InfoHub Logo

(Esenbaı Dúısenbaev shyǵarmashylyǵy)

Esenbaı esimdi aqyn baryn bul kúnde ıisi qazaq biledi desem, eshqandaı artyq bolmas edi, al jyr qumar jurttyń jóni bir bólek qoı. Óıtkeni jyr qumar jurt ta kánigi qusbegi (ptıselov), ıaǵnı baıaǵynyń mergenderi sıaqty emes pe?! It tumsyǵy ótpeıtin ný ormanǵa kire bergende aldyńnan júzdegen ásem daýysty ánshi qustar qarsy alar edi de, tek ákki, kánigi qusbegi ǵana saırap turǵan qaı qus ekenin jazbaı tanıtyn, qatelespeı ajyratar edi. Esenbaı qoltańbasyn da jyr daýysty hor ishinen birden tanyp alady jurt.

... Sáýir kelgen sáride
Sylqym, kúmis syńǵyrly,
Bastap ketti bóri de
Jalpyǵa ortaq bir jyrdy.
... Jastyq shaǵy ótkende
Kúrsinetin jyrshydaı,
Sondyqtan, Kún, kóktemde
Kúrkireısiń tynshymaı, —

dep syńǵyrlaı biletin Esenbaı, budan ári kileń osy kóktem, gúl, bozala tań, boztorǵaı áýenimen áspettep, birkelki shýaqty, jyly, kóktem lebindeı yrǵaqty jyrlardan túzipti. Jýsany jupar atqan, bulaǵy kúlip, bórisi ulyp, baqasy quryldap, boztorǵaı shyryldap jatqan týma dalanyń tunyq álemine kezigesiń.

Qarly qystyń qoınynda jaz jaralyp,
Sáýirlerde sáýleli sazdar aǵyp
Tabıǵattyń keledi kóktemderin
Qańqyldaǵan qanatty qazdar alyp, —

degen sáýleli, nurly shýmaqtar seniń de kóńilińe shýaǵyn tógip, keýdeńe kóktem ornata bastaıdy, óz kókireginde de áldebir qustardyń saırap ala jónelgenin ańǵarasyń. Shynaıy, shynshyl, nazdy, sazdy poezıa dep ózim osyny aıtar edim. Kór-jórdi tizip kóne ańyzdy qaıta jyrlap, uıqastyryp áńgime jazyp ta abyroı taýyp júrgender bar, onyń qasynda:

... Armanym alda bar qansha,
Jetpeıin ıa jeteıin, —
Ókpem bir óship qalǵansha
Qumaı bop qýyp óteıin! —

degender túgin tartsań maıy shyǵyp turǵan tekti sóz, asyl poezıa emes pe!..

Dúnıe netken jaryq-ty,
Saǵymnan azat saı-shyńdar.
Saf taza osy qalypty
Saqtaıtyn máńgi qaısyń bar?! —

degen shýmaqqa tánti bolmaı kór. Sezim de, oı da ózinde, selkeýi joq joldar ǵoı.

Shynynda da aǵynan jaryla:
Bul júrek armany mol, jyr-áni kóp,
Oılaman máńgi soǵyp turady dep.
Órtegen ózegimdi óleń úshin
Dúnıege kelgenmin men bir-aq ret, —

dep aqynnyń ózi aıtyp otyrǵandaı naǵyz óleń elinen óleń úshin kelgen biren-saran aqyndardyń jyryn oqyp, men ózim de shabyttana túsip otyram. Óıtkeni, ózek jaryp shyqqan mundaı óleńder kókireginde oty bar adamnyń kóńilin jelpimeý, úrlep, túrtip, qozdyra mazdatpaýy áste múmkin emes. Shyn poezıanyń asyl qasıetiniń biri de osy ekenin ańǵaram. Áıtpese, "áı, páli, durys qoı" degizip qana qoıatyn, jany bolsa da, qyzdyrar qyzýly qany joq, dáni bolsa da, jalt qaratar nári, este qalar dámi joq óleńderdiń myń sanyn kezdestirip te, oqyǵan bolyp ta júrmiz ǵoı.

