InfoHub Logo

№16 koleji
Jaratylystaný–matematıka pánderi ádistemelik birlestigi
Oryndaǵan: Esırkep Meıirjan Sabıtuly ​J-56 top stýdeti  

                                                                                  

MAZMUNY
Anotasıa

KİRİSPE
Bordyń shyǵý tarıhy, qasıetteri, qoldanylýy

İ.NEGİZGİ BÓLİM
1. Bordyń fızıko-hımıalyq qasıetterin tájirıbe jolymen anyqtaý
2.Tájirıbe bólimi boıynsha qorytyndy 

II.MEKTEP BORYNYŃ MUǴALİMDER MEN OQÝSHYLARDYŃ DENSAÝLYQTARYNA ÁSERİ
1-Qosymsha. Dárigerden alynǵan málimet

QORYTYNDY
ÁDEBIETTER TİZİMİ

ANOTASIA

Qazirgi tańda balalardyń basym kópshiliginde tynys alý joldarynyń aýrýlary kezdesedi. Bundaı balalarǵa bordan taralatyn untaqtan zıan keletini belgili. Sabaqta bordy qanshalyqty qoldanatynymyz belgisiz. Kúndelikti qolymyzǵa ustap júrgen bordyń adam aǵzasyna qandaı áseri bar eken degen oımen, onyń adamǵa tıgizer hımıalyq áserin bilgim keldi. Biz bolashaq elimizdiń jastarymyz, sondyqtan da denimizdiń saý bolǵanyn qalaımyz. 

Jumys úsh bólimnen turady: kirispe, negizgi bólim, qorytyndy.

Maqsaty: Mektep borynyń adam aǵzasyna tıgizetin hımıalyq, fızıkalyq qasıetterin zertteý.

Ózektiligi: Mektepterde qoldanyp júrgen bordyń quramyndaǵy zattardyń adam aǵzasyna tıgizetin zıandy áseri bolǵandyqtan, stýdentterdiń densaýlyqtary na alańdaýshylyq týǵyzyp otyr. 
Másele týyndap júrgenimen kolejimizde zerttelmegen, sol sebepten de, dárigerden tynysalý joldarymen aýyratyn balalardy anyqtap, saýalnamalar alý arqyly zertteý jumysyn qolǵa alý.

Kirispe
Mekteptiń negizi bilim beretin kózi-mektep bory ekeni bárimizge málim. Talaı jyldardan beri bor men taqtanyń arqasynda bilim alyp jatqan adamdar qanshama. Alaıda zaman ózgerip jatyr, mekteptiń materıaldyq bazasy jańarý ústinde,taqta men bordyń keleshekte qajeti de bolmaıtyn shyǵar.Zamanaýı kezeńde ǵylym men tehnıkanyń damyp,qaryshtap jatqanynda elimiz ilgeri,jańasha qadamdaýda. Qazirgi mektepterde ınteraktıvti, markerli taqtalar shyǵyp jatyr. Árıne bundaı taqtalar ár synypta tursa ıgi edi. 
Oqýshylar mektepke densaýlyqtaryn jaqsartý maqsatynda keledi. Balalardy kópshiliginde tynys alý joldarynyń aýrýlary kezdesedi. Bundaı balalarǵa bordan taralatyn untaqtan zıan keletini belgili. Bor taqtanyń betinde syzyqtar qaldyrady, arasynda usaq tastary bar, kózge kórinip turady. Jazǵannan keıin usatylyp shashylady, adamnyń kıimine, qolyna jabysady. Bordan qoldyń terisi qurǵap, qataıady, shańynan tynys alý qıyndaıdy.
Bordyń adam aǵzasyna tıgizetin áseri týraly muǵalimderden saýalnama júrgizildi. 
Dárigermen keńesý ótkizildi. Bordyń adam aǵzasyna hımıalyq áseri baǵalandy.
Sondyqtan da mektep borynyń adam aǵzasyna tıgizetin hımıalyq qasıetterin zertteý jumysymnyń maqsaty boldy. 

Týyndaǵan másele: Sapasy tómen mektep borynyń muǵalimder men oqýshylar úshin tıgizetin hımıalyq áserinen túrli aýrýlar týyndaýy múmkin.

