyn ánshige aıtsań aıta ǵoı degen raı baıqatty. Ánshi dombyrasynyń qulaǵyn burap, ózge bir kúıge keltirdi. Endi álgisinen góri baıaýlata bastap, taqpaqtata órbitip jas jigittiń sulý qyzǵa aıtatyn ózegin kúıdirgen órtteı derti men ystyq yqylasyn erke tildiń ushymen qyryq qubyltyp, ádepti ájýa men qylqyldaǵan qylyqty qolqany sheber qıystyrǵan án aıtyp berdi. Halyqtyń qoshametinde qısap joq.

Aýzy asyǵys jaǵy:

— Oıpyrmaý, mynaýyń naǵyz shappaı ber dep túr, — dep ekilense, sabyry myqtylar:

— Tura tur, áli talaı myqtylar bar shyǵar, — dep basý aıtady.

Ánshi jigit tyńdaýshy jurttyń kóńilinen shyqqanyn baıqap, shara tabaqtaı mol júzi bal-bul janyp, ornyna ketti.

Myqty ánshi jalǵyz álgi jigit qana emesi ras eken. Jurt qulaǵyn kesip alsa da, biler emes. Án bitken saıyn dýyldasyp, arqasynyn qozbasy bar jelókpe nemeler óńeshi jyrtylǵansha aıqaılap, qoshamet jaýdyryp, azan-qazan bolady da, jańa bir án bastalǵanda jańaǵy ý-shýdyń bári jym-jylas tyıylyp, jurt taǵy da siltideı tynyp qalady. Móldir aspannyń kókjıeginen urlana kóterilip kele jatqan qaımyjyq bult pen oqtyn-oqtyn bir lúp etip qaıta basylyp qalyp turǵan teristik samalynan basqanyń bári qybyrsyz. Mynaý ulan-asyr aspan astyn birese jazdyń qysqa ǵumyrly qyzǵaldaǵyndaı búgin qulpyryp tursa, erteń qyr-qylyp qalatyn kep-kelte, baıansyz jastyq dáýren týraly muń, birese er jigittiń alyp-ushqan kóńilin, eń aldymen, arbaıtyn erke qyzdyń janary týraly naz, endi birde teńdi teńge qospaǵan ker taǵdyr týraly nala, nemese ómir-baqı órge tarta beretin asyl arman kezek-kezek qalyqtap, tek mynaý egiz tóbeniń basyndaǵy yzǵyndaı jurtty ǵana emes, sonaý kól-kósir kólbegen kógildir jaldardyń da, anaý jylmıyp jatqan taqtaıdaı tegis dalanyń da, qaq tóbede qalqyp jatqan túpsiz tuńǵıyq aspannyń da, ózen betindegi jybyr-jybyr tolqynnyń da kókiregine daryp, boıyn balbyratqandaı, mańaı túgel sulyq.

Jas jigitter biriniń aıtqanyn biri qaıtalamaıdy. Ortaǵa shyqqandar kóbeıgen saıyn kezek kútip otyrǵandardyń arqasy qyza túsken sıaqty. Álginde ǵana ózderine antalaı qaraǵan kóp janarlardan taısaqtap, bastaryn jerge salyp, bir túrli unjyrǵasy túsip, sulyq otyrǵan jigitter endi tegis serpilip, tegis jadyrapty. Qoldaryna dombyra tıgende kózderi shoqtanyp sala beredi. Qyzyldy-jasyldy kilemniń ústinde qyzara-bórtip tympıyp otyrǵannan góri án salǵanda jan-jaqtan antalaǵan synampaz janarlardan da, ishtegi ıtjyǵys túsip, migirsiz arbasyp jatyrǵan kúdik pen úmitten de, qansha degenmen qyz aldynda ózge jigittiń shoqtyǵy óskenin kórgende kókiregińdi tyrnalaıtyn ury namystan da birjola qutylyp, bostanǵa shyqqandaı bolyp, erkin sezinedi. Kóńildiń kúdigi, júrektiń lúpili bári keıin serpilip, adam janynyń sonaý adam sanasy boljaı almastaı kól-kósir bolmyspen astasqan tuńǵıyq tereńinen tas qaınardyń sýyndaı shymyrlap óngen móldir syrlary áli aqaý shalmaǵan ańqyǵan ashyq daýys, bal-bul janyp alaburtqan ásem dıdar, asyl otynnyń shoǵyndaı, óz boıyndaǵy barsha jylý men barsha shuǵylany túgel mazdatqan shabytty janarlar arqyly quddy bir eń qymbat ydysqa quıylyp, yqylaspen usynylǵan eń daýaly sharbat sýsyndaı tyńdaýshy kókiregine shym-shymdap batyp, ótpeli kúnniń yryń-jyryń shyrǵalańdaryn, kúldi kómesh kóp túıtkilin birjolata shaıyp tastaǵandaı. Boı jeńileıip, oı sergigen. Dál qazir eń tymyrsyq pendelerdiń ózi quddy myna dúnıege endi týyp, endi kóz ashyp otyrǵan jas nárestedeı jańa ǵana jandaryn tyzyldatqan qyjyldarynyń bárin umytyp, tóbelerindegi kók aspanda telegeı-teńiz shalqyp jatqan kók nil aýaǵa, anaý aspanmen aımalasqan ala shabyr kókjıekke, kerme basyndaǵy jylqylardyń kún nurymen oınaǵan jylt-jylt saýyrlaryna, qarsy aldaryndaǵy qalyń kópten qaımyǵyp, nazaryn tiktemeı, ánshilerdiń asqaqtaı, aspandaı shyqqan áýenderin buǵa tyńdap otyrǵan jas jeleń qyzdar men aıtqan saıyn arqasy qozyp, arýaǵy asyp otyrǵan óndir jigitterge, dýmanshy halyqtyń alýan boıaýdy aıalastyrǵan álemish kıimine, osynsha kóp halyqtyń basyn qosyp, nıetin ortaqtastyrǵan ómir toıynyń aq teńbil, qyzyl teńbil, jasyl teńbil, kók teńbil — kóp teńbil, kóp shuǵylaly dıdaryna kózi qanyǵyp, kóńili tolyp otyr. Osy bir rıasyz rıza sezim mańaıdaǵy jan-janýar, dúnıe-múliktiń bárin shapaǵat tolqyny shaıyp áketkendeı eshteńeni anyq kórgizbeı, anyq sezdirmeı, tóńirekti túgel erte kúzdiń aq sút tumany qymtap alǵandaı tumshalap, árkimdi óz oıymen ońasha qaldyrǵandaı. Árkim ózin-ózi kúndelikti kúıbeńnen qoly tımeı, kópten kezdese almaı ketken eski tanysyn kórgendeı, endi tanyp, endi qanyǵyp otyr. Qalǵan jurtty bylaı qoıǵanda áńgúdik Esenniń ózi básekeles jigitterdiń ánderine óndirshegi úzilgenshe enteleı tyńdap, eki ezýi eki qulaǵyna jetip máz-meıram, tań-tamasha.

