InfoHub Logo

№16 koleji
Jaratylystaný–matematıka pánderi ádistemelik birlestigi
Oryndaǵan: Aıtbaı Erjigit Áskeruly J-56 top stýdeti  

MAZMUNY

I.    KİRİSPE
1. Qymyz – sýsyn

II. NEGİZGİ BÓLİM
2.1 Tarıhqa kóz júgirtsek....
2.2 Qymyzdyń mańyzdylyǵy onyń daıyndaý prosesteri
2.3  Qymyzdyń hımıalyq quramy

III. QORYTYNDY.
Mektep oqýshylarynyń qymyzdy paıdalanýy (áleýmettik saýalnama).
İV. Paıdalanylǵan ádebıetter tizbesi
 
 
ANOTASIA

Ǵylymı zertteý jumysynyń maqsaty:
Sýsyn retinde qymyzdyń taǵamdyq qor qatarynda alatyn ornyn, quramdas bólikterin anyqtaý ádisin úırene otyryp, túrlerin, quramy men qasıetteri boıynsha salystyrý, eksperıment jasaý, adam aǵzasyna tıgizetin áserin bilý.
Boljam: Qymyzdyń quramyn, qasıetterin zerteý arqyly mektep eksperımentterin jetildirýge yqpal etetin jáne áleýmettik máseleler qarastyryldy.
Zertteý kezeńderi:
1-kezeń - Zertteý taqyrybyn tabý, ádebıettermen tanysý jáne materıaldar jınaqtaý;
2-kezeń - Eksperımentti jobalaý;
3-kezeń - Jınaqtalǵan materıaldy suryptap, negizgi maqsatty ashýǵa jumystaný;
4-kezeń - Eksperıment jasap, jumysty júıeleý, rásimdeý, qorytyndylaý, jazý.

Zertteý ádisi: Zertteýde jınaqtaý, saralaý, ádebı-ǵylymı taldaý, hımıa laboratorıasynda quramyndaǵy zattarǵa sapalyq reaksıa jasaý ádisteri basshylyqqa alyndy.
Zertteý jańalyǵy men zertteý dárejesi:
Zertteý nátıjesi: Sýsyn týraly paıdaly qajetti tarıhı jáne ǵylymı sıpattaǵy derekterdi engize otyryp, adam organızmine paıdaly áserlerine zertteý júrgizildi.

Qorytyndy: Dúnıejúzi halyqtarynyń tarıhynda jáne kúndelikti ómirde erekshe oryn alatyn qymyz, qymyz ishý, sýsyndy ázirleý ádisteri jáne soǵan baılynysty rásimderdi zertteı kele adam organızmine áserin baıyptaý.

KİRİSPE

Qymyz – bıeniń sútinen daıyndalatyn densaýlyqqa shıpaly ári juǵymdy sýsyn. Qymyz qazaq halqynyń ulttyq taǵamdarynyń ishindegi eń qurmetti dastarqan dáminiń biri. Sary qymyz dertke shıpa, denege kúsh. Qymyz negizinen jylqy terisinen tigilip, ábden – tobylǵy tútininiń ysy sińgen sabada ne bolmasa aǵash kúbide ashytylady. Qymyzdyń ashytqysy «Qor» dep atalady. Dákege túıgen qordy sabaǵa ne kúbige salyp, onyń ústine bir shelekteı jańa saýǵan salqyn saýmaldy quıyp, ydystyń syrtyn jylylap orap tastaıdy. Qor ezilip saýmalǵa tegis taraǵanda saýmaldyń dámi qyshqyldanady. Sóıtip, jańa qor jasalady. Jańa qordyń ústine salqyndatylǵan (áıtpese qymyz irip ketedi) saýmaldy quıyp, ár joly saýmal quıylǵan saıyn pispekpen jarty saǵattaı pisip aralastyryp otyrady. Qymyz ashytylatyn ydystyń ishine qoıdyń súr quıryǵyn ne bolmasa jylqynyń súr qazysy men semiz jaıasyn salyp jiberse, qymyz maıly ári jumsaq bolady. Ádette qymyzdyń ózinen de maı shyǵady. Ol maı qaraltqymdanyp, qymyzdyń betinde qalqyp júredi. İńirde pisilgen qymyzdy jylylap qymtap qoıyp, kelesi kúni bıeniń bas saýymy saýylyp bolǵannan keıin ǵana qotarady. Saba men kúbini eń kemi aptasyna bir ret ábden jýyp, keptirý, eń kemi bir ret ystap otyrý qajet. Der kezinde tazartyp, ystalmaǵan ydys óńezdenip, qymyzdan «eski» dám shyǵyp turady. Qymyzdan bir kúnge jeterlik mólsherde qotaryp alǵannan keıin, onyń ornyna qaıta saýmal quıylady. Bul proses bıe aǵytylǵanǵa deıin osylaı jalǵasa beredi. Qymyz qotarǵanda ydystyń túbine jeterlik mólsherde qor qalýǵa tıis. Qymyz daıyndaý sheberligine, súttiń tegine, ýaqyt mezgiline qaraı birneshe túrge bólinedi. Osyǵan oraı onyń atalýy da alýan túrli.

Onyń en bastylary tómendegiler:
Ýyz qymyz – bıeni alǵash baılaǵanda ashytylatyn qymyz. Muny bıe baý dep te aıtady.
Bal qymyz - ábden pisilgen jáne boıyna jylqynyń ne qoıdyń maıy sińgen bapty jumsaq qymyz. Mundaı qymyzdyń óńi ádettegi qymyzdan kóri sary ári qoıý bolady.
Besti qymyz - tórt tún asyp, ashýy meılinshe jetken qymyz.
Dónen qymyz - úsh túnegennen keıin qotarylatyn, meılinshe ashýy jetken qymyz.
Jýas qymyz - ústine saýmal qosyp jumsartylǵan qymyz. Qymyz asa ashyp ketkenshe ishýge qolaıly bolý úshin osylaı isteıdi.
Qunan qymyz - eki túnegennen keıin ǵana qotarylatyn qymyz. Bul túneme qymyzǵa qaraǵanda kúshti bolady. 
Qysyraq qymyz -  birinshi ret qulyndanǵan qýlyq bıeniń sútinen ashytylatyn qymyz. Qýlyq bıeniń súti jylda saýylyp júrgen sary qaryn mama bıelerdiń sútine qaraǵanda álde qaıda qýatty bolady. Qysyraq qymyzdy ádette «Tý qymyz» dep aıtady.
Qysyrdyń qymyzy- bıe aǵytylyp ketken keıin, jem, shóbi daıyn adamdar qysyr bıelerdi iriktep alyp qalyp, qysta qolda ustap saýady. Sondyqtan, bul qymyzdy «qysyrdyń qymyzy» deıdi.
Sary qymyz - shóp pisip, bıeniń súti qoıylǵan kezde ashytylatyn qymyz. Bul jazdy kúngi qymyzǵa qaraǵanda qoıý ári óńi sary bolady.
Sirge jıar qymyz - bıe aǵytylar kezdegi eń sońǵy qymyz. Bıe alǵash baılanyp, ýyz qymyz isherde bir toı bolsa, bıe aǵytylyp, sirge jıar qymyzdy isherde taǵy bir toı bolady.
Túneme qymyz - eski qymyzdyń ústine saýmal quıylyp, kelesi kúni (taǵy bir kún asqannan keıin) qotarylǵan qymyz.
Qoryqtyq (tasqoryqtyq) – tek qana qoı — eshkiniń sútinen qoıshylar óriste júrgende pisirip ishetin tamaq. Aǵash tostaqqa ne sapty-aıaqqa saýyp qoı sútine otqa ábden qyzdyrylǵan malta tasty bir-birlep salyp otyrady. Shıki sút 2-3 mınýtta qaınap, pisedi.

