InfoHub Logo

1.

1958 jyldyń jazy edi. Aty dúrildeı, ataǵy jer jara shyǵyp, gazet-jýrnal bitkenniń betin bermeı júrgen Ótejan Nurǵalıev Qastek ekeýmizdi Jazýshylar odaǵyna, sol ǵımarattaǵy redaksıalarǵa ertip baratyn bolyp alǵan. Ózi tym erkin, esikti "teýip ashyp", ekpindeı kiredi eken. "Juldyz" jýrnalynyń redaksıasynda bizdi Shámil Muhametjanovpen tanystyrdy. Men bosaǵadan oryn tıgenine de máz edim. Bólmedegi tanys-beıtanystarymnyń júzine jaýtańdaı qarap, betegeden bıik, jýsannan alasa kúıde jup-jýas bolyp otyrmyn. Olardyń kúlgeni de qyzyq, júrgeni de tań. Sóıtip turǵanda bólmege ekpindeı basyp, omyraýy kesteli tik jaǵa jeıde kıgen, kelbetti kelgen bir adam kirip keldi. Bólmedegilerdiń bári generaldy kórgen soldattaı boılaryn jıyp ala qoıdy. Birden tanydym — Juban Moldaǵalıev. Osynyń aldynda ǵana bir tomdyq shaǵyn "Tańdamalysyn" satyp alǵan edim. Sonyń birinshi betinde omyraýy kesteli tik jaǵa kóılek kıip túsken, erinderi qalyń, kelbetti avtordyń sýreti bar bolatyn. Kóńilim qobaljı tolqyp júre berdi. Biraq Juban aqyn bizdi kim eken dep qaraǵan da joq, elep-eskergen de joq, Shámilge:

— Anaý raıkom sekretary bolyp isteıtin aqynnyń óleńderi qaıda, Baıtýǵanovtyń? — dep birden shúılikti.

— Beremin, Jubaqa! — dep Shamqań jyǵylyp-súrine berip edi.

— Áı, osy qylyqtaryń-aı senderdiń, aıtqandy aıtqan sátińde oryndaı salsandar qaıtedi! — degen qalpy esikten jiti basyp shyǵyp ketti.

Juban Moldaǵalıev ol jyldary qazirgi "Juldyz" jýrnalynyń bas redaktory bolatyn.

Bes-alty jyldan keıin, endi biz de jas aqyn retinde tanylyp qalǵamyz, sol kezdegi ádebı qordyń dırektory Ahmetov aǵam: "Sen aryz jaz da, járdem aqsha surap, Jubanǵa kir. Ol qolyńdy qaǵa qoımas, sirá!" — dep, aryzdy ózi maǵan "dıktovaıt" etip jazdyrdy da, ol kezde Jazýshylar odaǵynyń ekinshi hatshysy bolyp isteıtin Jubaqań kabınetine ıtergeńdeı etip kirgizip jiberdi.

Juban aǵanyń aldyna baryp, amandyq aıtyp, kim ekenimdi málimdedim de, osy mańdaǵy demalys úıiniń birinde demalyp jatqanymdy, qalta túbi qaǵylyp, kómek suraı kelgenimdi bildirip, aryzymdy ustata qoıdym.

O kisi aryzymdy aýdaryp-tóńkerip qarap shyqty da:

— Odaqqa múshe emes jastarǵa kóp aqsha bere almaımyz, meniń ámirim 50-60 somǵa ǵana júredi, — dep, aryzyma súıkelete qol qoıyp berdi.

Aldyna alǵash barǵanymda meselimdi qaıtarmaǵanyna máz bolyp men ketken edim.

Keıin de áldeqalaı ushyrasyp, birde bas ızesip, birde jurtpen birge qol alysyp amandasyp júrdik. Biraq ol kisiniń meniń kim ekenimdi jyǵa tanymaıtynyn ańǵaryp qalatyn-myn.

Jetpisishpi jyldardyń sońynda teledıdardan bir óleń oqyǵanym bar. Erteńinde Baspochtamtyń qasynan Jubaǵań kezige ketti de, meni tanyp, jyly júzben sálemdesti. "Sáken, keshe oqyǵan óleńderiń tym táýir eken, quttyqtaımyn!" — dep qolymdy aldy. "Bul burynǵy óleńderim edi, gazet-jýrnaldarda basylǵan, kóńil bólip oqymaısyz-aý" — degim kelip bir turdym da, batpadym.