Shetsiz-sheksiz dalıǵan keń dalaǵa syımaı, sonaý kómeski kókjıekten asyp, mynaý zymyran aspannyń ózin ıyǵymen tirep turǵan osynsha asqaq áýen men adamnyń oıyna túgestirmesteı osynsha salqar syrlar keshe ǵana qozy qýyp, asyqqa talasyp, asyr salyp júrgen mynaý qońyr dalanyń qońyr qoshaqandary — túbitıek qyr jigitteriniń kókiregine qalaı-qalaı sıa bergen... Tap osyndaı órenniń de júregine daq, kóńiline qaıaý, betine shań tıer me eken... Olar mynadaı shalqar darıa janymen kimnen qorqyp, kimnen qoryna alady, kimniń bosaǵasynda telmirip, kimniń sarqytyna qor bolady. Olar mynaý kól-darıa dalanyń tóskeıinde anaý shalqar aspandaı erkin kósilip, sonaý kók saǵymdaı erkin shapqylap júrýi kerek qoı... Joq, mynaý jastyń bárin qartaıtyp, júıriktiń bárin múdirtip, ótkirdiń bárin muqaltyp, órdiń bárin jýasytyp jatqan qatygez taǵdyr bir kúni olardy da ash ıtke laqtyrǵan arsa-arsa jilikterdeı qaýdyratyp shyǵarar.

Básekeshi jigitterdiń óner saıysy tús aýa bitti. Uıalyp, ersi ımenshektegen tórt-bes jigit bolmasa, jurt kóńilinen shyqpaǵan jigit joq. Qazylar qaısysyna júlde bererin bilmedi. Beldesip kúsh synasýǵa ortaǵa shyǵyp, óner kórsetkenderdiń bári de jiberiletin boldy. Ásem án men ár qıly oıǵa bógip maýjyrap qalǵan halyq oryndarynan dúrlige kóterilip aýylǵa bettedi. Taǵy da aýyz jappaı qolpash pen qoshamet aıtyp jatqan bir jurt. Jańa ǵana jigitterdiń bárin de uıyp tyńdap, bárine de tań-tamasha bolyp otyrǵan kóp qulaq, kóp kóz, kóp kóńil endi qyz emshek tóbeniń basynan tómen tógip jibergen kóp qumalaqtaı tórteý-beseý, bireý-ekeý bop bet-betimen shashyraı jóneldi. Áýeli qaı-qaısysy da: «Áı, tamasha! Áı, tamasha!» - dep kele jatyp, kenet jańa básekege túsken jigitterdiń bireýin kóredi de, dereý shaýjaıyna jabysyp: «Aınalaıyn, bárekelde, sen myqtadyń, sen unadyń», — dep ózekteri úzilip, et baýyry eljireı qalady. Albyrt jas ne derin bilmeı abdyrasa; «Myna paqyryń tipti esin jıa almady ǵoı», — dep kúlip, al endi raqmet aıtyp basyn ızese: «Daraqy neme bilem, álgi aıtqanymdy shyn kórip qaldy», — dep, tań atqaly dúıim jurtty aýzyna qaratqan óren jigittiń boıynan ózinshe bir min taýyp, kúıki kóńiline jel bitip, jelpinip, jer-kókke syımaıdy. Jańa ǵana qulaqtaryn kesip alsań da bilmesteı bop qumarta tyńdap otyrǵan kep halyq bet-betimen ydyrap, árkim ózimen ózi bolyp, qurym kúrkesiniń ishinde kúıki kóńilimen ońasha qalǵan soń, qaıtadan baqaıdan qaǵyp, tirsekten shalǵan ánsheıin kóp shýyldaqqa aınalady.

Jigitter shetinen ónerpaz bop shyǵyp, bári de úzeńgiles kelgen soń, árkim óz jigitin ozdyra almaı áýre bop júrgen básekeles aýyldardyń aqylgóı aqsaqaldarynyń bastary tipti qatady. Kelesi saıys aldynda árkim óz jigitin ońashaǵa jetektep, urlap alǵan birdeńe bereıin dep turǵandaı kóldeneń kózdiń bárinen tasalap, eki attap bir qarap, bundaıdaǵy urymtal men utymdyny túsindire bastaıdy. Álginde ǵana kóppen birge óner kórsetip, kóppen birge jurttyń kóńilinen shyqqanyna máz bolyp kele jatqan jas jigittiń náreste kóńili alǵash ret aıla-sharǵyǵa sonda elitedi. Jas kóńilge alǵashynda bal tatyǵan tátti qıaldaı kórinetin jurttyń bárinen men ozsam, men bıik bolsam degen esirik dáme de sonda bitedi. Jurttyń bári qan jutyp, qabaǵy salbyrap turǵanda óziniń aıdyny asyp, elden ala-bóten máz-meıram bolǵanda baryp, baqyt tilegen nápsiniń yndyny zorǵa qanatynyna, onsyz kóńilge qanaǵat, janǵa tynyshtyq joǵyna sonda túısigedi. Biraq ol tap sol boıda osy sátten bastap ómir degen júlde dara, júırik kóp, máńgi baqı qaraqshyǵa jetkizbeı júıke qurtyp, júrek demiktirip uzaq báıgege túsip ketkenin, ol báıgede qaraqshydan oralyp, qarq bolǵan eshkim joǵyn, jurttyń kóbi qan qusyp, orta jolda zoryǵyp qalǵanyn bile qoımaıdy.

Óner saıysy bitken soń Balpan baı qonaqtaryna taǵy da tabaq-tabaq et tartty. Taǵy da ulan-asyr dastarqan jaıylyp, uzaq shaı ishildi. Biraq básekege jigit qosqan aýyldardyń adamdary bir túrli súlesoq, boılaryna as sińbeı otyrǵandaı mol dastarqandy keshegideı eńserip kete almady. Tabaqtyń bári orta bókse qaıtty. Jurt astyń arasynda birin-biri syrtqa shaqyryp, sypsyń-sypsyń kóbeıip ketti.