Qymyzdyń dámin keltirip jáne kúsheıtý úshin qosylatyn zattar:

* Kepken súr qazy
* Qoıdyń eti
* Qoıdyń quıryǵy 
* Qalampyr
* Kúshala
* Kók qylsha 
* Jylqynyń tobyǵy
* Qant 
* Bal
* Meıiz 
* Keptirilgen órik
* Quıma kúmis (jamby)
* Qymyzdyń ashytqysy:
* Uıytqy 
* Qor
* Qoraba 
* Erim
* Tuz sińgen jylqynyń jaıasy 
* Ashyǵan nan
* Ashyǵan bıdaı kóje 
* Jylqynyń jaq súıegi
* Jylqynyń ortan jiliginiń basy (pisirilgen) 
* Sabany ystaıtyn zattar:
* Tobylǵy
* Qaıyńnyń qabyǵy

Zertteý bólimi
Halqymyzdyń dástúrli bilim men tárbıeler jıyntyǵy – ǵumyr boıy jınaqtalǵan tájirıbelerdiń qorytyndysy. Onda talaı ǵasyrlar súzgisinen ótken uǵymdar, túsinikter, paıymdar jatyr. Mádenı muralar ýaqyt ozyp, qoǵam damyǵan saıyn ekshelenip, jańaryp jańa mazmunǵa ıe bolady. Sondyqtan qazaq halqynyń mádenı muralary adamzat balasynyń qol jetkizgen dana pikirleri men asyl oılaryna, tájirıbelik tujyrymyna óte baı. Mádenı muralardyń tárbıelik máni árqashan da nár berip baıytyp otyratyn qýatymen búgingi bilim berý salasynyń altyn jemisi bolyp otyr.
Kóshpeli eldiń barlyq tirshilik bolymysy tabıǵatta jáne tabıǵatpen bite qaınasyp otyrady. Uly dalada kóshpeli ómir súrýge beıimdelgen olar óz meken etken keńistiktiń barsha qadir qasıetin tanyp, bilip jáne sol keńistiktegi qubylystardy ýaqytymen zerdeleýge, teńestirýge, paıymdaýǵa mashyqtandy. Ertedegi qazaq halqy qorshaǵan ortany bir – birinen oqshaý turǵan zattar men qubylystardyń retsiz jıyntyǵy emes, tutastaı baılanysty birliktegi dúnıe dep tanydy, tabıǵattaǵy zattar ondaǵy júretin qubylystardan turatyndyǵyn paıymdady. Tabıǵat týraly qazaq halqynda onyń keńistiktegi ýaqyttyq mólsheri jaǵynan birkelki jáne jalpy zańdylyqtary bar ekenin, ondaǵy zattar men qubylystardyń máńgi ári sheksiz ekendigi boıynsha dúnıetanym qalyptasty. Tarıhı zertteýler tas dáýirden beri ómir súrip kele jatqan qazaq halqynyń arǵy urpaqtarynyń malmen, eginshilikpen aınalysyp, jartylaı kóshpeli ómir súrgenin dáleldeıdi. Qazaqtar qorshaǵan ortada damý, ózgerý, qozǵalý, basqa zattarǵa aınalý, úrdisi júrip jatqandyǵyn, olardyń ózine tán zańdylyqtarynyń bar ekenin erteden – aq sezgeni anyq. Mysaly aǵash janyp kúlge aınalady, sút ashyp, aıranǵa aınalady, qaınap turǵan sý taǵam quramyn ózgertip pisiredi. Bundaı qubylystardyń fızıkalyq jáne hımıalyq ǵylymdardyń zerttep dáleldengendigine deıin eski tanym qalyptasqan bolatyn.
Erteden kele jatqan dástúr boıynsha qazaq óte qonaqjaı halyq. Dastarhany mal ónimderi men sút ónimderimen kómkerilgen. Tórt túlik maldyń sútinen ár túrli tátti, dámdi taǵamdar ázirlep, dastarhan baılyǵyn arttyra túsken. Qazaq halqy kóshpeli ómir súrgendikten tutynatyn ydystary kóbinese temirden, aǵashtan, teriden jasalyp, oıý- órnektermen áshekeılengen. Ásirese sút taǵamdaryn saqtaý men daıyndaýda basqa ultqa qaraǵanda qazaq halqy óte sheberlik tanytqan. 
Túrki halyqtary etnografıasyn zertteýshi L.P.Potapov bylaı dep jazǵan: «Qymyzdy oılap tapqan – kóshpendiler, sebebi naǵyz kóshpendi turmys shydamdy da, júriske myqty jylqy ósirýmen baılanysty boldy. Kóshpendi turmysta bul jańalyqqa tap bolý áste qıyn emes edi. Saýyp alynǵan bıe sútin teri ydysqa quıyp (saba – A.T.), kóship júrgende ystyq kúnde shaıqalǵan sút ózinen-ózi qymyzǵa aınalǵan. Shaıqalǵan sútti iship kórgen kóshpendi shólin qandyryp, jan saraıyn ashyp, densaýlyǵyn nyǵaıtyp, kóńilin kótergenin baıqaǵan. Olar sóıtip qymyz jasaýdyń ádisterin jetildire bergen… Negizinde qazaqtarda qymyz ashytýdyń osy kóne ádisi áli kúnge deıin saqtalǵan, qazaqtar áli kúnge deıin qymyzdy teri ydystarda saqtaıdy jáne uzaq kóshte teri ydysta únemi birqalypty shaıqalyp, kóbiktenip turǵan qymyz eń dámdi dep sanalady».