Zertteletin jumysymnyń taqyryby: Bordyń adam aǵzasyna tıgizetin hımıalyq áseri
Maqsaty: Mektep borynyń adam aǵzasyna tıgizetin hımıalyq qasıetterin zertteý.
Mindetteri: 
1. Mektep borynyń shyǵý tarıhy, onyń qasıetteri jáne qoldanylýy jóninde aqparat jınaý.
2. Mektep borynyń hımıalyq quramyn anyqtaý, sandyq jáne sapalyq jaǵyn tájirıbe júzinde zertteý, ony qanshalyqty qoldanýǵa bolatynyna taldaý jasaý, basqa mektep borymen salystyrý.
3. Mektep borynyń adam aǵzasyna tıgizetin áseri jaıynda muǵalimdermen áleýmettik saýalnama júrgizý.
4. Mektep dárigerimen kezdesý,tynys alý joldarymen aýyratyn oqýshylar jóninde málimet alý.
5. Mektep borynyń aǵzaǵa tıgizetin áserine taldaý jasaý.

Jumys barysynda zertteýdiń tómendegideı ádis-tásilder qoldanyldy: 
- qajetti málimetterdi kitaphanadaǵy oqýlyqtan,ınternetten izdeý, taldaý jasaý;
- hımıalyq tájirıbe;
- kolej dárigerimen kezdesý.

BORDYŃ SHYǴÝ TARIHY, QASIETTERİ, QOLDANYLÝY

Bor - kokkolıto-forıdter dep atalatyn planktondy teńiz baldyrlaryna tán kálsıtti qańqalar esebinen qalyptasqan aq tústi shógindi taý jynysy, jumsaq jáne usaqtalǵysh. Sýda erimeıdi.
Negizinen bordyń hımıalyq quramynda kálsı karbonaty men magnıı karbonatynyń azdaǵan mólsheri men metal oksıdteri de kezdesedi. Kvarstyń usaq túıirshikteri men teńiz aǵzalarynyń qaldyqtarynan jınalǵan mıkroskopıalyq kálsıttiń psevdomorfozy bar. Taqtaǵa jazyp júrgen bordyń quramynda teńiz jalǵanaıaqtarynyń qańqalarynan turady. Teńiz jalǵanaıaqtarynyń ólgen qańqalary teńizder men muhıttardyń túbinde shógindi bolyp, jınalady. Myńdaǵan,mıllıondaǵan jyldar boıy jınalǵan úıindilerden ákti,borly taýlar qalyptasady. Bul taýlar sýdan bıiktep qurǵaq jerde taý jynystaryn túzedi. 
Júzdegen jyldar boıy bordy adamdar túrli maqsatta qoldanyp keledi. Mektepte qoldanyp júrgen borlar usatylyp qalmaýy úshin,baılanystyrýshy qospalar qosylady. Boıaýlar qosyp,túrli-tústi borlar da alýǵa bolady. 
Bor — borly qaǵaz jasaýda qajetti ónim,sapaly baspa qaǵazdaryn shyǵarǵanda qoldanady. Usaq bor aqtaý jumystaryna, qabyrǵa, tóbelerdi ákteýde paıdalanady. Aǵash dinderin qorǵaý úshin qoldanady. 
Bordy boıaý ónerkásibinde, aǵartý jumystaryna, rezeńke, qaǵaz, qant jasaǵanda paıdalanady. Qant ónerkásibinde qant qyzylshasynyń túsin aǵartý úshin, sirińke ónerkásibiniń de qajetti ónimi retinde jaratady. Polıpropılen jáne polıetılen óndirgende qosymsha zat retinde qoldanady. Adam aǵzasyna kálsı elementi bar,jetispegen jaǵdaıda taǵamǵa qosymsha tamaq retinde usynady.
Bordy shyny ónerkásibinde,shynyny qaınatý kezinde qosady. Hımıalyq áserlerge qarsy qasıeti bar bolǵandyqtan ony keńinen qoldanady.