Besin aýa jurt qaıtadan Qyzemshek tóbege shubyrdy. Qazylar qaıtadan aqsaqaldardy jıyp, máslıhat qurdy. Sosyn ortaǵa aq mata jaıylyp, ústine aqsaqaldar qamshylaryn tastady. Kóshen aqyn aq matanyń ústindegi qamshylardy ıý-qıý aralastyryp jiberdi de, qasyna áli esterin bilmeıtin úsh-tórt jasar bir ul balany, bir qyz balany shaqyrdy. Sosyn básekege jigit qosyp otyrǵan aýyldardyń aqsaqaldaryna qarap: «Náresteniń qolyna ilikkeni nesibelerińe buıyrǵany bolady, oǵan shúbáleriń bar ma?» - dep surady. Aqsaqaldar: «Álbette, náresteniń qulaǵyna perishte sybyrlaıdy, perishteniń aıtary táńiriniń jazmyshy, táńiriniń jazǵanyna taıtalasyp bola ma?! Shúbámiz joq, balalarymyz baqyttarynan kórer perishte áýmın degen jigit táńiriniń súıgen quly, onyń yrzyǵyn tógip, baqytynan jyrý kúná. Qazynyń kesigi qaq», - desti. Kóshen aqyn Asanbaı haziret pen Dosbaı aqsaqalǵa qarap: «Endeshe, kirisemiz!» — dedi. Eki balany jetektep qamshylar jatqan aq matanyń qasyna baryp turdy. Sosyn qyz balaǵa: «Balam, myna qamshylardyń bireýin alyp, maǵan ber», - dedi. Qyz bala bir qamshyny alyp, aqynnyń qolyna ustatty. Kóshen balaǵa burylyp: «Endi sen bireýin alyp ber», — dedi. Bala da bir qamshyny alyp, aqynnyń qolyna ustatty. Kóshen eki bala ápergen eki qamshyny eki qolyna ustap, áýeli kópshilik jurtqa kórsetti. Jurt: «Kórdik, kórdik, — desti. Sosyn básekege túsetin aýyldardyń aqsaqaldaryna kórsetti. Olar da kórip turǵandaryn bildirip bas ızesti. «Endeshe, qamshynyń ıeleri, beri shyǵyńdar!» — dedi Kóshen. Eki aqsaqal ortaǵa shyqty. Kóshen olarǵa balalaryn ortaǵa alyp shyǵýǵa ámir berdi. Belderine sharqat býynyp, ústerine beldesýge laıyq yqsham kıim kıgen eki jigit ortaǵa keldi. Kóshen aqyn taǵy da halyqqa burylyp: «Áleýmet, kórdińder me?» — dedi. Jurt: «Kórdik, kórdik!» — dep shýyldasty. Sosyn Kóshen eki jigitke burylyp, ekeýiniń beldesetinin aıtty. Ekeýin bólek turǵyzyp qoıdy. Eki bala taǵy da eki qamshy alyp qazyǵa berdi. Eki qamshynyń ıesi ortaǵa jigitterin alyp shyqty. Qazylar beldesetin jigitterdi osylaı juptap shyqty da, endi ortaǵa eki-úsh juptan shyǵaryp, kúrestire bastady.

Jurt birine-biri kımeleı, ortaǵa shyqqan palýandarǵa, olardyń bultyl qaqqan bulshyq etterine qyzyǵa qarasty. Palýandar beldese jónelgende Qyzemshek tóbeniń basy opyr-topyr boldy da ketti. Ý-dý dybysqa qulaq tunyp, biriniń ıyǵyna biri entelegen qalyń jurttyń qaq ortasyndaǵy oımaqtaı ashyq alańda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn adam biler emes. Buryn talaı toıda ózderi beldesip júrgen qyzba nemeler: «Qap, áttegen-aı!», «E, sóıt, tirsekten shal, tirsekten!», «Jiberme!», «Túý, mynaýyń mal bolmas!», «Paı-paı, búldirgenin-aı!», «E, báse!» — dep sandaryn soǵyp, bastaryn shaıqap, daýystary qarlyqqansha aıqaılap, quddy ózderi kúresip júrgendeı shyj-byj bolyp, qaraptan-qarap qudaılary berip túr. Aqsaqaldar jaǵy óz balalarynyń jeńgenin tilep: «Iá, arýaq! Qolda, baba!» — dep qoıady.

Ortada eki jigit alysyp júr. Óne boılaryn josa-josa ter jýyp, kózderiniń aldynda qaptaǵan tirsekter, kóılektiń etekteri, neshe qıly shapandardyń shalǵaılary, qarsylasynyń qara qoshqyl sany ıý-qıý aralasyp, dúnıe shyr kóbelek aınalyp ketken sıaqty. Tý syrtynan antalaǵan qyzyq qumar jurttyń ashqaraq janarlary shoq bop qaryp jatyr. Osydan jyqsa, sol dýmanshyl jurt: «E, bárekelde», — dep gý ete qalady. Jyǵylsa, bul aqsaqal basymen alyp kelgen ákesin, búkil aǵaıyn-aýmaǵyn, rýly elin tirileı kómgeni. Onsyn mynaý qumyrysqanyń ıleýindeı qujynaǵan jurttyń jalaqtaǵan kózderinen qashyp qutylýdyń ózi muń bolady. Jaýyrynyn ter qydyqtap, denesi shoq basqandaı órtenip barady. Súıegin untap jiberetindeı mytyp ustaǵan tegeýrindi qol qabyrǵasyn qaıystyra salyp, qarsylasynyń qapsaǵaı ıyǵy ıinin basyp, jerge qazyq qyp qaǵyp tastamaı tynbaıtyndaı janshı tústi. Mine, keń dúnıe shyr kóbelek aınalyp, oń aıaqty tirep súzise toqtasty. Taǵy yrǵasty. Shıyrshyq atqan bulshyq etterine kenet diril júgirip, sol-aq eken muzdaı sý shashyp jibergendeı qaıta basylyp qaldy. Taǵy yrǵasty. Bul joly qapelimde qozǵala qoımap edi, oń jaq ókshesiniń jerden bir eli-aq kóterilýi muń eken, munyń basy qarsylasynyń qaqpaq jaýyrynyna baryp sart ete tústi. Kóz aldyn bir qoımaljyń túnek búrkep, basy meń-zeń bop ketti. Keńirdekten yshqyna kóterilgen ashshy yza alqymyna jas bop tyǵyldy. Kenet tań atqaly tabanynyń astynda bultalaqtap júrgen jumsaq topyraq jambasynyń astynan bir bylq etkende, bóksesin qolamtaǵa tyǵyp alǵandaı jalma-jan yrshyp túsip, ushyp tura bermekshi edi, kókiregindegi bógde deneniń zil batpan salmaǵy nyǵarlaı janyshtap, jerge sińirip barady. Sol arada keýde tusynan birdeńeni áldebir ázázil qol ótkir ustaramen oryp jibergendeı boldy, kókiregin qan jaýyp, kózin tars jumyp, jat keýdeni qapsyra qushaqtaǵan qoly sylq qulady. Bóksesine shoqpar tıgen buralqy ıtteı súlderi quryp, súıretile-múıretile jan-dármen ornynan turmaqshy bolyp edi, jan-jaǵyna tyrmysyp, ersi erbeńdep jatqan qolyn jyqqan jigit shap berip ustaı aldy da, qoltyǵynan demep, aıaǵyna mingizdi. Ol aldy-artyna qaramaı, entelegen jurtty keýdeleı japyryp, syrtqa umtyldy. Jyqqan palýanǵa qoshamet aıtyp elirip jatqan jurttyń qorshaýynan shyqqan soń, jalma-jan kerme basyndaǵy atyna qaraı beze jóneldi. Artynan atyn atap, «toqtashy, toqta» dep yrs-yrs júgirip kele jatqan atalastaryna da qaramady. Kermeniń shetine oqshaý baılanǵan, erteń báıgege túsetin júırikterdiń ishinen óz arǵymaǵyn taýyp aldy da yrǵyp minip, beti aýǵan jaqqa tartyp berdi. Onsyz da kesheden beri aýyl ústindegi abyr-jubyr aıqaıdan arqasy qozyp, tuıaǵy qyzyp turǵan janýar áp degennen aǵyza jóneldi. Sońyndaǵy qýǵynshylar qapelimde attaryna minem degenshe bul biraz jerge qara úzip ketti. Jańa ǵana shoqtaı órtep, lapyldap bara jatqan ystyq denesin muz bop qarmap jatqan qarsy jeldi de ańǵarmady. Oıy oıran, kókiregi bulqan-talqan, biraq ne oılap, ne qoıǵanyńdy bilip bolmas soqyr yza. Ottaı ystyq mańdaıyn júırik attyń jalyn qushyp, keri yrshyǵan jalbyr jel jalap-jalap qalady. Baǵana jurt qorshap turǵanda tamaǵyna tas túınek bop tyǵylǵan ashshy jas kózinen endi ytqyp shyqty. Sol boıda bunyń qarsy jelge qasqaıa qarap kele jatqan shalqaq basy sylq qulap, atynyń jalyn qushyp, solqyldap turyp jylasyn kep. Keýdesindegi birin-biri kımelep jatqan yza, namys, yqylyq atqan óksigimen aralasyp lyq-lyq aqtarylyp syrtqa shyqqandaı kókiregi jeńileıip, basyn kóterdi. Sosyn biraz ýaqyt qarsy aldynan qarǵyn sýdaı japyryla qaptap kele jatqan qońyr dalaǵa sostıa qarap otyrady. Sálden keıin jylaı-jylaı kúp bop isip ketken basyna manaǵy beldeskeni oralady da, oıyna kúni keshe ǵana aspan tiregendeı asqaqtatyp, alshań bastyryp júrgen jigittik namysy kez kelgen butanyń basynda qap qoıatyn qotyr toqtynyń jalba-julba balaq júnindeı Qyzemshek tóbeniń basyndaǵy keýdelerin tómpeshtep, keńirdekteri qyzarǵan áýmeser toptyń aıaǵynyń astynda taptalyp qalyp qoıǵany túsip, bir sát beı-jaı tartqan julyn-júıkesiniń bóri qaıta shıryǵyp, óksigin basa almaı uzaq jylaıdy.