«Qymyzmuryndyq» merekesi
Kóktem kelip, tirshilik jańa bir túrge enip, tabıǵat býsanǵan shaqta qystyń qyspaǵynan shyǵyp, aýzy aqqa tıgen halyq osy bir kezeńdi erekshe toı dýmanǵa aınaldyratyn. Jer kóktep jaılaýǵa shyqqan jurtshylyq bıe baılap, qymyz ashytyp, búkil aýyl bolyp toılaıdy. Bıe saýylyp, saba qymyzǵa tolǵan sátte alǵashqy sýsynnan barsha jurtshylyq aýyz tıip, bul jıyn qymyzmuryndyq merekesine ulasatyn. Qymyzmuryndyq – naýryz, sabantoı sekildi qazaqtyń kóne merekeleriniń biri. Alaıda keshegi keńes úkimeti tusynda qymyzmuryndyq merekesi túgili, qazaq óziniń tól sýsyny qymyzdy umyta bastaǵan joq pa?! Oǵan tarıh betteri kýá bola almaq.
«Qymyzmuryndyq» merekesi saltanatty túrde toılandy. Qymyzmuryndyq meıramyn shartty túrde ekige bólýge bolady. Birinshi – bıe baılar. El jaılaýǵa kóshken soń saýylatyn bıelerdi bóle bastaıdy. Aýyl aqsaqaldary ózara keńesip, bul iske erekshe den qoıady, jelilerdi tartqyzdyrady, asaý bıelerdi ustaý úshin jigitterdi daıyndaǵan. Al áıelder jaǵy bolsa, sabalar men kónekterdi jýyp, jelige keptirýdiń qamyna kirisetin bolǵan. Osylaısha jigitter jeliniń jibin tartyp, qazyqtaryn qaǵyp, toqpaqtaryn saılaǵan. Sáskege jaqyndaǵanda aýyl adamdary jeliniń basyna jınalyp, qulyndardy ustap, jelige baılaı bastaıdy. Qulyndardy baılap bolǵan soń, áıelder men qyzdar jeli basyna pisken et, qurt, irimshik, taǵy basqa taǵamdar ákeledi. Barlyǵy otyryp, tamaq ishken.
Kópshilik bir-birine «Baılar kóbeısin!» dep tilekter aıtqan. Jelige, aıǵyrdyń jaly men saýyryna sary maı jaǵady. Muny «bıe baılar» dep ataıdy. Bıe baılardan soń qymyz ashytýǵa ulasady. Ashytqysy barlar kúndelikti saýmaldy bir-birine qosyp, qymyzmuryndyqqa daıyndalady. Ashytqyny «uıytqy» nemese «qor» dep ataıdy.
San jyldar tarıhy bar merekemizdiń atalyp ótýine Oblystyq musylman áıelder lıgasyndaǵy ájelerimizdiń eńbegi zor. Dástúrimizdi jańǵyrtyp, urpaq jadynda saqtatý, qymyzmuryndyq merekesin qaıtadan ortamyzǵa ákelý búgingi kúnniń basty maqsaty. Oblystyq musylman áıelder lıgasynyń tóraıymy Zara Qojahmetova:
Biz, "Qymyzmuryndyq” merekesin jylyna bir ret ótkizip kele jatyrmyz, jylda aıtýly merekege aýdan, aýyl turǵyndary at salysatyn. Bıyl sál ózgeris jasadyq. Endi ár aýyldyq eldi – mekender atalmysh merekemizdi ózderi kezek – kezek atap ótetin boldy. Búgingi qalamyzdaǵy bul mereke dástúrli merekemizdiń bastaýy bolmaq, — dedi. Sonymen birge elimizdiń tynyshtyǵyn tilep, memleketimiz qýatty bolsyn degen aq tilegin jetkizdi. 
Shynymende osynda keremet jazdyń jyly shyraıly kúnderi keletin qymyzmuryndyq merekesiniń qasıeti erekshe. Halqymyz qystyń qytymyr kúnderin artqa tastap, uzyn sarydan da ótip, aýzynyń aqqa tıgen sharapaty mol ýaqyty. Qymyzmuryndyq merekesin toılaýǵa jınalǵan buqara sany da aýyz toltyryp aıtarlyqtaı. Jınalǵandar arasynda qarttarymyzdan bastap, táı – táı basqan búldirshinderimizde boldy. Qashanda toı toılaýdy unatatyn kópshilik siz-biz desip syılasyp, sapyrylǵan qymyzdan sýsyndap, ájelerdiń aq baýyrsaǵynan dám tatysty. Ortalyq baqta ulttyq naqyshtyń kórinisi baıqalyp, án shyrqalyp, bı bılenip, ulttyq oıyndar oınalyp, ónerpaz qyz – jigitter merekeniń kórkin qyzdyra tústi. 
Bizdi qýantqan bir jáıt — ol kishkentaı jas óspirim uldarymyz ben qyzdarymyzdyń ulttyq kıim kıip, qazaqsha tamyljyta án salýy boldy. 
— Halqymyzdyń osyndaı keremet merekesi bar ekendigin osy bastan bastap sezine bersin degen nıetpen nemerelerimizdi dástúrli merekemizge arnaıy ertip keldik-, deıdi aq jaýlyqty ájeler. Kópshiliktiń kórkin ashyp, ulttymyzdyń ıisin sezdirip, ulttyq kıim boılaryna jarasyp júrgen óskeleń urpaqty sózge tartqanymyzda, olar "Qymyzmuryndyq merekesin ájelerimizben birge toılaýǵa keldik”-, deıdi zor maqtanyshpen. 
Qymyzmuryndyq merekesiniń sońynda jınalǵan qaýym "Aýzymyzdan aq, basymyzdan baq ketpesin” — degen lebizderin aıtysyp, kóterińki kóńil – kúımen úılerine tarqasty.