İ NEGİZGİ BÓLİM

Bordyń fızıko-hımıalyq qasıetterin tájirıbe jolymen anyqtaý.
Aqparat jınaý barysynda kelesi kórsetkishter anyqtaldy: 
•    túsi;
•    úgilgishtigi;
•    bylǵaǵyshtyǵy ;
•    qattylyǵy. 
«Bordyń negizgi sapalyq kórsetkishteri» kestesi
-    Synama alynǵan jer
-    Túsi
-    Úgilgishtigi
-    Bylǵaǵyshtyǵy
-    Qattylyǵy

Zertteýge alynǵan mektepter men nátıjeleri
Daryn  mektep-ınternat
aq
ortasha
ortasha
joǵary

№1 M.Áýezov  atyndaǵy jalpy orta mektep
aq
ortasha
ortasha
joǵary

Shardara orta mektep lıseıi 
aq
ortasha
ortasha
joǵary

M.Gorkıı orta mektebi
aqshyl sur
ortasha
joǵary
ortasha

Hımıalyq quramy %: 
85-98 CaCO3 0,2-0,3 MgO 0,5-0,6 SiO2 0,2-0,4 Al2O3 
0,02-0,7 FeO + Fe2O3 

Fızıkalyq qasıetteri: 
Tyǵyzdyǵy 2,70 – 2,72g/sm; salmaǵy 1,42- 1,56 g/sm; ylǵaldylyǵy 30-33%

Mektep boryna sapalyq taldaý jasaý
Bordyń negizgi quramyna kálsı karbonaty kiredi. Tabıǵı bordyń quramynda eshqandaı qospalar bolmaıdy. Qoldanylyp júrgen borlardyń quramynda krahmal, ǵanysh (gıps) sıaqty baılanystyrǵysh zattary bolady. 
Al, mektep boryn daıyndaǵanda quramyna qandaı baılanystyrǵysh zattardy qosqanyn bilý úshin, tájirıbe júzinde dáleldep, sapalyq reaksıa júrizildi. 

Praktıkalyq jumys «Bordy sapalyq taldaý»
Qajetti qural-jabdyqtar: 1)mıkroskop; 2)zattyq shyny; 3)tamshýyr; 4)saqınasy bar laboratorıalyq turǵy; 5)súzgish; 6)tyǵyny bar gaz jınaǵysh qural; 7)kárlen kelishe,kelsabymen; 8)hımıalyq stakan; 9)synaýyqtar; 10)súzgi qaǵazy; 11)shyny taıaqshalar; 12)mektep borynyń úlgileri; 13)dıstıldengen sý; 14)ákti sý; 15)tuz qyshqyly (suıylt.); 16)qasyq; 17)spırtsham; 18)sirińke; 19)qysqysh; 20)ıodtyń spırttegi eritindisi. 

Karbonat - anıondardy (SO32-)anyqtaý.
Synaýyqqa usaqtalǵan bordy salyp,ústine azdaǵan mólsherde HCl tuz qyshqylyn quıamyz.Tez arada synaýyqty tyǵyny bar gaz ótkizgish quralǵa bekitiledi. Quraldyń bir ushyn 2-3 ml ák sýy bar synaýyqqa jiberemiz. Birneshe mınýt baqylaımyz,eger ák sýynda kómirqyshqyl gazynyń kópirshikteri paıda bolsa,ák sýy laılanyp ketedi.Tájirıbe arqyly bordyń quramynadaǵy karbonat – anıondy (SO32-) anyqtaımyz.

Krahmaldy anyqtaý. Krahmaldy anyqtaý úshin bordy spırtshamnyń jalynyna ustaımyz. Bordyń Quramyndaǵy kómirsýdy (krahmaldy) anyqtaımyz (kómirsýlardy qyzdyrǵan kezde kómirlenedi). Krahmaldyń sapasyn anyqtaǵanda ıod eritindisin de qoldanýǵa bolady. Zertteletin bordyń túıirshikterine 2-3 tamshy ıod eritindisin tamyzamyz.Iod eritindisiniń áserinen túsi kók túske boıalý kerek.

Ǵanyshqa mıkrokrıstalldyq reaksıa júrgizý.
Mıkrokrıstalldyq reaksıa arqyly quramyndaǵy ǵanysh tárizdi baılanystyrǵysh zattardy anyqtaýǵa bolady. Zertteletin ár synamadan 1 gramnan alyp, kelide usaqtap, 2 ml dıstıldengen sý quıyp,shyny taıaqshamen aralastyramyz. Alynǵan eritindini súzgi qaǵazynan ótkizip, súzip alý kerek. Alynǵan súzindini otqa qoıyp,sýyn býlandyryp, krısstalldaryn alamyz.
Daıyn preparatty mıkroskoppen qaraý arqyly (eger bordyń quramynda ǵanysh bolsa, pishinderi ıne tárizdi) ǵanyshtyń krısstalldarynyń óskenin kórýge bolady. 