Bir ýaqyttarda baryp, basyn kóterip, kózin súrtse, kún áldeqashan batyp ketipti. Kókjıektiń ár jer-ár jerinde qalǵan qyzyl jalqyn juqanaqty omyraýymen súıkeı súrtip, shýda-shýda qara bult kóterilip keledi. Búgin ymyrt tez ornap, aınalanyń alqymy syǵylyp, ala kóleńke munarǵa bógipti. Sol qoıý munardyń ortasyna áldebir qatygez qoldar enesiniń baýyrynan kúshpen ajyratyp, tańdaıyn ýyljytqan perzenttik baqyttan birjola ada bop, aıaq asty otyqqan jetim qulyndaı kókiregine batpan zil jınalyp, tas túnerip alǵan qyrdyń taǵy bir jigitiniń qur súlder kóleńkesi ebil-sebil enip bara jatyr.

Sol bir túni osynaý túnergen túnniń astynda kókiregin ıt jyrtqandaı bop, beti aýǵan jaqqa tentirep kele jatqan jańǵyz ol ǵana emes edi.

V

Ol bir tymyrsyq tún boldy. Beldesetin jigitterdiń aqyrǵy juby kúnniń kózi alaýlap endi batyp bara jatqanda kúresti. Qyzemshek tóbeniń basyndaǵy saıysty qyzyqtap turǵan saýyqqumar jurt oıdaǵy tigilgen úılerge jetkenshe tóńirekti ymyrt kómdi. Aýyldyń ústine shabynǵan býradaı jalba-julba qara bult minip aldy.

Aýylda qalǵan adamdardyń kóńilin de sol qara bulttaı qapyryq qapa jaılaǵan. Búgingi kúreste jyǵyp, báıgege at qosýǵa qalǵan jigitterdiń qýanyshy da egiz tóbeniń basyndaǵy álgi bir yrdý-dyrdýmen birge tarap, dál qazir erteń ne bolatyndaryn bile almaǵan pushaıman kúdikke berilgen. Búgin jyǵylǵandar kerme basynan attaryna minip, aýyldaryna tym-tyrys attanyp jatyr. Qabaqtarynan qar jaýyp, eki ıini ishine ketken kisiler qara jerdi qattyraq basýǵa da qaımyqqandaı únsiz jylysyp, qarańǵy túnniń qoınyna sińip joǵalýda.

Aýyl erte jatty. Jer oshaq basyndaǵy jyltyldaq ottar da erte sóndi. Úılerde dý-dý áńgime atymen joq, dombyra-qobyzdardyń da úni óshken. Kóp úı qonaǵy ketip bosap qalypty. Báseke jasap jatqan toıly aýyldyń bazary tym erte taraǵandaı. Ár jer-ár jerdegi kúbir-kúbir áńgime men attardyń pysqyrǵany ǵana múlgigen aýylda tirliktiń atymen óship qalmaǵanynan ses bergendeı.

Osyndaı jym-jyrt túnde ońdy uıqy bolmady. Erteń básekege at qosatyndar tóseginen turyp ketip, kerme basyna qaıta-qaıta barǵyshtap júr. Mynaý kózge túrtse kórinbes qarańǵy túnde kimniń qaıda júrgenin, ne istep júrgenin bilip bolar emes. Ortadaǵy qalyńdyqtyń nókerleri jaıǵasqan eki aq úıdiń esikteriniń aldyna úsh-tórt kempir tósek salyp jatyp alypty. Biraq aýyl toly bozbaladan qyzdar jatqan eki úıdi eshkim mazalamady. Kempirler sál sybys shyqsa, shoshań etkizip bastaryn kóterip ala qoıady. Alaıda úı mańynan eshkim kórinbeıdi, sybys-sybdyrdyń bári ózen boıynda, kerme basynda.

Bul túnde tynysh uıyqtaǵan ortadaǵy aq boz úıdiń shalqaıta túrgen irgesiniń aldynda qus tósekte shalqasynan túsip, raqattana pyryldaǵan Balpan baı men aýyldyń oń jaq shetinde úıýli júktiń yǵyna qısaıa ketken Esen ǵana boldy. Balpan baı sońǵy kúnderi tym júris ótińkirep ketip, bazar soqty bop qatty sharshapty. Onyń ústine búgingi básekeniń bárin qaqshıyp otyryp, óz kózinen ótkerdi. Ázirge onyń kóńili jaı. Beldeskende ishteı dámetetin irgeli aýyldarynyń jigitteri jyǵyp shyqty.