Ondaıǵa qosyla keýdeńnen qus ushyrmaısyń. Elikpeısiń, demikpeısiń. Bas shulǵyp, "osylaı shyǵar" deısiń de qoıasyń. Solardyń qasynda:

Armanym qandaı mol edi,
Oıym da onǵa bóledi.
Barlyǵyn quıttaı júrekke
Syıǵyzyp ketkim keledi, —

degen joldar eriksiz eleń etkizip, seniń de delebeńdi qozdyryp, bir izdete bastaıtyny aqıqat emes pe? Endeshe bul óleńge nege qol soqpaıyq?! Óıtpesek qazaq jyryna kópe-kórneý qıanat bolmaı ma?

Aqyn aýyly, ósken orta, taı-qulyndaı tebisken qurby-qurdasy, qıanat kórsetken ur da jyq doıyrlar, óz etine tıgen soıyldar, jáýteńdegen jetimek kóz ben jetilgen shaq, aıaýly áje, áz dostar — bári-bári kóz aldyńnan ótip, kólbeńdeı túsip kórinip baryp, keıde jylymshy sezim astynda kómilip qalyp jatady.

Kımesek te biz kók saýyt,
Kóz ilmeı ótti ne túnder.
Jıdeli saıda shóp shaýyp,
Joryqta júrdik jetimder.
... Sypa bir belden boratyp,
Sypyra sáýle tomaǵa, —
Sypyra bizdi oıatyp,
Syqpyrtýshy edi sol aǵa.

Bul soǵystan keıingi aýyldyń bárimizge tanys qaraketi. Tań atpaı jyly tósekten julyp alyp, qula bestisin borbaılaı júrip, jumysqa aıdap salatyn mazasyz brıgadır bárimizge tanys. Meniń de dál osy taqyryptas "Brıgadır" deıtin óleńim bolǵan. Ideıasy da osy edi. Esenbaı ony oqydy ma, oqymady ma, bilmeımin, biraq kórkemdigi bul óleńnen artyq emes edi, kitaptaryma kirmegen. Gazette basylǵan kúıi qala bergen kóne jyrlardyń biri ǵana.

Balalyq dáýir saǵynyshy syńsyǵan bir tátti áýen, ádemi shýaqty armandaı úlbirep alyp, ómiri kókeıińnen ketpeıtin balalyqtyń baldáýren shattyq shaǵy jaıly ózekjardy jyrlar osylaı bir túıindese turady da, endi erjetken, eseıgen Esenbaı janary alysty sholyp, kókjıegi keńeıip, ákeler ótken izge, solardan qalǵan súrleý-soqpaqqa úńilip, sodan syr túıip, alys-jaqynmen syrlasa bastaıdy. Bul rettegi jyrlary da áıteýir elden qalmaýdy nıet etpeı, ózinshe túıin, ózinshe baılam izdep, tyń tujyrymdar jasaýdyń jaqsy mysaldary bola alady eken.

Torǵyn túnde qushaǵyma toldy óleń,
Ár tasyńa amandasyp, qol berem.
Qasıetti Lenıngrad, keldim men
Qaldaıbekten shyǵyp jatqan jolmenen, —

dep Lenıngrad qursaýy, ómir men ólim, ajal men adam jaıynda kónekóz qarttarsha maıpazdap bir jyrlap alady. Ialta, Qara teńizdi sharlap, tolqynǵa qulash urady.

Budan soń qaıtadan aýyl mańyna oralyp, ómir jaıly, tirliktiń ashshy muńy men tátti rahaty jaıly, jaýyzdyq pen kisilik, adal men aramza, alasa men bıik týraly tolǵamdy, fılosofıaly oılarǵa ketedi. Bárine de sol aqyn qalpynan aınymaı otyryp, oıly da parasatty azamat sózin aıtady.