Kóp uzamaı Jubaǵań Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna birinshi hatshy bolyp saılandy. Kezekti sıez óterde máskeýlik Vıktor Shırokov degen aqyn maǵan telefon soǵyp, bir top óleńimdi "Lıteratýrnaıa gazeta" jarıalaǵaly jatqanyn, "soǵan ataqty bir adamǵa shaǵyn alǵysóz jazdyrsań, jaqsy bolar edi, Juban Moldaǵalıev bolsa, tipti qatyp ketedi, ol kisimen óziń sóılesseń qaıtedi", — degendi aıtty. Men "jaraıdy" dep ýáde bersem de, áli ýaqyt bar shyǵar dep júrgende, esten shyǵaryp alyppyn. Dál sıez bolatyn kúni óleńderim Jubaqań alǵysózimen ortalyq gazette basylyp shyqty. Joǵarǵy Keńestiń májilis zalynda ótetin sezge qatysý úshin bıik baspaldaqtardy boılap kóterilip kele jatyr edim, aldymnan áldekimdermen turǵan Jubaqań ushyrasa ketti. "Sáken, "Lıtgazetaǵa" shyǵýyń qutty bolsyn. Meniń sózimdi sen jazyp berdiń be?" — dep surady.

İshim qylp ete qaldy da, ne de bolsa dep: "Ne, Juban aǵa, maǵan qımaıtyn sózder me eken, sonshama?" — dep qıtyǵa qyńyr sóıledim.

— Joǵa, — dedi Jubaqań, — tek ózime aıtqanda, budan da jylylaý, budan da salmaqtylaý jazar ma edim degenim ǵoı, ánsheıin.

Rıza bolyp qaldym. "Uıalǵan tek turmasqa" baǵyp, arsalańdap kúle berippin.

Bir kúni o kisige telefon soqtym. "Bir buıymtaıym bolyp tur, qabyldaı alasyz ba?" — dep suradym. "Tez kele ǵoı" — dedi Jubaqań.

Abaı dańǵyly men Gagarın dańǵylynyń qıylysqan tusyńdaǵy Baspalar úıinen Jazýshylar odaǵyna qaraı bir ǵana 22-avtobýs júretin edi. Sony biraz kútińkirep qalyp, tezdettim-aý dep júgire basyp, Jazýshylar odaǵyna jaqyndap edim, Jubaqań mashınasyna otyrǵaly jatyr eken. Ádep degendi birjolata ysyryp tastap, sonadaıdan qol kótere aıǵaıǵa basyp kelem. Jubaqań meni kórip, saǵatyna bir qarap aldy da: "Áı, Sáken, tez kele ǵoı degenim qaıda saǵan, kóp kútip qaldym ǵoı, bir sharýamen ketip bara jatyr edim", — dep keıis bildirdi.

— Oıbaı-aý, Juban aǵa-aý, mende sizdiki sıaqty aq mashına bar deısiz be, qalanyń avtobýsyn kútem dep, ol da osylaı kútken kezde qyrsyǵyp, kelmeı qalady, — dep asyǵa sóılep, aqtalyp jattym.

Jubaqań kúlip, meniń qoltyǵymnan aldy da, burylyp, kabınetine qaraı bastady. Arnaıy barǵan buıymtaı aryz-muńymdy endi aıta bastap edim, ústimizge men isteıtin baspanyń bas redaktory Eset Áýkebaevtyń kirip-aq kelgeni. "Kisi bar" degenge, "kim" dep surasam, ózimizdiń Sáken degesin. "E" dep, kire saldym" — dep qaljyńdaıdy tek turmaı.

— Apyr-aı, Esaǵa-aı, — deımin men shyryldap, — baspada bastyq ekenińizdi sát saıyn kórsetip, saǵat saıyn bildirip, eske salyp, digirlep bitesiz, Jubaqańa jalynyp, bir bes mınýtqa qabyldaýyn surap, áreń kirip edim, ony da buıyrtpaıyn degenińiz be bul, nemene?!

Jubaqań qarqyldap kúlip aldy da:

— Esaǵa, shynynda, bizdi sál-pál ońasha qaldyrsańyz qaıtedi, Sákenniń sharýasy kóp bolmaýy kerek, — dep zorlaǵandaı etip Esaǵańdy shyǵaryp jiberdi.