Qymyzdyń mańyzdylyǵy onyń daıyndaý prosesteri
Qymyz- bıeniń ashyǵan súti. Qymyzdy ashytyp baptaý óte kúrdeli proses. Qazaqtar qymyzdy kóbinese jylqy terisinen jasalǵan sabada, torsyqta nemese meten shelekterde ashytady. Qymyzdyń sapasy tikeleı ony pisirýge baılanysty. Sabaǵa 100 lıtrden astam, torsyqtarǵa 10-20 l, al shelekterge 30-40 l qymyz ketedi.
Qymyzdy daıyndaý tehnologıasymen qatar qymyz sóziniń óte kóneden kele jatqanyna dálel Eýrazıanyń kóptegen elderindegi sharap ataýlary: «hemýs», «gmyz», «gymza» – qymyz sózinen shyqqany áldeqashan dáleldengen.
«Olar bıe sútin aǵash astaýlarda pisip, betin qalqyp alady, betindegi qalqymasy eń jaqsy dep sanalady. Ony asa qadirleıdi, qupıa saqtaıdy». Gerodottyń kúni búginge deıin «betin qalqyp alady» degeni jańa saýylǵan bıe sútin sabaǵa qosyp, qymyzdy quıyp alý prosesin aıtqany bolý kerek. Gerodot tusyndaǵy, ıaǵnı osydan 25 ǵasyr buryn kúbide ne sabada qymyz pisý men kúbide sút pisip, maı alý tásili qazirgi qazaq, qyrǵyzda sol baıaǵy qalpynda saqtalǵan.
Qymyzdyń mańyzdylyǵy onyń daıyndalý prosesterine tikeleı baılanysty, soǵan az-kem toqtala ketkendi jón kórip otyrmyz. Qymyz daıyndaıtyn burynǵy ájeler men apalardy kóbirek saǵynasyń. Olar bıe sútin saýyp bolǵannan keıin keregege ilýli turǵan sabaǵa nemese meske quıady. Sodan keıin arnaıy pispek arqyly ábden ıin qandyra piskileıdi. Saba taı terisinen jasalady. Onyń syıymdylyǵy lıtrden joǵary. Odan shaǵyndaý serke terisinen jasalǵan meskege jıyrma lıtrge jýyq qymyz quıylady. Bul aldymen ystalyp, óńdelip birneshe márte tazartylyp daıyndalǵan qazaqtyń dástúrli, qymyz úshin jaratylǵan ydystary. Onyń buryshynda pushpaǵy bar. Qymyzdy ádette, osy pushpaqtyń baılamyn sheship, úlken aǵash ydysqa quıyp alyp, aǵash ojaýmen sapyryp, kelgen qonaq-tarǵa aǵash tostaǵan arqyly dám tatqyzady. Bul ydystardan ishilgen qymyzdyń dámi tańdaıdan kópke deıin ketpeıdi.
Qymyz – bıeniń sútinen daıyndalatyn densaýlyqqa shıpaly ári juǵymdy sýsyn.  Qymyz qazaq halqynyń ulttyq taǵamdarynyń ishindegi eń qurmetti dastarqan dáminiń biri. Sary qymyz dertke shıpa, denege kúsh. Qymyz negizinen jylqy terisinen tigilip, ábden – tobylǵy tútininiń ysy sińgen sabada ne bolmasa aǵash kúbide ashytylady. Qymyzdyń ashytqysy «Qor» dep atalady. Dákege túıgen qordy sabaǵa ne kúbige salyp, onyń ústine bir shelekteı jańa saýǵan salqyn saýmaldy quıyp, ydystyń syrtyn jylylap orap tastaıdy. Qor ezilip saýmalǵa tegis taraǵanda saýmaldyń dámi qyshqyldanady. Sóıtip, jańa qor jasalady. Jańa qordyń ústine salqyndatylǵan (áıtpese qymyz irip ketedi) saýmaldy quıyp, ár joly saýmal quıylǵan saıyn pispekpen jarty saǵattaı pisip aralastyryp otyrady. Qymyz ashytylatyn ydystyń ishine qoıdyń súr quıryǵyn ne bolmasa jylqynyń súr qazysy men semiz jaıasyn salyp jiberse, qymyz maıly ári jumsaq bolady. Ádette qymyzdyń ózinen de maı shyǵady. Ol maı qaraltqymdanyp, qymyzdyń betinde qalqyp júredi. İńirde pisilgen qymyzdy jylylap qymtap qoıyp, kelesi kúni bıeniń bas saýymy saýylyp bolǵannan keıin ǵana qotarady. Saba men kúbini eń kemi aptasyna bir ret ábden jýyp, keptirý, eń kemi bir ret ystap otyrý qajet. Der kezinde tazartyp, ystalmaǵan ydys óńezdenip, qymyzdan «eski» dám shyǵyp turady. Qymyzdan bir kúnge jeterlik mólsherde qotaryp alǵannan keıin, onyń ornyna qaıta saýmal quıylady. Bul proses bıe aǵytylǵanǵa deıin osylaı jalǵasa beredi. Qymyz qotarǵanda ydystyń túbine jeterlik mólsherde qor qalýǵa tıis. Qymyz daıyndaý sheberligine, súttiń tegine, ýaqyt mezgiline qaraı birneshe túrge bólinedi.
Árıne, qymyzdyń osyndaı dárejede daıyndalýyna bizdiń burynǵy ájelerimiz ben apalarymyz erekshe kúsh jumsaǵan. Sol sebepti, qymyz adam aǵzasyna shıpaly bolyp keledi.
Qazirgi kezde qymyz jaqsy daıyndalyp júr deımiz. Biraq dúkender-de, bazarlarda satylyp jatqan qymyzdarǵa kóńil tola bermeıdi. Olardyń daıyndaǵan qymyzdary meıirińdi qandyrmaıdy. Ony shyny ydysqa quıyp, biraz tyndyryp kórińizshi. Kádimgideı sýy bólektenip turady. Bul — qymyzdyń dámin joǵaltqany degen sóz. Bul jerde daıyndaýshylardyń qymyzdy óz dárejesinde dámdep jetkizýge sheberligi jetpegen. Sondyqtan qymyzdardyń sapasy nashar ári adam aǵzasyna paıdasy az. Qazir qala bazaryna ákelip satýshylar qymyzǵa sý qosady. Bul qasıetti qymyzymyzǵa ǵana emes, adamdarǵa qastyq jasaý.
Qymyzdy ashytý qoryn sol qymyzdyń ózinen jasaıdy. Kúzde sabadaǵy nemese torsyqtaǵy qymyz tunǵan kezde ydystyń túbine qymyzdyq jınalady. Mine, sol 10 qoıýyn mata dorbaǵa quıyp, salqyn jerge kelesi maýsymǵa deıin saqtaıdy. 
Jańa saýylǵan bir shelek bıe sútine bir ojaý saqtalǵan qordan salyp, bir táýlik jyly jerge qoıý kerek. Sodan soń osy qor únemi qymyz ashytýǵa paıdalanylady. Qazaqtar sabaǵa semiz súr qazy da salyp otyrady. Qazy salyp, jaqsylap pisirilgen qymyzdyń baby da, dámi de ózgeshe bolady.
Qymyzdyń sapasy ydysyna da baılanysty. Sabany 10-15 kúnde bosatyp, keptirip, tobylǵy tútinineystap alǵan jón.Qymyzdyń qyryq shaqty túri bar. Saýmal- endi ǵana ashı bastaǵan nemese ashshy qymyzǵa bıenin jańa saýylǵan sútin quıyp, pisip jumsartqan tushshy qymyz.
Qymyzdy ashytýdyń óndiristik ádisi sút qyshqylynyń taıaqshalary men sút ashytqysynyń taza sebindilerinen alynǵan ashytqy daıyndaýǵa negizdelgen. Alǵash ret qymyzdy osyndaı ádispen laboratorıalyq jaǵdaıda  1910-1911 j.j. A.S. Gınzbýrg pen A.A. Bachınskaıa – Raıchenko daıyndaǵan bolatyn. Qymyzdy ónerkásiptik jaǵdaıda daıyndaý tehnologıasyna mynadaı prosester jatady:

- sút daıyndaý;
- ashytqy daıyndaý;
- ashytý;
- qymyzdyń jetilýi;
- sapyrý;
- ydysqa quıyp tyǵyndaý;
- kópirshitý;
- salqyndatý;
- saqtaý.
Sútti daıyndaý ony ólshep, sodan soń maqta súzgiden nemese 3-4 qabat dákeden ótkizip súzýge salady. Qymyz daıyndaý úshin qyshqyldyǵy 7º T aspaıtyn, tyǵyzdyǵy 29-33º A, maılylyǵy keminde 1% saý bıeniń súti paıdalanady. Eger jańa saýylǵan sút birden ashytýǵa jóneltinbegen bolsa, ony jedel 10-12 gradýsqa deıin salqyndatyp, osy temperatýrada 12 saǵattan asyrmaı ustaý kerek. Qymyz ashytý isindegi eń mańyzdysy – ashytqy daıyndaý. “Msyrı” sanatorııiniń qymyzdy ǵylymı-zertteý laboratorıasynyń metodıkasy boıynsha sút qyshqyl taıaqshalar sterıldengen qaımaǵy alynǵan sıyr sútine sebiledi, torýla tıpi ashytqy-sýslo agaryna sebiledi. Qaımaǵy alynǵan sút quıylǵan eki kishkene bótelkeni tyǵyzdap, 65ºS deıin ysytylǵan sýy bar kastrúlge salyp qoıady. Sodan soń sýdy 30 mınýt boıy ysytady. 1-shi bótelkeni 26ºS deıin salqyndatyp, oǵan agarǵa sebilgen ashytqyny salady. 40ºS deıin salqyndatyp 2-shi bótelkege sút qyshqyl taıaqshalardy salady. Bótelkelerdi termostatqa qoıady: ashytqysy baryn t 28-30º jerge 15-18 saǵatqa, sút qyshqyl taıaqshalar baryn t 35-37º jerge 5-7 saǵat boıy ustaıdy. Ashyǵan soń ashytqysy bar bótelkeni shaıqaǵanda kópirip ketedi, al sút qyshqyl bakterıalar qosylǵan sút qop-qoıý bolyp uıyp qalady. Eki bótelkeniń ishindegini de bir-birine aralastyryp, oǵan 100 ml, ıaǵnı barlyq ashytqynyń úshten birindeı bıeniń jańa saýǵan sútin nemese 31-35º deıin jylytylǵan sút qosady. Osy qospany 15 mınýt boıy aralastyrady. Sodan soń daıyn bolǵan ashytqyny t 26-28ºS  termostatqa ábden jetilýge qoıady da, alǵashqy saǵattyń ishinde 5-6 ret  aralastyryp otyrady. Alǵashqy 3-5 táýlik boıy táýligine 4-5 ret saýmal quıyp, ony quıǵan saıyn 15 mınýt boıy aralastyrady. áýeli ashytqynyń  1:3 kólemindeı, sodan soń qospanyń qyshqyldyǵy 65-70º deıin jetkenshe saýmal quıyp otyrady. Ashytqyny jetildirý jáne kóbeıtý 4-5 táýlikke deıin sozylady. Osy ýaqyt ishinde ashytqynyń qyshqyldyǵy 130-140º T bolýy tıis, sodan keıin, ony óndiriske paıdalanýǵa bolady.
Bıe sútiniń hımıalyq quramy 1922 jylǵy zertteýler nátıjelerinen belgili.
Bıe sútiniń basqa janýarlar sútimen salystyrǵanda, birinshiden, hımıalyq quramy árbir janýardyń aǵzasynda óziniń genetıkalyq ereksheligine baılanysty.
Bıe sútiniń taǵamdyq sapasy onyń quramynda belok, kómirsýlar, lıpıdterge baılanysty bolyp keledi.
Bıe sútiniń hımıalyq quramy prosent esebimen alǵanda mynadaı bolyp keledi: súttegi qant-6.7%, jalpy belok-2.0 %, kazeın-50.7%, mıneraldy tuzdar-0,5%, maı- 1.3-2.0%, vıtamınder: A vıt.- 0.125-0.832mg, S vıt.- 97-135 mg, V tobyndaǵy vıtamınder, D vıt., E vıt.-0.65-1.05mg.
Qymyzdyń quramyna kiretin túrli zattardyń bári de adamnyń boıyna jaqsy sińedi. Maıy dámdi, belogy juǵymdy. Az shamada kezdesetin sút jáne kómir qyshqyldary adamnyń tábetin ashyp, asqazannyń jaqsy jumys isteýine jaǵdaı týǵyzady.Bıe sútinde «S» vıtamıni mol bolady. Sondyqtan da týberkýlez aýrýynan emdeý úshin aıryqsha joǵary. Sondyqtan da týberkýlezdi qymyzben emdeıtin eń alǵashqy kýrort 1858 jyly Samara qalasynyń mańynda ashylǵan.
Qazirgi medısınada qymyzdy antıbıotıktermen jáne basqa da dári- 12 dármektermen baılanystyra otyryp, ókpe, súıek jáne búırek týberkýlezin, júrek, qan tamyrlary aýrýlaryn emdegende, sondaı-aq vıtamınder jetispegende, zat almasý buzylǵanda qoldanady. Antıbıotıkalyq dári- dármekter qymyzdyń quramyndaǵy: vıtamındermen, qorektik zattarmen, ashytqylarmen qosylyp organızmge ońaı sińedi. Óziniń adam organızmine jasaıtyn kúrdeli jáne ár jaqty áserine qaraı qymyz tirshilik kózi retinde yqpal etedi jáne mańyzdy tamaq ónimi bolyp tabylady. 
Bıe sútiniń quramynda mıneraldyq qosylystardyń bolýy kelesi kórsetkishtermen sıpattalady:
Bıe sútinde jalpy mıneraldyq qosylystardyń jalpy mólsheri sıyr sútine IQ– jáne ÝF – spektroskopıa, potensıometrlik tıtrleý, refraktometrıa, polárımetrıa.
Súttiń hımıalyq quramy bıeniń fızıkalyq jáne qorektený jaǵdaıyna aýa-raıyna kútimine baılanysty bolady.
Qymyz sút tárizdi aq – surǵylt túsi bar, birkelki bolady.
Bıe sútinde jalpy belok mólsheri shamamen 2 %.
Qymyzdyń ashý jáne jetilý prosesinde súttiń beloktary polıpeptıdke deıin.
Bıe sútinde jáne qymyzda maı mólsheri – 1.5-1.9%. 
Qymyzdyń quramynda proteaza, lıpaza, katalaza, redýktaza, laktaza, transamılaza, degırogenaza

Ǵylymı maǵlumattar boıynsha qymyzdyń quramynda vıtamınder de kezdesedi: 
1 l qymyzdaǵy vıtamın mólsheri:

1. Vıtamın A jáne karotın 0.9-6.9 mg
2. Vıtamın S (askorbın qyshqyly) 91-157 mg
3. Vıtamın V1 (tıamın) 194-154 mkg 
4. Vıtamın V2 (rıboflavın) 257-416 mkg
5. Vıtamın V12 (sıanokobolamın) 3.25-4.05 mkg
6. Vıtamın RR (nıkotın qyshqyly ) 299-1060 mkg
 