Kálsı katıondaryn anyqtaý (Sa2+). 
Bordyń quramyndaǵy kálsı katıondaryn anyqtaý úshin bordyń usaq túıirlerin alyp,spırtshamnyń jalynyna ustaımyz. Quramynda kálsı katıondary bolsa jalynnyń túsi qyzyl-qyzǵylt túske boıalý kerek.

TÁJİRIBE BÓLİMİ BOIYNSHA QORYTYNDY

Alynǵan nátıjelerdi kestege túsiremiz. Zertteýge 4 mektepten synama alynǵan bolatyn.

Karbonat - anıondardy (SO32-anyqtaý
Krahmaldy anyqtaý
Ǵanyshty anyqtaý
Kalsıa katıondaryn anyqtaý (Sa2+).

Daryn  mektep-ınternat 
bar 
qaraıdy,
kók tús 
Ine tárizdi krısstalldar 
qyzyl-qyzǵylt 

№1 M.Áýezov  atyndaǵy jalpy orta mektep
bar 
qaraıdy,
kók tús 
Ine tárizdi krısstalldar 
qyzyl-qyzǵylt 

Shardara orta mektep lıseıi 
bar 
qaraıdy,
kók tús 
Ine tárizdi krısstalldar 
qyzyl-qyzǵylt 

M.Gorkıı orta mektebi
bar 
qaraıdy,
kók tús 
Ine tárizdi krısstalldar 
qyzyl-qyzǵylt 

ZERTTEÝ KEZEŃİ BOIYNSHA QORYTYNDY

Alynǵan ár mekteptiń synamalarynyń quramy zertteldi. Naqty dáleldemeler arqyly tájirıbe júrgizildi.
Karbonat - anıondardy (SO32-)anyqtaý barysynda naqty nátıje kórsetildi. Bordyń quramyndaǵy kálsı karbonaty tuz qyshqylymen anyqtalady. (kómirqyshqyl gazynyń bólinýinen ák sýy laılanady). Jasalynǵan tájirıbeni hımıalyq reaksıa teńdeýimen órnektedik. Teńdeý ıon almasý reaksıasymen júrgizildi.
SaSO3 + 2HCl → SaCl2 + SO2↑ + N2O
SO32- + 2N+ → SO2↑ + N2O
SO2 + Sa(ON)2 → SaSO3↓ + N2O
Nátıjesinde 4 synamada da karbonat anıondarynyń bar ekenin kórsetti.

Krahmaldy anyqtaý. 
Krahmaldy anyqtaýdyń 2 ádisi bar:
1. Bor otqa biraz ýaqyt qyzdyrylǵanda, ol qaraıyp ketti, ıaǵnı onyń quramynda krahmaldyń bary anyqtaldy ,sebebi kómirsýlardy qyzdyrǵan kezde kómirlenedi.
2. Krahmaldyń sapasyn anyqtaý úshin ıod eritindisi qoldanyldy. Zertteletin bordyń túıirshikterine 2-3 tamshy ıod eritindisin tamyzǵanda, bordyń túsi kógerdi. Demek krahmaldyń baryn dáleldedi.
4 synamada da krahmaldyń mólsheri bar ekenin dáleldendi. 

Ǵanyshty anyqtaý. 
Ǵanyshty anyqtaýda mıkrokrıstalldyq reaksıa júrgizildi. Nátıjesinde ıne tárizdi krısstalldar 4 synamada da kezdesti, demek ǵanyshtyń baryn dáleldeıdi. 
Zertteý nátıjeleri kórsetkendeı hımıalyq qospalar bar, sondyqtan da shamadan tys kóp paıdalanýǵa bolmaıdy.