Al endi Esenniń de sharýasy túgel. Saý bolǵyr manaǵy eki patshaǵar qamshy sýyrǵanda munyń jyńǵyl sap, jaman sapalaǵy men álgi daýkes Darjannyń qyzyl kóz áńgúdik balasynyń qamshysy qatar shyǵa kelgeni. Esen, áıteýir, burynǵy Esen bolsa, ol nemege belin berip, jyn urdy deısiń be? Byltyr jazda sýat basynda qoıyrtpaqqa toıyp ap, kekirik atyp erigip otyr edi, saý bolǵyr, sap etip osy áńgúdik nemeniń kele qalǵany. Atyn sýaryp aldy da, bunyń jumyryna basty qoıdy kep. Keshe shaıqalǵan ashshy aıranǵa qoıdyń jańa saýylǵan qorǵasyn sútin quıyp, qudyqtyń ishindegi qaýǵaǵa salyp qoıǵan muzdaı jumyrdyń qoıyrtpaǵy tartyp jibergende tańdaıyńdy qaryp túskenmen, qarynǵa barǵan soń qazan qaınatqandaı qylady. Qomaǵaı neme kerelenip, eki-úsh tostaǵandy salyp alyp edi, birazdan keıin, aq ter odan da ketip, budan da ketip, ábden borsha-borshasy shyqty. Tátti qoıyrtpaq qanyn qyzdyryp, ári typyrlady, beri typyrlady. Áńgúdik nemeniń alasurǵanyn biraz ýaqyt qyzyqtap turdy da, Esen shydaı almaı, ústine eki-úsh qaýǵa muzdaı sýdy quıyp-quıyp jiberip edi, jantalasyp júrgen baıǵusyń jany jaı taýyp shyǵa keldi. Ári-beriden soń: «Esen aǵa, kúreseıikshi», - dep mazasyn aldy. Ermek bolsyn dep beldeskende eki ret bul jyqty da, bir ret ol jyqty. Mana Qyzemshek tóbeniń basynda, qansha degenmen jas neme ǵoı, byltyrdan beri ádis alyp, áldenip ketken shyǵar dep, qorqasoqtap tússe de, qyryq quıqyljyp, qylpyldap turatyn táıtik neme emes pe, beldesken bette-aq yshqyry bosap bara jatqandaı, bir qolyn qaıta-qaıta bóksesine apara beredi. Sondaı bir sátti baǵyp turdy da, shatqaıaqtatyp, sıraqtyń syrtynan teris shotty sala bergende, ádepsiz neme, qapelimde jyǵyldym eken dep qatty sasty bilem, qolyna ilikkeni sol bolǵan soń, bunyń ıegine tuqymdyqqa bitken bes tal qyldy shap berip ustaı alǵany. Sol arada bul da aıqaıdy salmasyn ba, qazylar da jetip qaldy. Esekeń taltaıyp otyryp aldy: «Mynaý kórgensiz nemeń sasqanynan meniń saqalymnan tartyp, arýaǵymdy qashyrdy. Bul jyǵylǵany, men jeńdim», — dep sartabaıdy salsyn kep. Qazylar basy Asanbaı haziret bolyp, musylmannyń saqalyna jarmasqan áýmeserge qaıtip jaq bolsyn, jeńisti buǵan alyp berdi. Esen sosyn tóbeniń basynan taltańdap tústi de, qonaq úıine kep qaq tórge taltaıyp jatyp aldy. Keshke tamaq kelgende jurttyń bári qoldaryn tabaqqa kerenaý sozyp, tálimsip qalypty. Esen olardyń aýzyna qarap ári otyrdy, beri otyrdy, tipti bolmaǵan soń tabaqty óziniń aldyna qaraı tartyp aldy, sosyn bilekti túrip jiberip, kúrekteı alaqanymen kóseı jóneldi. Shara tabaqty kózdi ashyp-jumǵansha jylan jalaǵandaı qyp shyǵardy. Artynan bir káýsar kese sorpa men taǵy bir káýsar kese qymyzdy jutyp salyp, keregeniń kózine basyn taqap, jantaıa ketip edi, kózine uıqy tyǵyldy. Munymen bir úıge túsken qonaqtar áldene jaıly sóıleskileri kelip, qulqyndary quryp bir-birine jaltaq-jaltaq qaraı beredi, qastaryn qaǵysyp buny ymdaıdy. Esen: «Qyzyńdy uraıyndardyń Balpan baıdyń aýlyn órtep jiberetindeı qupıalasa qalǵandaryn!» — dedi de, ishinen batpan balǵamen tas tóbeńnen qoıyp qalǵandaı zildeı qyp bir boqtady da, syrtqa shyǵyp ketti. Et jep, qymyz iship, ishi qyzǵan soń ózen boıyna baryp aıaǵyn muzdaı sýǵa malyp biraz otyrdy da aýyldyń shetindegi júktiń túbine qulaı saldy.

Túni boıy búkil óńirdi ókpesinen basqan tymyrsyq qara bult tań aldynda jaýyp tyndy. Árqaısysy barmaqtaı-barmaqtaı serke tamshylar sekirip oınap, syrtqa tósek sap uıyqtaǵandardy kórpe-jastyqtaryn arqalatyp úıge qýyp tyqty da, úı irgesinde dúrs-dúrs shapqylap júrip bir ýaqytta jym-jylas joǵaldy.

Tańerteń eki-úsh kúnnen beri tuıaq basty bop jatqan jerdiń shańy jyǵylyp, shóptiń basynyń siltisi shaıylyp, aýyldyń mańy aınadaı jaltyrap shyǵa keldi.

Básekeniń eń qyzyǵy, eń qıyny búgin. Qyz keshegi beldesýde jyqqan jıyrma jigittiń aty ozyp kelgenine buıyrady. Qyzemshek tóbedegi jurt búgin kúndegiden góri de abyr-sabyr. Báıgege shabatyn attarǵa shabandoz balalardy mingizip, seıisteri jetektep qydyrtyp júr. Aıla-sharǵy, aqyl-keńes aqyrǵy ret aıtylyp jatyr. Endigi baq-talaıyn báıgege qosqan jylqysynyń tuıaǵynan kútken jıyrma jigit mynaý qaraıǵan halyq pen qyzdyń aldynda silti ishkendeı ishteri jıdip tursa da, syr bermeı sostıa-sostıa qalypty. Attarynyń mańyna bara almaı, alystan kózderimen jep barady. Básekege at qosatyn aýyldardyń aqsaqal-kóksaqaldary oqshaý-oqshaý áńgime-dúken quryp júr; báriniń de qabaǵy qatý, kóbiniń kóziniń aldy kúlbirep isip ketipti, túni boıy uıyqtamaǵandary birden kórinip túr.

At qospaıtyn aýyldardyń adamdary da az daýryǵyp jatqan joq. Qazir báıge jolyna shyǵatyn jıyrma attyń basynan baqaıyna deıin sıpattap álek. Shart-shart qol alysyp bás tigisedi.