Sol joly Jubaqań kúle otyryp, ortamyzǵa ózi shaqyryp alǵan ekinshi hatshy Qaltaı Muhametjanovty qosa otyryp, bar sharýamdy birden bitirip berip edi.

Juban Moldaǵalıev birinshi hatshy bolyp turǵan kezeńde Jazýshylar odaǵy biraz sharýanyń basyn qaıyryp jatatyn.

Jańa jyl qarsańynda barlyq jazýshylar erli-zaıypty bolyp ádebıetshiler úıine jınalatyn. Bas qosyp, shúıirkelesip, máre-sáre qaýqyldasyp, qaýjańdasyp qalatynbyz. 8-Mart merekesi qarsańynda áıelderimizge: "Qalasańyz, erińizdi de erte kelýge bolady!" — degen ázil aralas arnaıy shaqyrý jiberip, kire beriste olardyń qushaǵyn gúlge toltyra máz etetini de este júr.

Osynyń bári bir qaraǵanda sonshalyq áńgime etýge turarlyq ta dúnıe bolyp kórinbeýi múmkin. Sóıte tura, áıel joldastardyń áli kúnge deıin aıtyp júrýlerine qaraǵanda asa nátıtjesiz de bolmaǵan sıaqty. Jubaqań sondaı-aq oblys-oblystardaǵy qazaq ádebıetiniń kúnderin ótkizip te, bárimizdiń el tanyp, jer kórýimizge keńirek jol ashyp edi. Sondaı bir saparmen 30-40 jazýshy Mańǵystaý óńirine baryp, apta boıy alys-alys aýyldardy aralaǵanymyzdy da umyta qoıǵan joqpyn. Árqaısysymyzǵa oblystyń bildeı bir mekemesiniń basshysyn derbes kóligimen bekitip berip, shyn mánindegi yqylas pen qurmetke bólengenimiz qalaı ǵana esten shyǵa qoısyn. "Semizdikti qoı ǵana kóteredi" degendeı, halyqtyń sol qurmetine tanaý shúıirip, sholjandyq kórsetken áriptesterimiz de bolyp edi-aý, ne kerek!

Aqtaý qalasyndaǵy keshki bir dám ústindegi otyrysta temeki sheksek dep elden buryn ornymyzdan jıi-jıi kóterile bergen aqyn Saǵı Jıenbaev ekeýmizge úziliste qatty keıip:

— Osynyń bári sender úshin jasalyp jatyr ǵoı, qopańdamaı, otyra turmaısyńdar ma! — dep burqyldaı ursyp tastaǵanyn da umytpaq emespin.

1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy, sondaǵy "qandy qol" Kolbınniń aldynda qasqaıyp turyp qas batyr qaharmannyń sózin aıtqan Juban Moldaǵalıevtiń erekshe áreketi jaıly myń san aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Ol jıynǵa men de qatysyp, aqynnyń iri sózine súısingen edim. Qolyn alýǵa jurt arasymen syǵylysyp jete almaı, úıge kelip quttyqtap telefon soqqanym bar. Bireýler Kolbınmen janasyp, bireýler qasyna otyrýǵa talasyp jatqanda, jalǵyz ózi ǵana bárimizdiń ishimizdegi qyp-qyzyl ottaı qaınaǵan yza-kekti aq jalyndaı etip aqtaryp berip edi-aý aǵamyz. Keıin ǵoı, bárimiz de batyr, bárimiz de batyl bolyp, "óıttik te búıttik" deıtinimz. Al sol bir jeltoqsannyń yzǵarly sońǵy kúnderinde Juban aqyn shyn máninde artyna jaltaqtap qaramaı, basyn báıgege tige otyryp, ulttyń ary, jurttyń namysy úshin omyraýyn otqa tósegen jalǵyz jalańtós batyr bolyp kórinip edi maǵan.