Jıiledi bozań qyrda
Boztorǵaıym lúpili,
Týdaı shalqyp kóz aldymda
Týǵan aýyl tútini, —

dep óziniń kishi otaýy, bylaısha aıtqanda, týǵan aýyly tóńiregindegi tógilmeli tókpe kúıge basady. Aýylynyń qumyn da, qyry men qyratyn da, jylǵasy men bulaǵyn, jýsany men quraǵyn sonshalyq ystyq mahabbatpen úzdige, úzile jyrlap kelip, endi Almatyǵa turaqtaǵan aqyn, óziniń Qaldaıbek, Jarqamys, Temirge degen ǵashyq kóńilimen búkil elin qushsam degen ıgi nıetke aýysady. Sóıte tura, ańsary aýylyna aýady da turady, aýady da turady:

Kóktem kóńil ósirip,
Turmyn qıal taýynda —
Aparsam dep kóshirip
Astanany aýylǵa! —

deıdi endi. Aýyldy, aýyldastaryn saǵynyp otyryp:

Aqtóbede jaýyp kún,
Saırap kóktem saıynda.
Hat jaz maǵan Aýyldyń
Jańalyǵy jaıynda, —

dep te ezilip, tebirenedi.

Munyń bári de biz úshin shetimizden tanys sezim, belgili, bastan ótkergen jáıttar bolǵasyn ba, óz sózińdeı, óz oıyńdaı bolyp, júrekke dál tıip, dálelmen uıalap jatady. Kóp kóńilinen shyǵa bilgen aqyn qaı-qaısysy bolsyn óz oqyrmanyn, ózin izdeýshini tabatyny aıdan anyq belgili aqıqat.

Aqyn — árdaıym tabıǵattyń tól balasy. El perzenti Esenbaı tabıǵat tamashysyna, qylt etken qubylysqa óz kóńiliniń jarqylyn ushtastyra otyryp, jańa bir tyń, tosyn dúnıe jasap shyǵýǵa sheber.

Tıtteı torǵaı til qatty
Tirshilikke jaraǵan.
Qaıyrly tań, qymbatty
Ári ákem, ári anam, —

dep qandaı taýyp aıtsa, endi bir tusta:

Qıan qumda qıaqtary yrǵalǵan,
Qımasym joq, eki týyp bir qalǵan.
Almaý úshin óleń otyn óshirip,
Almatyǵa kelgem bárin kóshirip, —

dep óz tirliginen de habar beredi.

Osylarǵa qarap Esenbaıdy taza turmystyń jyrshysy dep ataýǵa bolar edi, biraq talant, qashanda talant. Ol ne jazyp, ne dese de, neni jyrlasa da tasqa til bitire otyryp, talantty jyrlaıdy emes pe! Esenbaıdyń qoǵam, zaman týraly toptamasyn oqyp, osyǵan kózim taǵy jete túskendeı. Osy toptamadaǵy qyryq shaqty óleńde aqyn ysylǵan qaıratkerlerdeı saıasattyń ózine batyl baryp, pýblısısıkany lırıkamen ádipteı otyryp, ádemi-ádemi, bıik-bıik pikir aıtady, oıly, oramdy tujyrym jasaıdy.

Osy rettegi jaqsy óleńder qataryna men qınalmastan "Taný", "Kúlgen jaqsy-aý", "Jol balladasy" týyndylary men "Qaıta bastaý", "Syzý" dastandaryn, taǵy basqa tolyp jatqan shyǵarmalardy qosar edim.

Aqyn keıde aǵymdaǵy saıasat, álem tirligine qulaq túre otyryp, bolyp jatqan oqıǵalarǵa baılanysty óz oıyn, óz kózqarasyn bildiredi. Munda da jalań uran, jadaǵaı aıqaı emes, aqyndyq túısikten týǵan baılamyn tyń obrazǵa aınaldyryp, beınelep berýge tyrysady. "Jer betine syzat tússe, ol aldymen aqyn júregi arqyly ótedi" deıtin Geıne qaǵıdasyn qatań ustanǵan bizdiń aqyn da álemdik, áleýmettik ádiletsizdikke ashynýyn, yzasy men kektenýin qurǵaq aıqaı, bos baıbalamǵa aınaldyrmaı, ózi de kúıine, kúrsine otyryp, ózgeni de soǵan ashyndyra otyryp, ádemi jyrlaı alady eken.

Ol shabytyna mingen shaqta qyzdy da, qyzǵaldaqty da, qyzyq pen qınalysty da, áleýmettik aqıqat pen álemdik masshtabty da jyrlaı alatynyn, tamyljytyp, tátti jyrlaı alatynyn dáleldep otyr. Elýge tolǵan Esenbaı aqynǵa er kóńil, uzaq ǵumyr tileımiz.

1990 jyl

---