Attar kún ysymaı turyp kómbeden attanbaq. Jıyrma at qazylar kórsetken jerge qaz qatar tizilisip tura qaldy. Bastaryna aq oramal baılap alǵan tas túıin balalar Kóshen aqynnyń qolyndaǵy aq jalaýǵa qarap tur. Aq jalaý bulǵań etti. Jańa bir sátke qulaqqa urǵan tanadaı tynysh dala eń áýeli dúrkireı jóneldi; qatqyl jondy qarsh-qarsh asaǵan tuıaqtardyń dúsirin basa-jansha at qyzyqtaýshy jurttyń aıqaıy shyqty. Pálen kúnnen bergi dyr-dýmanda arqasy qozyp, kerme basynda ábden aýyzdyǵyn shaınap, ashýǵa mingen arǵymaqtar tirseginen tusaý ketken soń juldyzdaı aqty. Qalyń jabýdyń astynda aq ter-kók ter bop qamashaýlanyp qalǵan jylqylar tunyp, tutasyp turǵan kók nil aýanyń qoınyna kúmp-kúmp qoıyp ketip, jalańash saýyrlaryn jel qytyqtap, shapqan saıyn raqatqa batyp, údeı tústi.

Sonaý Qyzemshek tóbeniń baýyrynan dúrkirep bular shyǵa kelgende, jer qolqasyn sýyryp bara jatqandaı mynaý eresen dúsirge búkil aımaq eleń-eleń qarasty. Qalyń buta arasynda qaptaı jaıylyp júrgen qara quıryqtar sonaý kóz ushynda kógergen qurdym kókjıekke qaraı jóńkile qashty. İn túbinde buǵyp jatqan borpaıaq borsyqtar men saýyry jaltyraǵan sarshunaqtar da jaý kelip qalǵandaı inderin tastaı-tastaı sala beti aýǵan jaqqa beze-beze jónelisti. Kópten beri óris kórmegen tý dalanyń qońyr shóbi tas tóbesinen tasyrlap ótken kóp tuıaqtan buǵyp-buǵyp qalǵandaı. Baqıdan beri tunyǵy shaıqalmaı, keń dalanyń ústinde kólkip turǵan móldir aýa teńizdeı teńselip, álgindegi aına jaltyr ashyqtyǵynan, móldirliginen aırylyp, sý túbindeı buldyrap, keri qaraı zý-zý aǵyp barady. Qońyr jaldardyń basynda ár jer-ár jerden qyltıǵan oqshaý molalar jer men kók túgel dúsirlep ketken soń, moıyndaryn soza qarap, jaý qýyp bara jatqan qalyń qol deýge qarýlaryn kórmeı ańyryp-ańyryp turady da, birazdan soń balanyń oıyny sıaqty ánsheıin tasyrlaq birdeńe ǵoı degendeı kúrt shógip, qara jondardyń qaltarysyna tyǵylyp búk túsip jatyp alady.

Qalyń dúsir qara jonnyń qatqyl sazyn qarsh-qarsh shaınap aǵyzyp keledi. Qaptalda talaı qara jal, qalyń buta, aına taqyr, adyr belder qalyp barady. Baǵana Qyzemshek tóbeden attanǵanda betege túbinde buǵyp jatqan jel bular shapqanda óre turyp qarsy shaýyp, jeme-jemge kelgende taıqyp ketip, búıirden jalap, saýyrdan sıpap, janaı ótip jatyr. Typ-tynysh jatqan jerlerinen túlen túrtkendeı osynsha shabalańdap jelge ne kóringenine attar túsinbeıdi, tynysh dúnıeni osynsha bórliktirip attarǵa ne kóringenine jel túsine almaıdy. Attarǵa jeldiń birese óz jalyńmen ózińdi sabap, omyraýynan tómpeshtep byja-tyja bop, tulynyn tútip doldanǵany, birese terińdi súrtip, erkelete sıpap, asty-ústińe túsip járeýkelegeni qyzyq; al jel bolsa osy bir quıyn qýǵan qańbaqtaı bet aldy qula dúzge bezip bara jatqan jup-jumyr, ap-aýyr tas túıin attyń birese saýyryn sıpap, birese baýyryn qydyqtap, qaqpaqyl qyp qaǵyp, qumardan shyqqansha uıpalaǵanyna máz. Al anaý attyń ústindegi tistenip, eki kózin oqsha qadap eminip shapqan eki aıaqty men sonaý artta, kógildir belderdiń astynda, tý-tý alystan jyrtynyp jatqan kóp aıqaıǵa ne kerek ekeninen keń álemde betimen laǵyp júrgen jel túgili aýzynda aýyzdyq, basynda júgeni bar jylqynyń ózi beıhabar.

Júırik at óne boıyn aımalap jatqan saf aýaǵa, qyzdyń oramalyndaı qalyqtatyp, kókke kóterip bara jatqan samal jelge, jan-jaǵynan tasyrlaı shyqqan kóp dúsirge kóńili ósip keledi. Ol úshin osylaı shaba bergennen, mynaý kók nil aýanyń kúmis tolqynyna kúmp-kúmp júze bergennen asqan baqyt joq. Osylaı qumarynan shyqqansha shabady-shabady da, sosyn demin basyp, otyn ottap, sýyn sýlap órisine ketedi. Arqasy erden bosap, baǵana ózderi shaýyp ótken shildedegi marqanyń quıryǵyndaı dirildep, qaqalyp turǵan ajyryqty oıda asyr salyp jaıylady. Kúrek tisimen qozynyń quıryq maıyndaı up-ulpa ajyryqty kúrt-kúrt orǵanda shıe tatyǵan ashqyltym dámi tańdaıyn jalap, antalaǵan ulpa qyltanaǵy ernin qydyqtap, kúrt-kúrt úzilgen úni qulaǵyna kúıdeı jaǵady. Bir ýaqytta óne boıyn jas shóptiń kúshi kernep, tańdaıy keýip, kóz aldyndaǵy kógildir saǵym qoıýlanǵan kezde kólge tartady. Synaptaı jyltyrap jatqan aq qaırań kóldiń, saýmal sýyn aıaǵymen tórt-bes tarpyp jiberedi de, laı kóterilmegen aına tunyq jerine tumsyǵyn salyp simire bastaıdy. Munyń tanaýynyń astynda jybyr-jybyr, jymyń-jymyń kúlip kól sýy emes, jer men kókti túgel alyp ala shabyr aspan jatyr. Aq qaırań kóldiń túbine tóselgen aq jibek jabýdaı aqsha bultty da sýmen birge jutyp qoıǵysy kelgendeı qansha kerelenip, eminip ishse de, aq qaırań kól taýsylmaıdy, aqsha bult ta aq qaırańnyń arasynan jylt-jylt syǵalap qashyp jetkizbeıdi. Kólden qanyp iship, eki búıiri syzdap, yńqyldap, óriske qaıta shyǵady. Biraz turyp qarynyn basady, sosyn úıiriniń arasyna túsip, árli-berli shapqylap toq taratady. Ol súıtip tuıaǵynyń qyshýy qanǵansha shapqannan, qarny toıǵansha ottap, shóli taraǵansha sý ishkennen basqa baqyt bar dep oılamaıdy. Ol tús kórse de, túsine týyrylǵan ebelek, saýmal kóldiń túbindegi aqsha bult, úıirlesteriniń jylt-jylt saýyry kiredi. Ol yzyńdaǵan bógelek ózin shaqpaı asyp ketse de qýanady, ústindegi jolaýshynyń bunyń saýyryn dir etkizip shoshań etip kóterilgen qamshysy osyp ótpeı, báseń tıse de qýanady.