Polák tilinde qazaq poezıasynyń antologıasy shyqpaq boldy da, sony qurastyrý maǵan tapsyrylǵan. "Jazýshy" baspasynda bas redaktordyń orynbasary edim. "Orys, qazaq tilderinde 300-400 jol óleń berińiz", — dep úlken-kishi aqyndardyń bárimen habarlastym. Jubaqań aýrýhanada jatyr eken. Bir paraq qaǵazǵa hat jazyp, kitaptaryn jiberipti. "Sáken qaraǵym, osynyń ishinen óziń tańdap alarsyń", — depti hatynda. Bul senimine de rıza bolyp, bir top óleńin tańdap alyp edim. Biraq Polsha eli de aıaq asty alasapyranǵa ushyrap, ol kitap aqyry jaryqqa shyqpaı qala bergen bolatyn.

... "Jubaqań qaıtys bolypty" degen habar keıingi biz sıaqty inileri úshin tóbeden jaı túskenmen birdeı áser etip edi. Otyra qalyp, sol sáttegi kóńil-kúı sezimimdi qaǵaz betine túsirip, "Qazaq ádebıetine" bastyrdym. Biraz jigitter telefon soǵyp: ''Bárimizdiń oıymyzdaǵyny aıtypsyń!'' — degenderi búgingideı esimde.

Jaratylystan tekti Juban aǵa beınesi teledıdardan kórinse de, syrt tulǵasy, qımyl-qozǵalysynyń bárine úı-ishimiz bolyp súısinip, rıza bolyp otyratynbyz!

Sony da saǵynasyń keıde!

2.

Shyn jaqsynyń qazasy qashan bolsyn jan dúnıendi túgel eze tebirentip, qabyrǵańdy qaıystyryp-aq jiberetini bar-aý. Mundaıda kúndelikti qym-qýat tirlikten de birjola túńilip keterdeı bolasyń...

Ol azamattyń ózin sonshalyq jyǵa tanymaýyń da múmkin...

Aralas-quralas bolmaǵan alys aǵaıyn ǵana shyǵarsyń...

Qatpar-qatpar kóp qyrynyń bireýine ǵana endi-endi boılap, endi ǵana baıqap, kisilik qunyn jańa ǵana paıymdaı bastaýyń da múmkin...

Juban aǵa, aqyn Juban dúnıeden ótkende kókiregim tutas kúńirene, kúızele kúıreı otyryp, ishteı ǵana ımandy bolsyn aıtqan kóp inisiniń bireýi men edim.

Sol azaly shaqta alqymǵa tyǵylǵan ashshy óksik aralas sózimdi qaǵazǵa túsirip, "Qazaq ádebıeti" gazeti arqyly aqyn oqyrmandaryna amalsyz kóńil aıtqanym da bar-dy.

Sol kúnderi jolyqqan úlkendi-kishili jigitterdiń birazy: "Aǵamyz jaıly bárimizdiń aýzymyzdaǵy sózdi aıtypsyń", — desken de bolatyn.

Ońasha otyryp bar bolǵany eki-aq ret aýyzba-aýyz áńgimelesken, kózi tirisinde bir ret qana saparlas bolýǵa jazǵan, telefonmen jalǵyz ret tildesken, qolymda emhanada jatyp ózime joldaǵan bir japyraq sálem haty ǵana bar Juban Moldaǵalıev beınesi maǵan nege ystyq boldy sonshama? Aınalyp soǵyp, azamattyǵyn aıryqsha iltıpatpen eske ala berýimniń sebebi nede?

Qazaqta aqyn az bolmaǵan, áli de bar. Tvorchestvolyq qaýqar-qýaty, talant-tabıǵaty, daryn deńgeıi jaǵynan Jubannan góri moıny ozyq tustastary da, tetelesteri de baryn aıtýǵa boryshtymyz. Biraq olardyń bári birdeı Juban emes. Tek móldiretip, tógiltip, jigi bilinbes kestedeı kelisimmen jaqsy óleń, jaqsy dastan jazyp qana, eńbegine oraı, sonyń ıgiligin kórip qana qatarymyzda júre berse, Juban aqyn da biz tanyǵan, shetimizden qurmetteı qadir tutqan Juban Moldaǵalıev bolmaǵan bolar edi.

Aqyn atyn ıemdengen ár adamnan óz basym ylǵı ǵana azamat-qaıratker tulǵasyn qatar kórgim keletini bar. Bir ǵana óleń emes, azamattyq taǵy bir júkti, árıne, ekiniń biri kótere bermeıtin aýyr júkti qosa arqalaı júrmese — ol ózimshil talant. Qudaı bergen bar kúsh-jigerin, aryny men darynyn, bismildadan bastalǵan barsha bilimin el-jurty úshin túgel jumsaǵanda ǵana aınalasyna abyroıly azamat, arqaly aqyn atalyp, birtýar tulǵa retinde halqynyń ystyq yqylasyna bólenbek.