Qymyzdyń aǵzaǵa áseri
Qymyz – aýrýǵa em, saýǵa qýat. Qymyzdyń densaýlyqqa tıgizer paıdasyn aıtyp taýysa almaısyń. Qymyz quramynda «S» dárýmeni mol, sıyr sútimen 13 salystyrǵanda on ese kóp. Onyń emdik qasıetteri, ásirese qurt aýrýyn emdeý qasıeti joǵary. Onyń adam aǵzasyn álsiretetin sozylmaly aýrýlarǵa qarsy kúresetin artyqshylyǵyn da aıta ketken jón. Dárigerler qymyzdy bezgek aýrýyna jáne jótelge qarsy ishýge usynys jasaıdy. Qymyzben emdelgende qan quramyndaǵy gemoglobın erıtrosıt kóbeıedi. Tamyrdyń soǵýy jıilep, qan aınalymy jyldamdaıdy. Qan tamyry jumysy men júrek soǵysy jaqsarady. Al osy kúni jastar jaǵy qymyzdyń ornyna sheteldik «Coco-cola», «Pepsi-cola» tárizdi sýsyndardy jıi tutynady. Onyń aǵzaǵa zıandylyǵyn eskerip júrgen biri joq. «Coco-cola»-nyń bala densaýlyǵyna aýyr zıan keltiretinin dúnıejúzi bilip, jar salyp jatyr. Tipti jarnamalaýǵa tyıym salyp, kompanıaǵa onyń zıandyǵyn moıyndaty. Osy «Coco-cola» sýsynymen kóliktiń esigin jýǵanda boıaýy birden ketip qalypty. Taǵy bir mysal – aýyldaǵy mal soıǵan úı qaryn tazalaý úshin osy sýsyndy paıdalanady eken. Jańa soıylǵan maldyń qarnyn 15-20 mınýt «Coco-cola» sýsynyna salyp qoısa, qaryn appaq bolyp shyǵa keletin kórinedi. «Pepsi-cola» sýsynyn da ishkennen saqtaný kerek. Bul sýsyn densaýlyqqa óte qaýipti. Aıtalyq, semizdik, dıabet, júrek, qan tamyrlary aýrýlaryna shaldyqtyrady. Sondyqtan, tek qana ata-babalarymyzdyń izimen ulttyq taǵamdarymyzdy boıymyzǵa, ulttyq qundylyqtarymyzdy janymyzǵa azyq eteıik, aǵaıyn! Qazaqtyń ulttyq sút taǵamdarynyń (aıran, qaımaq, qurt, qymyz, súzbe, sút, shubat, irimshik) adam densaýlyǵyna tıgizetin paıdasy orasan zor. Babalarymyz qadirlegen jylqy malynyń súti – qymyzdyń emdik qasıeti bar ekendigi ejelden málim. Deni saý adamnyń aǵzasy bir táýlikte orta eseppen 50 mg S dárýmenin qajet etse, bir lıtr qymyz quramynda 200-260 mg S dárýmeni bar eken. Qymyzda sonymen qatar sól bólý jáne júrek jumysyn jaqsartatyn V tobyndaǵy jáne aǵzadaǵy totyǵý-totyqsyzdaný reaksıalaryna áser etetin S toby dárýmenderi, sondaı-aq, A toby dárýmenderi kezdesedi. Shiritkish mıkrobtarǵa, ishek taıaqshalaryna jáne sarǵysh stafılokoktarǵa qarsy joıǵysh kúshi bar qymyz – týberkýlez, súzek, dızenterıaǵa, dıfterıa bakterıalaryna tosqaýyl qoıady. Arnaıy emdeıtin saýyqtyrý ortalyqtaryndaǵy qymyzdyń joǵaryda aıtylǵan aýrýlardyń qozdyrǵyshtaryn joıý qýaty dáriden esh kem túspeıdi. Qymyzdyń quramynda jynys garmondaryna jaqsy áser etetin fermentter bar. Bul áıelderdi bedeýlikten, erlerdi belsizdikten qorǵaıdy. Qýattandyrady. Qurt aýrýlarynyń aldyn alady, aýyrǵan adamnyń qaıta qalpyna kelýine jaqsy yqpal etedi. Saýmal qymyzdy em retinde býyn aýrýlaryna ishse tipti paıdaly. Saldanýdyń aldyn alady. Jańa bosanǵan kelinshektiń sútin molaıtyp, 14 nárli etedi. Demek, emizýli balaǵa da paıdasy orasan. Ashyǵan qymyz shóldi basyp, qantamyrdy qordalanǵan zıandy qaldyqtardan tazartady. İsh qatýdyń aldyn alady. Ashyǵýdan keıin qymyz ishý býyn aýrýlaryna óte paıdaly. Adam denesiniń kúsh-qýatyn arttyrady, búırek pen baýyrdy 14 qanyqtyrady, qan tamyrlaryn tazalaıdy. Býyn aýrýlary men súıektiń qaqsaýyn, júıkeniń juqarýyn, bas aınalýyn, sozylmaly sary aýrý (gepatıt), uıqysyzdyq, ishektegi jara (gastrıt) sıaqty aýrýlardyń aldyn alady nemese jeńildetedi. Qymyz adamnyń fızıkalyq jaǵdaıyn jaqsartady, tábetin ashady, as qorytýdy jaqsartady.Qymyz quramynda 28 túrli mıkroelementter, kóptegen dárýmender bar. Qymyz sapaly tamaq ónimi ǵana emes, sondaı aq shıpaly sýsyn dep te esepteledi. Qymyz adam densaýlyǵyna ǵana paıdaly deı almaısyz. Túrli dertke shaldyqqan maldarǵa da jylqynyń sútin berip jazýǵa bolatyn kórinedi. Muny mal dárigeri mamandyǵynda oqyǵan baýyrymnan estidim. Onyń aıtýy boıynsha, qymyzdy buzaýlardyń, balapandar men taýyqtardyń ashshy isheginde qabyný belgileri baıqalǵanda, iri qara maldyń asqazany álsiregende, taýyq balapandaryna A jáne V dárýmenderi jetispegende, saýyn sıyrlardyń irińdi jelinsaý (mastıt) aýrýyna em retinde qoldanýǵa bolady eken. Halyq arasynda qymyzdy kóńil kúı sergektigi jáne uzaq jasaý sýsyny dep tekke atamaǵan. Emdik sýsyn retinde qymyzdy ózimizdiń ata-babalarymyz halyq medısınasynda asqazan, ókpe, ishek aýrýlaryna paıdalanyp kelgen. Qazaq elimen qosa kórshi qyrǵyz eli, tatarlar, bashqurt elinde de emdik qasıetterge qoldanǵan. Qymyzben emdeý ádisin ýaǵyzdaýshylardyń biri V.I.Daıv 1843 jyldary Orynbor qalasynda áskerı qyzmette júrip qymyzdyń shól qandyrar sýsyn ekenin qurqulaq aýrýynyń aldyn alý qasıeti týraly naqty sheshimin dárýmenderdiń ashylýynan buryn batyl málimdegen bolatyn.