Eki aıaqtylardyń taqymyna qansha tússe de, minezderine áli túsingen emes. Mine, ústindegi eki aıaqty taqymyn ústi-ústine qysyp, bunyń ókpesin sýyryp áketerdeı typyrshyp keledi. Tórt órme qamshynyń ótkir tisi shoq basqandaı qyp oqtyn-oqtyn saýyryn shaǵyp alady. Ár jer-ár jerde kótermede turǵandar da tusynan ótkende qıqý sap, qamshylaryn bulǵaqtatyp, baqyryp-shaqyryp, bir kósh jerge qýyp tastaıdy. Aldyna bir at shyǵyp ketse, eki aıaqty taqymyn qysyp, qamshysyn shelteńdetip, ábden ábigerge túsedi. Al bul basqa attardyń aldyna túskenmen jany jaı tabatyn báribir ol joq, aldyńda ketip bara jatqan jylqylardyń báriniń aldyna tús dep tepkileıdi. Buǵan osy shabysy da unaıdy. Dal-dul jyrtylǵan saf aýa men ekilene soqqan qarsy jel janyna maıdaı jaǵyp barady. Al ústindegi eki aıaqtyǵa munyń janyna ne jaıly ekeni tipti de kerek emes, oǵan tek óziniń degeni bolsa boldy. Oǵan tek óziniń kóksegeni kerek. Onysyn mynaý janyqtyryp ústi-ústine tepkilegen taqymy men jylandaı shaǵyp-shaǵyp alatyn jeksuryn qamshysynan ańǵaryp keledi. Eki aıaqty paqyrdyń óstip janyǵyp-jantalasyp júrip, talaı tamasha baqytty ańdaýsyz qolynan shyǵaryp alatynyn, kóńilinde qanaǵaty bar adamdarǵa jaryq jalǵannyń raqaty men lázzaty qashan da mol bolǵanyn, sonyń bárinen ashqaraq nápsiniń aıtqanyna erem dep aırylyp qalatynyn, sol ashqaraq nápsiniń qyrsyǵynan talaı ul qulǵa, talaı jiger qumǵa aınalyp jatqanyn, aıtqandy istep aıdaǵanǵa júretin tórt aıaqty ol túgili, búkil dúnıedeginiń bárine kúńindeı kijinip, toqalyndaı ıemdenetin eki aıaqtylardyń ózderi de bilmeı kún keship jatqanyna beıshara janýar qaıdan túsinsin; álgi bir qamshy degen pálesi ulpa sanymnan taǵy bir osyp almasa eken dep záre-quty qalmaı bezip keledi.

Dúnıeni topan sý alǵandaı tań atqaly jan-jaǵynan synaptaı sýsyp jatqan móldir aýa, jarqyn álem kenet qoı balshyqtaı qońyr ala tartyp laılanyp ketti. Qaptaldaǵy dúsir ulǵaıyp, oǵan tasyr-tusyr taǵy birdeńelerdiń úni qosyldy. Bajyldaq qarǵys, oıbaı men qym-qýyt aıqaı-súren jonynan muzdaı ter shyǵarsa da, syr bermeı tartyp keledi. Manadan beri kóz aldynda aq jalyndaı alaýlap kele jatqan aq boz arǵymaq qaıda ketken? Aldyna jańa ǵana túsken myna qula naǵyp aıaǵyn súıretip qalǵan? Qalyń attyń aldyna bul shyǵypty. Sońyndaǵy qıqý da qoıýlana túsipti. Qaraqshy tóbeden mana oralǵan. Endi aldyndaǵy ana bir nar qospaq jaldan ári assa boldy, baǵanaǵy ý-shý halyq ta kórinetin shyǵar. Nar qospaq jaldyń bergi baýyryndaǵy kún jaýsa qaq turatyn qońyr bytpyldyqtyń arasynan bes-alty atty shyǵa keldi. Qasqyr qýyp kele jatqandaı qoldaryndaǵy soıyldary nesi? Shirkin, mynaý nar qospaq jaldan bir assa, ar jaǵynan Qyzemshek tóbe de kóriner edi, sosyn mynaý qym-qýyt aıqaı-shýdan da, kózine uryp kele jatqan ótkir jelden de, qos ókpesin ezip-janshyp bara jatqan tepkiden de qutylar edi. Qaptaldan shapqandar buǵan bettep keledi. Artyndaǵy qıqýdyń ne qıqý ekenin bile alar emes. Mine, qaptaldasty. Aldyna kóldeneńdep shyǵa bergen, betin shúberekpen tańyp alǵan qubyjyq adam ońtaıyna ustaǵan qara soıyldy siltep qaldy. Bul burynǵy qarqynymen aǵyp ótti, qara soıyl bunyń saýyryn jalap ótip, qamshylar jaq qaptalyna qońyr taqyrdyń qońyn jyrta dúńk ete tústi. Sol eki ortada bóksesine aýyr soqqy tıdi. Qapelimde et qyzýymen syr bermeı tarta berdi.

Qaptaldasqandar qalar emes, endi eki jaǵynan da birdeı taqymdap keledi. Ústindegi báıge balanyń ashshy oıbaıy shyqty. Bunyń jon arqasy dir ete qaldy. Sol eki ortada ázireıildeı qara shoqpar kózine taǵy bir kórinip, qulaq shekesinen salyp ótti, ol qırań etip qulap tústi. Tań atqaly kóz aldyn kómip kele jatqan qońyr ala qoımaljyń qaq aırylyp, baǵanaǵy jaryq aspan qaq tóbesinen bir jarq etti de, artynsha bir jyp-jyly qara qoımaljyń tumshalady. Ol ózine nege soıyl tıgenin, mynaý alaman-asyr aıqaı-súreńniń sońy nemen tynaryn, bul ólgen soń eki rýly eldiń ishine qan qatyp, birin-biri oqty kózderimen atysyp óterin, mynaý qara shekesinen bastap qaptap jaıylyp kele jatqan aýyr zildiń aty ajal ekenin - eshteńeni bilgen joq, álginde ǵana sońynda kele jatqan tasyr-tusyr bir túrli alystap ketken sıaqty boldy da, kenet jym-jyrt tynyp qaldy; qorqyrap bir ish tartty. Óne boıynda manadan beri asyr salyp kele jatqan tentek qan qulaq shekesindegi jaranyń aýzyna qaraı japa-tarmaǵaı aǵyp barady, biraq eseńgirep qalǵan sanasy ol qyzyl suıyqtyń da tamshylap-tamshylap taýsylaryn sezýge de murshasy kelmeı sónip bara jatty.