Qalǵyp-múlgýdi bilmeıtin, árdaıym kóńili sergek, kókiregi oıaý júretin Juban aǵany ózim jurty úshin jaralǵan sondaı tyńtuıaq aqyn sanaýym da sondyqtan shyǵar dep oılaımyn: Aqyndyq pen azamattyqtyń ózi de ara-jigi ajyramas egiz uǵym ekenin Juban ónegesinen, Juban táliminen tanyǵam. Juban Moldaǵalıev atyna "aqyn" sózin qosqanda, astarynda budan da góri moldaý maǵyna jatqanyn ańǵaratynmyn.

Árıne, bireýdi bireýge shaǵystyryp, ólini tirige qarsy qoıaıyn degen nıetim joqtyǵy belgili. Óıtkeni kúngeı jaqty kóbirek qýalap, kisikıik quba tirlik keship júrmese de, kóp qaq-soqpen jumysy joq, arpalys-kúrespen álek bolyp jatpaıtyn, ádilet izdep, áli kelmes ábiletpen tek tutas tvorchestvosy arqyly ǵana shaınasyp, shaıqasyp ótetin, kókirekti ezgen qyjyldan kúıinip, ashynyp, asyǵyp júrip, ózin-ózi ishteı mújip, qajap, birjola janyn jep taýysatyn da iri talanttar bolady. Olar da el esinde júredi. Ónegesi ólmeıdi.

Juban úlgisi bul aıtqannan da bólekteý. Juban úlgisinen tvorchestvolyq qana emes, tirlik belsendiligin, qaıratker, kúresker kelbetin kóre alar edik.

Shynshyl shaıyrdyń shyǵarmalary da árdaıym ózine uqsap turady dep jatady jurt. Durys ta bolýy kerek. Al onda "Óziń alma, sózin al" deıtin qaǵıda qaıdan shyqty? Meniń Juban aqynǵa degen inilik izetke toly mahabbatym da sózin oqýdan bastalǵan bolatyn.

Aldaǵy kúnge asqaq úmitpen ǵana qarap daǵdylanǵan, gazet betinde oqta-tekte jarq etip kóringen óleń-jyrlarymyzdyń ózine tóbemiz kókke jete qýanyp, tushymdy jyr oqysaq, qyz qushqandaı qushyrlana máz bolatyn sonaý bir botatirsek bozbala shaqta qolyma Juban Moldaǵalıevtiń alǵashqy bir tomdyq "Tańdamalysy" túsken bolatyn. Kórkem bezendirilgen kitapty ashyp oqı bastaǵam. Kitaptyń ishki betin ashqanda, kózime birden túsken aqyn sýretine qaıtalap qaraǵam. Sol kezdiń sánine (modasyna) oraı, hoholdardyń qısyq jaǵaly kóılegine uqsas kesteli juryn salynǵan jarasymdy aq jeıde kıgen, eki kózinde yqylas-meıir, qaısarlyq-qajyr qatar uıalaǵan, erindi, muryndy kelgen jaısań jigittiń ajary baýraı tartyp ala berdi. Mundaı kelbet daryǵan adam árkim bir aıta beretin arzan sózge aıaq baspasa kerek dep tujyrym jasaǵam. Osy arada jaqsha ishinde ádeıi aıta ketetin bir nárse, men sol senimnen, Jubannyń ózine de, sózine de súısinýden aınyǵan emespin, tirisinde ara-tura teledıdardan kórgende úı-ishimiz bolyp qoshemettep, al onyń tvorchestvolyq talantyna baǵa berýde syńarjaq pikir bildirgen keıbir turǵylastarymmen qyzyl keńirdek bolyp talasyp ta qalyp júrdim.