Mektep borynyń muǵalimder men oqýshylardyń densaýlyqtaryna áseri
Adamnyń basty baılyǵy - densaýlyq ekenin bilemiz. Densaýlyqty saqtaýdyń qandaı joldary bar ekeni de aıtylyp júr, degenmen de osy másele búkil dúnıe júzinde qaralyp jatqanmen de, sheshimi bolmaı jatqan sıaqty. Ár salada qyzmet etip jatqan túrli mamandyq ıeleri men bilim alýshylardyń da, qoǵamdaǵy barlyq adamdardyń densaýlyq jaıynda qozǵalatyn máseleleri az emes. 
Qazirgi tańda ómir súrip jatqan adamdardyń kópshiliginde alergıa, bronhıaldy demikpe, júrek-qan tamyrlarynyń aýrýlary beleń alyp bara jatqandaı. Jańa dúnıe esigin ashqan jas baladan eńkeıgen qarıalarǵa deıin osyndaı aýrýlarmen zardap shegip jatqandary qanshama. 
Bizdiń qarastyryp otyrǵan máselemiz de, mektep borynyń densaýlyqqa tıgizetin áseri bolǵandyqtan, densaýlyq jaıynda sóz qozǵap otyrmyz. Mektepke alǵash barǵan bala eń alǵash bordy ustap, paıdalanýdy úırenedi. Mektep bitirgen soń da joǵarǵy oqý ornyndarynda da osy bormen jumys jasaıdy. Statısıkaǵa júginetin bolsaq adamnyń shamamen ómir súretin ýaqytyn 75 jyl dep eseptese, bala 6 jastan-17 jasqa deıin mektepte 11 jyl oqıdy. Joǵary oqý orynynda kem degende 6 jyl, keıbireýi ary qaraı jalǵastyryp jatady. Al ustazdyq joldy jalǵastyratyndar zeınetke shyqqansha mektepta jumys jasaıdy. Kem degenda 40 jyl. Jalpy eseptesek 57-60 jyldaı mektepte bordy paıdalanamyz.
Mektep bory talaı jyldardan beri bilimniń negizgi kózi retinde paıdalanylyp kele jatqanyn bilemiz, bor men taqtanyń arqasynda qanshama ǵalymdar, zıaly qaýymdar da shyǵyp jatyr, áıtsede zamanymyz jańaryp jatyr, qazirgi kezdegi oqýshynyń da muǵalimniń de densaýlyǵy qýanatyn jaǵdaıda emes, aýanyń quramynyń ózgerýinen be, hımıalyq zattardyń kóptep shashylýynan ba, ekologıalyq máseleler týyndap jatady, sondyqtan da kópshiligi tynys alý joldarynyń aýrýymen jıi ushyrasyp jatady. Biz eger bordy ary qaraı jalǵastyryp paıdalanatyn bolsaq, bolashaq urpaqtarymyz qandaı bolar dep oıǵa batasyń. Sonda mynandaı qorytyndy jasaýǵa bolady mektepte jumys atqaratyndardyń densaýlyqtary, oqýshylardyń bolashaǵy alańdatar máseleni týyndatady.
Mektep boryn ekologıalyq jaǵynan taza, qaýipsiz dep qoldanýǵa beredi,degenmen de, qoldaný barysynda onyń shańyn jutamyz, qolymyzdy bylǵaımyz, keıbir oqýshylardyń jep júrgenin de kóremiz. Al onyń quramynda ák, ǵanysh, krahmal, PVA, BF, kazeın jelimderi, boıaǵysh tárizdi qanshama hımályq zattar bar, aǵzaǵa zıandy dep aıtýǵa bolady. 
Barlyq dáleldemelerdi, statısıkalyq málimetterdi eskere otyryp, mektep borynyń qanshalyqty áseri bar ekenin bilý úshin zertteý jumysy ary qaraı jalǵastyryldy.
1-Qosymsha. Dárigerden alynǵan málimet
Mektep borynyń bizdiń stýdentterdiń densaýlyǵyna qanshalyqty zıan keltiretini jaıynda birneshe zertteý jumystary júrgizildi. Adam aǵzasyna qanshalyqty zıan ekenin bilý úshin mektep dárigerimen kezdesý boldy.
Dárigerdiń aıtýy boıynsha mektep boryn kóp paıdalanýǵa bolmaıdy, ásirese týberkýlezben aýyratyn balalarǵa bar bordy shamadan tys kóp paıdalaný zıandy. 