Óziniń obalyna osynsha qalyp, adamdarǵa ne kóringenine túsine almaı taǵy bir janýar ólim qushty.

Qashan nar qospaq jaldan topyrlaı shyqqan kóp jylqynyń túr-tústeri anyq baıqalǵansha báıge tóbeniń basynda turǵan halyqta da es qalmady. Attar tas túıin bop shoǵyrlanyp alypty. Oqshaý, dara shyqqan eshqaısysy joq. Áne nar qospaq jaldan tómen qulap, áli qýramaı nári boıyndaǵy qalyń ajyryqtan aıdyn kóldeı aq aırandanyp kórinetin taqyr oıǵa tústi. Báıge attardyń eki qaptalynan emine shapqan attylar birte-birte qala berdi. Báıge attar endi-endi saralandy. Kótermeshiler men qýǵynshylar jik ajyratqanda baryp arǵymaqtardyń uzyn yrǵasy belgili boldy. Báıgege shapqan attardyń qarasy manaǵydan kóri azdaý sıaqty. Shamasy alty-jeti attyń keıinde qara úzip qalǵan túri bar. Jurt nar qospaq jalǵa qansha tesilip qaraǵanmen keıinde kele jatqan attardy kóre almady. Attar báıge tóbege jaqyndap kelip qaldy. Endi árkim óz atyn anyq ajyrata bastady. Eń aldymen, Baısaldyń daýsy shyǵyp ketti. Báıgege qosylǵan attardyń ishindegi eń aq shańqany sonyń aq bozy edi. Mana áp degende sýyrylyp alǵa shyqqan-dy, jurttyń báıge alady dep kóp bás tikken aty da sol bolatyn. Endi mine, qaraqshyǵa jaqyndap qalǵan qalyń toptyń ishinen ol kórinbeıdi. Onymen quıryq tistese ketken qula qasqa at ta kózge túspeı túr. Ázirge báıge basynda - dúkenshi Shúrenniń kúreń qasqasy. Biraq o da sońyndaǵy attardan qara úzip kete almapty. Jurt gýildese jóneldi. Sol eki ortada báıge tóbege óńmendep kelip qalǵan tastúıin shoǵyrdyń ishinen bir súmeń býryly sýyrylyp ilgeri shyqty da, kúreń qasqamen qaptalsa berdi. Jurttyń qıqýy kóbeıgen saıyn shabysty túzeı tústi. Áne, kúreń qasqadan quryq boıy ozdy. At qosqan baılar bul kimniń jylqysy dep bir-birine qaraıdy, jurttyń bári ań-tań. Atbegiler de pálen kúnniń ishinde kerme basyna san-sapat baryp júrse de, tap bu jylqy kózderine ilikpepti. Mine, ne de bolsa báıge tóbege daralanyp kelip qaldy. Sol arada qalyń toptyń art jaǵynan: «Kórindi me? Kórindi me?» — degen daýys shyqty. Jurt jalt qarady. Tań atqaly nar qospaq jalǵa telmire-telmire jalyǵyp ketken soń, baǵana: «Áı, qyzyńdy uraıyndar, aqyry bir shyǵarsyńdar!» - dep qolyn bir siltep, etektegi aýylǵa qymyz ishýge ketken Esen eken. Aýyl syrtynan qıqý shyqqan soń o da elpeńdep salyp keledi. Jurt taǵy da kúldi. Esen aq ter-kók terge túsip, tóbeniń basyna shyǵa kelip edi, márege quryq tastam jerge kelgen býryl atyn kórdi. Tymaǵyn aspanǵa atyp, aıqaılap jiberdi. Ańyryp turǵan halyq sonda baryp esin jıyp, seń soqqandaı teńselip ketti. Jurt japa-tarmaǵaı býryl atqa qaraı lap qoıdy. Qaraqshyǵa ekinshi bop jetken kúreń qasqa kelgen boıynda ushyp tústi. Dúkenshi Shúren oıbaıyn salyp, qasyna barsa, beldik tartpasy shap etine bes eli kirip ketken, áldekim mana tartpasyn ishi-baýyryn arqa omyrtqasyna jabystyryp jiberetindeı qyp, tym qatty tartypty; uzaq jolda demi taýsylǵan janýar aýzynan aq kóbigi aqtarylyp, báıge tóbeniń basyna jete sulady. Qaraqshyǵa oralǵan attardyń ishinen óz jylqysyn kóre almaǵan aýyldar mán-jaıǵa endi túsinip oıbaıǵa basty. Báıge tóbeniń basy ý da-dý.

Tań atqaly kók jorǵa attyń ústinde shalqaıyp otyryp, sonaý nar qospaq jalǵa manaýraı qaraǵan Balpan baı, qapelimde ne bolyp qalǵanyna túsine qoımady. Qazylardy izdep edi, olar sonaý opyr-topyr jurttyń ishine kirip ketip, kózine túspedi. Áldenege entelesken jurttyń sońynan bu da baryp edi, eshteńe kóre almady. Sol eki ortada jańa báıgeden ozyp kelgen býryl atty jetelep qazylar shyqty, sońdaryna esirik Esen eripti, japyryq bórkimen mańdaıyn ońdy-soldy súıkeı beredi. Býryl attyń tizgini qazylarda, esirik Esen qyl quıryqtyń ushynan ýystap ustap, shópitip-shópitip súıip qoıady. Balpan baı myna býryl atty kórgen. Qara shekpen jabýy bar, ylǵı aýyldyń shetinde jańǵyz qańtarýly turýshy edi. Qazylar buǵan qarap birdeńe deıdi. Ne dep turǵandaryna túsinse ne deısiń! Jurt azan-qazan, estirtpeıdi. Bireýler attaryna minip, sonaý kóz ushyndaǵy nar qospaq jaldarǵa qaraı shaýyp ala jóneldi. Asanbaı haziret qasyna jaqyndap, tizgininen ustady, qoınynan quran shyǵaryp kórsetti. Balpan baı áldenege júregi sýyldap, kóz aldyna qan shaýyp, jan-dármen kók jorǵanyń jalyna eńkeıdi. Sosyn qaıtyp tóńirekte ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn bilgen joq.

Qara býaldyr qapyryq munardyń ortasynda uzaq jatty. Bir ýaqyttarda baryp aýyldy dúrliktirgen azan-qazan jylaýdan basyn kóterip aldy. Ajar otyrǵan aq úıde áıelder daýys etip jatyr. Báıge tóbeniń basyndaǵy topyr taraǵan. Eki tóbeniń ortasyndaǵy qasqa jyranyń boıynan qazýly kórdeı aranyn ashyp jer oshaqtar qaraýytady. Kóleńkede kilem ústine jatqan bunyń qasynda bir top aqsaqal úrkerdeı bop úrpıise qalypty. Anadaı jerde qaqpa shekpen japqan býryl atynyń qyl shylbyryn ustap Esen tur. Esirik nemeniń eki ezýi eki qulaǵynda...

---