Keıin ańǵarsam, Juban Moldaǵalıev "áýp" dep atqa qonǵannan beri is basynda júripti. Keıinti jyldarǵa deıin jazýshy jurtyn jumyldyrtyp ustaıtyn shylbyrdyń bir ushy sol kisiniń qolynda bolǵan eken. El bılep, jurt basqarýǵa kelgende, tórt aıaǵy birdeı túser jorǵanyń eriksiz ebedeısizdik tanytyp, orasholaqtyq kórsetip jatatyny bar. Jurttyń basyn qosyp, shashyratpaı, shamdandyrmaı, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara otyryp basqarýdyń ornyna, uıymdastyrýshylyq, ustamdylyǵy jetpeı, aǵaıyndy atystyrsh, shabystyryp, aıqaımen almaq bolyp, bedeliniń berekesin ketirip bitetinderdi de kórgenbiz, kórip te kelemiz. Juban basqarǵan birer jyldar Jazýshylar odaǵy tileýles, muńdas-syrlas, pikirlester bas qosatyn uıadaı ystyq mekenge aınala bastap edi. Kim aıtqanyn bilmeımin, bir jerden oqyǵanym bar, jurttyń bárine jaǵý úshin eń quryǵanda zándemi jaýyz, ne alaıaq bolýyń kerek eken. Juban da sol tusta bireýge jaǵyp, bireýge jaqpaǵan shyǵar. Biraq ázirge rýshyldyǵy da, burýshyldyǵy da quryp bite qoımaǵan bizdiń jazýshy aǵaıyndardyń úlken-kishi kópshiligi ol kisige razy bolǵanyn aıtyp júr. Maqsat bireý bolǵanymen, jumys stıli árkimde ártúrli bolady ǵoı, Jubaqań shikireıip siresip qalǵan ádebıet sheneýnikterine uqsamaı, jazýshylar úıin yqylas, yntymaq ortalyǵysha aınaldyrýǵa tyrysty. Keıbir iri merekelerde ol úıde jazýshylar bala-shaǵasymen bas qosyp, áńgime-dúken quryp, aralas-quralas júrý de sol kezde bastalyp, sol kezben támamdalǵanyn kim ótirik deı alady?

Sol bir jylǵy oblys-oblysta qazaq ádebıeti kúnderin ótkizý daǵdyǵa aınalyp edi Elmen etene tanysýdyń, ádebıetti nasıhattaýdyń, onyń kórnekti ókilderimen qalyń jurtshylyqty júzbe-júz jaqyn tanystyryp otyrýdyń bul da bir ǵanıbet tıimdi joly sıaqty edi. Sondaı kúnderdiń biri kóne Mańǵystaý jerinde ótti de, quramynda marqum İlıas Esenberlın, búgingi Ábdijámil Nurpeıisovter bar óńkeı bir qazaq ádebıetiniń yǵaıy men syǵaıy otyz-qyryq adamdy ózi basqaryp barǵan. Meniń uǵymymda qashan bolsyn ózi turǵylastardan eńsesi alyp, keýdesi bıik turatyn aqyn aǵa bedeliniń el ishinde de qurmetti ekenine sonda kózim jete túsip edi.

Sol saparda Juban aqynǵa, sol kisi arqyly, sol kisiniń arqasynda qalǵan bárimizge, qala berdi kúlli qazaq ádebıetine degen el qurmetin, oblys basshysynan jasóspirim balasyna deıingi shyn yqylas, taýsylmas peıildi kórip, bárimiz de razy bolǵan edik. Qazir ádebıetti nasıhattaýdyń sol túri sıyrquımyshaqtanyp baryp, birjola qurdymǵa ketkenine qınala qaraısyń.