XVIII ǵasyrdyń ortasynda Samara qalasynda alǵash ret qymyzben emdeý shıpajaıy ashyldy. Osy ǵasyrdyń 73 jyldarynda N.V.Postnıkov ǵylymı túrde qymyz sýsynynyń adam aǵzasyna paıdaly ekenin, adamnyń óz jasynan jas kórinýine jáne salmaq qosýyna yqpal etetinin dáleldedi.
Qymyzdyń áserinen asqazan sóliniń bólinýi jaqsarady, tábeti artady, astyń qorytylýy júıesi jaqsy jumys isteıdi.
Qazirgi medısınada qymyzdy antıbıotıktermen jáne basqa da dári-dármektermen baılanystyra otyryp, ókpe týberkýlezinen, búırek, súıek aýrýlaryna jáne de 15 ishek-qaryn, júrek, qantamyrlary aýrýlaryn emdegende, sondaı-aq dárýmender jetispegende qoldanyp júr.
Jaz aılary qymyzdyń kóbeıip, arzandaıtyn kezi. Osy kezderi aǵzalaryńyzǵa molyraq dárýmender jınap, densaýlyqtaryńyzdy jaqsartyp alyńyzdar.
Halyq medısınasy qysta jylqy etin jegen adamdardyń kóp tońbaıtynyn aıtady. “Qymyz qyryq túrli dertke em” deıdi dana jurtymyz. Bıe sútinen ashytylatyn qymyzdyń dárýlik qasıetin qazir resmı medısına da moıyndap otyr. Erterekte el arasynda týberkýlezge shaldyqqandardy qymyzben emdegen. Qymyzdyń qasıeti jaıly “Qazaqtyń halyq medısınasy” kitabynda: “Qymyz – shıpaly sýsyn. As qorytýǵa kómektesedi. Deneni, júıkeni qýattandyrady, uıqyny túzeıdi. Ókpe týberkýlezine shıpa bolady. Kóńildi kóterip, rýhtandyrady. Uzaq naýqastan keıin aryqtap, deneniń álsizdenýine, sozylmaly ókpe týberkýlezine maýsymnyń sońynan shildeniń aıaǵyna deıingi qymyz óte jaqsy em bolady. 3 aıǵa deıin naýqas adam shamasyna qaraı 1-2 lıtrge deıin kúnine 2-3 ret ishkeni jón. Sonymen qatar qymyzdy jıi paıdalaný aǵzany túrli aýrýlardan aryltyp, adamnyń olarǵa qarsy turýyna kúsh beredi” delingen. . Qymyz ejelden as qorytý júıesiniń aýrýlaryn, anemıa, qurqulaq, meshel, nevrastenıa jáne týberkýlezdi (qurt aýrýlaryn) emdeýge qoldanylyp keledi. Sondaı-aq, qymyz ishektegi irip-shirý prosesterin tejeýge áser etedi. Ondaǵy shiritkishmıkrobtarǵa, ishek taıaqshalaryna, stafılokokk mıkrobyna antıbıotıktik áseri bary dáleldendi. Sol sıaqty, týberkýlez taıaqshalarynyń ósip-ónýine kedergi jasaıtyny anyqtaldy.Qymyzben emdeý erejesi: alǵashqy 3 — 4 kún boıy az-azdap, kúnine 0,5 l-deı ǵana iship, keıin 1 l, odan da kóbirek ishýge bolady. Sóıtip, 7 — 8 kúnde aýrýdyń asqa tábeti artyp, as — qorytýy túzele bastaıdy. Qymyzdy tamaqqa deıin 1 — 1,5 saǵ buryn ishý kerek. Jalpy týberkýlezdiń qandaı túrin bolmasyn qymyzben emdeýge bolady. Biraq onyń qaıtalap órship, qozyp turǵan kezinde, ıaǵnı qan túkirip, dene ystyǵy kóterilip ketken jaǵdaıda Qymyzben emdeýdi ýaqytsha toqtata turý kerek. Gastrıt aýrýynyń qyshqyldyǵy joǵary túrine ushyraǵanda qymyz ishýge bolmaıdy. Qazaqstanda qymyzben emdeıtin alǵashqy ashylǵan sanatorıı — “Býrabaı”. Aýrýdyń damý barysyna qaraı Qymyzben emdeý ádisterin Qazaq taǵamtaný akademıasy zertteıdi.
Orystyń ataqty ǵalymy V.I.Dal: “Qymyz ishýdi ádetke aınaldyrsań, basqa sýsyndardan góri onyń artyqshylyǵyn erekshe sezinesiń. Osynaý shıpaly sýsyn 16 ashtyq pen shóldi birden basady, deneńdi salqyndatady. Eger qymyzdy úzbeı ishseń, bir aptadan soń ózińdi sergek sezinesiń. Densaýlyǵyń túzelip, tynysyń keńıdi, júziń jarqyrap shyǵa keledi. Ony basqa qorek túrlerimen eshbir salystyrýǵa bolmaıdy”
degen eken. Ǵalymdardyń pikirine súıensek, deni saý adam aǵzasyna táýligine orta eseppen 50 mg S dárýmenderi kerek bolsa, qymyzdyń bir lıtrinde ol 200-250 mg. Shıpaly sýsynda sól bólýdi, júrek jumysyn jaqsartatyn V dárýmenderi, V1, V 2, V 3, onyń ishinde qannyń jasalýyna qatysatyn V12, aǵzanyń qartaıýyn tejeıtin S toby dárýmenderi, lıpoıd, A dárýmenderi mol. Qymyz – naǵyz antıbıotık. Ol aǵzaǵa taraǵasyn ishektegi shirý prosesin tejeıdi. Shiritetin mıkrobtardy, ishek taıaqshalaryn, sarǵysh stafılokoktardy qyryp-joıady. Qurt aýrýy, súzek, dızenterıa, kúl (dıfterıa) bakterıalaryna tosqaýyl qoıady.   .
Qymyz ashytqanda keıbir vıtamınderdiń mólsheri ózgeredi: bıotın, tıamın, V12 vıtamıniniń mólsheri kemıdi; rıboflavın, folı qyshqyly sol kúıinde qalady; pantoten qyshqyly artady.
Qymyzda mynandaı mıneraldyq zattar bar: kálsı totyǵy — 48%, magnıı totyǵy – 3,4%, fosfordyń bes totyǵy – 21,3%, hlor – 7,5%.
Qan quraýda mańyzdy rol atqaratyn kobált pen mys sıaqty elementter sıyr sútinen góri bıe sútinde edáýir kóp: kobált onda 1,5 ese, al mys 3,2 ese artyq… Bir lıtr qymyzda 1,60 mg mys bolady. Quramyndaǵy mıkroelementteriniń mólsheri jóninen bıe súti ana sútine jýyqtaý, bul jóninde Donesk medısına ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri E.P.Grebnıkovanyń jáne basqalarynyń derekteri dálel bola alady.