Bizdiń usynysymyz:
Kolej muǵalimderine aıtarymyz, mektep borynan týyndaıtyn keri áserdi azaıtý úshin keńester aıtqymyz keledi:
1. Jumys kezinde bordy paıdalanǵan soń, qoldy jumsartatyn sabynmen únemi jýyp otyrý; 
2. Qoldy jumsartatyn jaqpa maıdy jıi paıdalaný;
3. Taqtany tek ylǵaldy shúberekpen tazartyp,jýý;
4. Taqta súrtetin shúberekti ár súrtken saıyn jýyp tazartyp otyrý;
5. Taqtanyń shúberegin jıi aýystyryp otyrý.

QORYTYNDY
Mektep bory - onyń quramynda ák, ǵanysh (gıps), krahmal, PVA, BF, kazeın jelimderi, boıaǵysh tárizdi qanshama hımályq zattary, aǵzaǵa zıandy.
Zerttelgen bordyń úlgileriniń quramynda kálsı karbonatynyń 40 tan 80%-ǵa deıin ǵanysh (gıps) bar. Syrtqy túr-túsi birdeı bolǵanymen, zertteı kele hımıalyq quramyndaǵy qospalarynda aıyrmashylyq bar ekenin baıqadyq.
Aqparattardy jınastyrý kezinde bor týraly maǵlumattar alyndy. Mektep boryn zıany joq, ekologıalyq taza, qoldanylýǵa bolatyn zat retinde paıdalanǵanymen de quramyndaǵy kóptegen zıandy zattaryn anyqtaı otyryp, tıgizetin birneshe zıany bar ekenin, onyń oqýshylarǵa, muǵalimder  úshin de keri áseriniń bar ekenin bildik. Keıbir oqýshylar bordy jazyp qana qoımaı, ony jeıtinin de bilemiz, degenmende qazirgi borlardyń quramynda jelim tárizdes zattar, gıps, krahmal, ákti zattar bar ekenin kópshiligi bile bermeıdi.
Ásirese oqýshylar densaýlyqtaryn túzep jatqanda, osyndaı usaq-túıek ispettes zattardy da qoldanýdyń paıdasy men zıany jóninde bilgenderi jón dep bilemin. Qazirgi álemdegi bolyp jatqan,bilim salasyndaǵy jańa ózgeristermen birge, osyndaı máselelerdi de basshylarymyz qarastyrsa eken dep oılaımyn. Sonda ǵana elimizde deni saý urpaqtar ónip-óser edi.
Qazirgi mektepterde ınteraktıvti, markerli taqtalar shyǵyp jatyr. Árıne bundaı taqtalar ár synypta tursa ıgi edi. Bizdiń mektepte 13 synyp bólmesi bar, al ınteraktıvti taqta tórteý, qalǵan synyptar mektep boryn paıdalanady.
Bizdiń usynysymyz da osy bordyń ornyn basatyn markerli, ınteraktıvti taqtalar ár synyp bólmesinde bolsa, kez-kelgen oqýshynyń ómirine qaýipsiz bolar edi. Zertteý júrgizý men úshin qyzyqty bolǵanymen, hımıanyń qyr-syryn bildim, túrli zertteý júrgizý arqasynda jospar qurýdy, naqty nátıje jasaýdy úırendim. Barlyq tájirıbeniń qorytyndysyn matematıkalyq málimetterge júgine otyryp, qorytyndy jasalyndy. 

QOLDANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ:
1. Hımıa bez formýl. / A.A. Karsova,1954,93-bet.
2. Oqýshy anyqtamasy./M.S.Sáýlebekova,224-225-bet.
3. Oqýshy anyqtamasy./ M.S.Sáýlebekova,2-kitap,220-221-bet.
4. Spravochnık shkolnıka. Hımıa / Sost. M. Kremenchýgskaıa, S. Vasılev. M.: Fılolog, 1995. 380-bet
5 .B.A.Vvedenskıı.Bolshaıa sovetskaıa ensıklopedıa./  B.A.Vvedenskıı; -1954.2 basylymy.93-bet.
6 .Ia poznaıý mır: Detskaıa ensıklopedıa: Hımıa / Avt.-sost. L.A.  Savına. – M.AST, 1995. – 448 bet.

---