Juban aǵamyzdyń kim ekenin anyq ańǵartqan, azamattyq tulǵasyn bıiktete túsken tus 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasyna oraı kelip edi. Sol jyldyń eń aqyrǵy kúninde Qazaqstan jazýshylar odaǵynda respýblıka partıa uıymynyń sol kezgi basshysy G.V.Kolbın ıntellıgensıa ókilderimen kezdesý ótkizgen bolatyn. İshimizdi ashshy óksik aralas yza kernep tursa da, birimizge sóz tımedi, sóz tıgen endi birimiz kúıgelekteı kúmiljip, Kolbınge kópshik qoıa sóılep: "Qazaq halqyna Qudaıdyń ózi ákep bere salǵan meıirimdi jalǵyz basshysy sen boldyń", — dep, kezdeısoq kelgen kezekti "kósemniń" aýzyn jalaýǵa talasyp jatqanda, baıaǵynyń qas batyryna uqsap, qasqaıyp turyp shyndyqty aıtqan, shymbaıǵa batyra shyryldap turyp aıtqan jalǵyz Juban Moldaǵalıev bolyp edi. Oıy tolyp, boıy jetilip bolmaǵan órimdeı jas qyz-jigitterdi ókpege teýip, ólimshi ete qýyp sabaǵan, soldat etigimen taptatyp, úreıin ushyrǵandarǵa qarǵys aıtqandaı: "Muny kórgenshe, keshegi qandy soǵys kezinde oqqa ushyp ólgenim artyq edi", — deı turyp, erdiń aýzymen eldiń sózin, aǵanyń, azamattyń ózin aıtyp edi. Jıyn sońynda jurt arasymen syǵylysyp baryp, rızalyqpen qolyn almaq edim, jete almadym, aqyn júzi áli de alaburtyp, ishki solyǵy basylmaı, kúıip keterdeı bolyp qınalyp turǵanyn baıqap edim.

Sol sózi keıinnen "Parasat" jýrnalyna da jarıalandy. Buryn qulaǵy shalǵandar endi ózderi oqyp shyqsyn dep, ádeıi jarıalaǵan jýrnal qyzmetkerlerine de myń alǵys! Sózbuıdaǵa sala bermeı, jedel qolǵa alyp, aqyn jaıly estelik kitabyn shyǵarsaq degen myna bir jaqsy nıetke de razylyǵymdy aıtar edim. Úlken-kishi aǵaıynnyń ótelmeı júrgen úlken bir paryzy da osy edi.

Onyń ózinen keıingi izbasarlaryna ádebı turǵydan da, adamdyq turǵydan da jasaǵan izgi qamqorlyq-kisiligi jaıly elden estigenimiz de, ózimiz ańǵarǵan paıymdaýlarymyz da az emes.

Bul Juban aqyn ómiriniń biz tanyǵan negizgi bir qyry ǵana. Endigi bir qyryn aqyn tvorchetvosymen tanysa kele ańǵarar ediń. Árıne, men Juban eńbegin zertteýshi emespin. Biraq Abaıdan bastap, ózime zamandas qalamgerlerge deıin oqtyn-oqtyn oralyp soǵyp, qaıtalap oqyp otyratyn aqyndarym bar. Sonda baıqaǵanym — Juban "tıse terekke, tımese — butaqqa" dep syqpyrtyp jaza beretin, shyǵarmalarynyń barar jeri — baǵdary joq aqyndar sıaqty emes, eń aldymen, óz sózin kimge arnap otyrǵanyn, ne úshin qalam alyp otyrǵanyn anyq bilip baryp qana aq qaǵazǵa úńiletin tárizdenedi. Sodan da baryp onyń ár kezeńde jaryq kórgen shyǵarmalary sol tusqa oraı belgili bir oıǵa jetelep, pikir talasyn týǵyzyp, eshkimdi enjar qaldyrmaı, el ishine tez tarap otyrypty.

Osydan jarty ǵasyrǵa jýyq buryn jaryq kórgen "Jyr týraly jyr" dastanyn-aq alyp qarańyz. Musa Jálıl bylaı da elge tanylýy ábden múmkin edi ǵoı. Tar qapasta otyryp, qaısar da qajyrly jyrlaryn jaýǵa qarsy oq qyp atqan azamat aqynnyń Moabıt túrmesindegi aýyr da azapty kúnderi óz shyǵarmalary arqyly da jurt qulaǵyna jetýi múmkin edi. Biraq "Jyr týraly jyr" sol prosesti tezdete tústi. Ot sharpyǵan ystyq dem, jalyndy leppen jazylǵan jyr "qulaqtan kirip boıdy alyp", oqyrmanyna birden jetti de, qazaq elinde Musa Jálıl esimi juldyzdaı jarqyrap shyǵa keldi.