Árdaıym alda júretin Eýropa taǵy da aldymyzdy orap ketti. Búginde qymyz óndirýmen Germanıa, Golandıa, Avstrıa, Italıa memleketteri aınalysa bastaǵan. Nemis ǵalymdary qymyzdyń emdik qasıetin dáleldegennen keıin kúlli Eýropada oǵan degen suranys jyl saıyn arta túsýde. Óıtkeni bul tabıǵı dárini kózi ashyq, jańalyqty bizge qaraǵanda tez qabyldaıtyn Eýropa jurty birden joǵary baǵalap, qol jetimdi qylýǵa kúsh salǵan. Bir ǵana Germanıada qazir osy óndirispen 50-ge tarta kásiporyn aınalysady (bizde bar bolǵany 10 shaqty kásiporyn ǵana). Jýyrda Almatyda ótken “Gastroenterologıa – 2011” halyqaralyq kongresine qatysqan,
Germanıadan kelgen qonaq Gans Solman: “Qazir Eýropa elderinde qymyzǵa degen suranys óte joǵary. Bizdiń bıe sútinen jasalǵan ónimderimizdi Fransıa, Golandıa, Belgıa elderi talap alady desek artyq aıtqandyq emes. Árıne, bul rette qymyzdy paıdalaný dástúrin qazaqtardan alǵanymyzdy moıyndaımyz. Bir qymyzǵa qarap-aq qazaq halqynyń danalyǵyn ańǵarýǵa bolady. Qazaq dalasynda qymyz jasaý tájirıbesi bar, endi tek alǵa qaraı sony damytý qajet. Jylqylardyń jaqsysy da osy qazaq jerinde. Óndiriske kúsh salsa jetip jatyr” degen-di. Kári qurlyqta qymyz bizdegiden 60 ese qymbat turady. Qazaqstanda 1 lıtr qymyz 500 teńge tóńireginde bolsa, Eýropa elderinde onyń 1 lıtriniń quny 7-8 myń teńgege jetip jyǵylady. Muny tekke aıtyp otyrǵanymyz joq. Nege bizde osy óndiristi jandandyrmasqa? Jerimizde jylqy kóp emes pe? Elimizde shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa mán berilip otyrǵanda múmkindikti nege paıdalanyp qalmasqa. Germanıa qymyzǵa degen patentti ıelenip alǵandyqtan shetelge shyǵara almaspyz, alaıda ishki suranysty óteýge jumystanýǵa bolady ǵoı. Jastardyń arasynda ulttyq taǵamymyzdyń qadir -qasıetin nasıhattasaq, el arasynda maskúnemder azaıyp, túrli aýrýlar men ólim-jitim azaıar edi. Jerimizdiń tabıǵatynyń ózi ekotýrızm ortalyǵy bolýǵa suranyp tur emes pe?
Kezinde elimizde qymyzben emdeıtin shıpajaılar bolyp edi, qazir onyń biri joq. KSRO kezinde Kýdráshov aýrýhanasynda syrqattarǵa qymyz berilip, talaı jandar ókpe aýrýynan saýyǵyp shyqty.
AS.Pýshkın qymyz jóninde bylaı dep jazǵan: "Qymyz bıe sútinen jasalady: Bul sýsyn — taý halyqtary men Azıada kóship júretin halyqtardyń jappaı ishetin sýsyny. Onyń dámi jaqsy jáne densaýlyqqa barynsha paıdaly dep esepteledi". Densaýlyqqa paıdaly jáne uzaq jasaýǵa kómektesetin bul sýsyn halyqtyq medısınada ókpe aýrýlaryna em retinde paıdalanyp kelgen. Qymyz adamdy júdetetin sozylmaly aýrý kezinde denege qýat beretin em retinde paıdalanylǵan. Dárigerler qymyz spırtin bezgek aýrýyna ushyraǵanda jáne jótelgende ishýge usynys jasap otyrǵan.
Qazir oılap qarasaq ulttyq qundylyqtarymyzǵa mán bermegendikten birtindep olardy sheteldikter ıemdenýde. Búgin Germanıa qymyzǵa, evreıler shubatqa patent alsa, erteń taǵy bireýi qara dombyramyzdy bizdiki dep júrmesine kim kepil. Qymyzdy óz jerimizde, jylqynyń Otanynda daıyndasaq ǵana ketken esemizdi qaıtaramyz. Ári týrızmdi damytyp, qymbat ta shıpaly sýsyndy tabys kózine aınaldyramyz. Jerinde eshbir qazba baılyǵy joq Japonıa joǵary tehnologıalardy óndirý arqyly damyp otyrǵanyn bilemiz. Kúnshyǵys elinen úlgi alyp, paıda keltiredi degenniń bárin iske qossaq, naryq zańynyń talabyn oryndaımyz. Meıli, bizde taý men eski qorǵandar bolmaı-aq qoısyn, esesine shalǵyndy dalamyz ben tamasha sáıgúlikterimiz bar ǵoı. Sóz sońynda “Elim” degen azamattar qymyz óndirisine kóńil bólip, onymen aınalysqysy keletin kásipkerlerdi, jylqyshylardy qoldasa, nur ústine nur bolar edi degimiz keledi.
Jylqy qymyzy densaýlyqqa asa paıdaly ekendigi ár ýaqyt nasıhattalyp keledi. Soǵan qaramastan, aǵzaǵa paıdaly sýsyndy az mólsherde paıdalanamyz. Oǵan sebep, áli de qymyzdyń mańyzdylyǵyna jáne qajetti mólsherde paıdasy bar ekendigine túsinigimiz shamaly. Sondyqtan jylqy malyn kóbeıte otyryp, elimizdiń barlyq túkpirinde sapaly daıyndalǵan qymyzdardy árbir jas urpaqqa ishkizip, onyń qasıetin joǵarylatýǵa qamqorlyq jasalý kerek.
«Aýrýǵa – em, saýǵa – qýat, dári qymyz» – dep Jambyl atamyz jyrǵa bekerden-beker qospasa kerek-ti. Al Aqtamberdi jyraý bolsa: «Bıeniń súti sary bal – qymyzdan asqan dám bar ma?» dep tamsanǵan. Óıtkeni, qymyz qazaq halqynyń ulttyq taǵamdarynyń ishindegi eń qurmetti dastarqan dámderiniń biri.
 
Paıdalanǵan ádebıetter:
1. Q.Bozymov «Jylqy jáne túıe sharýashylyǵy» Almaty  «Qaınar»1993j.
2. L.V Álimjanova «Sút ónimi» Astana, 1998j.
3. Z.S Seıitov «Qymyz jáne shubat»  Almaty 2005j.
4. Kenjeahmetuly S., Qazaqtyń darqan dastarqany, Almatykitap 2007 j.
5. M.G.Kýramshına «Qymyz» Almaty, 1951 j.
6. Q.Dúısenbaev, Z.Seıitov, Á.Hasenov «Qymyz»   Almaty «Qaınar» 1968j.
7. B.Sadyqov, I.Saryev, A.Otarbaev «Aq dastarqan» Almaty «Qaınar» 1987 j.
8. L.V.Álimjanova «Sút ónimi»    Astana, 1998 j.
9. B.Baraqbaev «Sút jáne sút taǵamdary» Almaty, 1989 

---