Kezinde ultymyzdyń kim ekenin aıtýǵa aýzymyz áreń baryp, qazaq jerinde ótetin mereke-meıramnyń ózin "Orys qysy" dep atap júrgen abyroısyzdaý kúnderde Juban aqyn "Men — qazaqpyn" poemasyn jazǵan bolatyn. Poema aýyzdan aýyzǵa tarap, sańqyldap sahnaǵa da shyqty, orys tiline de, basqa tilderge de aýdaryldy. Aqynnyń ózin ǵana emes, ultyn da, ulttyq ádebıetin de aspandata bir kóterip tastaǵan bul poema áli kúnge deıin sol alǵashqy jarıalanǵan jyldardaǵydaı oqylady. Árıne, dál búgin jazylsa, bul poemanyń áseri basqasha bolar edi, onyń qundylyǵy da, ásirese, álgi aıtqandaı, "qazaq" sózin úrkip aıtýǵa daǵdylanǵan ur da jyq kezeńde turǵandyǵynda bolyp tur. "Myna jerin búıtse bolar edi" deıtini joq, poema bir dem, bir lepren kókten quıyla salǵandaı tákappar, taý kókirek qalpynda oqyǵan saıyn qushyryńdy qandyrady da otyrady.

Áldekimder júregi sirkelegen,
Ult atyna ýlaryn búrke bergen.
Kórgensizdik, pasyqtyq, nadandyǵyn
"Qazaqshylyq" degenmen búrkelegen.
Jo-joq, maǵan ondaıdy japsyrmasyn,
Eńkeımeıdi ezdikke taqsyr basym.
Janym ada qarańǵy qaltarystan,
Menen tapqan adaldyq aq syrlasyn.

Juban Moldaǵalıevtiń "Men — qazaqpyn" poemasynyń kezdeısoq bir betin ashyp qalyp, osy joldarǵa tap boldym. Aqyn poezıasyna, poemanyń uzaq jasar ıdeıasyna dálel bola ketti bul shýmaqtar. Aqyn abyroıyn da, mine, osy tustan izdeý kerek.

Bizdiń ádebıette bul İlıas salǵan qasqa jol — dastanshylyq dástúr. Juban tvorchestvosynan láıim epıka lebi esip turady. Keıbir qysqa qaıyrǵan shaǵyn shyǵarmalarynyń ózinde epıka tynysy aıqyn sezilip jatady. Aqyndy asqar bıikke shyǵarǵan da osy janr.

Keıingi "Qyran dala", "Sel", "Baıqońyr baspaldaqtary" oqyrman tarapynan da, memlekettik turǵydan da óziniń laıyqty baǵasyn alǵan shyǵarmalar. Olarǵa arnaıy toqtalyp jatqym kelmedi.

Kim biledi, Juban aǵanyń jyrdan jyraqtap, qalamsyz júrgen kezderi bolǵan shyǵar, biraq elin oılamaı, jurtynyń qamyn jemeı, alańsyz júrgen kúnderi bola qoımaǵanyna kózim jetti. Bul da ony bıiktete túsetin qasıetteriniń biri.

Juban aqynnyń ár shyǵarmasy bir-bir ǵylymı eńbekke arqaý bolýǵa jararlyq. Jazylyp ta jatyr, áli jazyla berer. Biz olardy taldap, óremiz jete bermes jerlerge umtylyp, bekerge tyrashtana berýdi artyq sanadyq ta, ózimiz anyq biletin tustaryna ǵana toqtalyp ótken boldyq. Odan aqyn bedeli kemı qoımasy belgili.

3.

Juban Moldaǵalıev jaıynda ártúrli jaǵdaıǵa baılanysty ár tusta qaǵazǵa túsip, óz kezinde gazet betterinde jaryq kórgen bul eki estelik-maqala birin biri qaıtalap, birin biri tolyqtyryp turǵandaı kórindi. Men biraq búgingi kún talabyna oraı qaıtadan qarap, óńdep, jóndep otyrýdy artyq áýreshilik sanadym. Óıtkeni ýaqyt ótip, zaman da, adam da ózgere berer, biraq Abaı aıtqan "Shyn kóńilmen súıse eken kimdi súıse, bir sózinde tursa eken jansa, kúıse" degen qaǵıdany qazyq etil ustamaq bolsaq, aǵa aqynǵa degen kóńildiń sol baıaǵy qalpynda ekenin bildire ketý úshin de eshbir sózin ózgertip jatqym kelmedi. Buúl meniń jalqaýlyǵymnan emes ekenin janashyr qaýym túsine jatar. Áıteýir oqyrman talabynan shyqsa bolǵany ǵoı dep uıǵardym.

---