InfoHub Logo

(Qadyr Myrza Álıdiń 60 jyldyǵyna oraı)

Alpysqa tolyp otyrǵan aıtýly toıy ústinde Qadekeńe arnap jyly bir júrek sózin aıtqym-aq kelip edi. Biraz qyryn bilem ǵoı, syryna da qanyq shyǵarmyn dep oılaǵam. Birge týyp, bite qaınaspasaq ta, eki kúnniń birinde kezdesip júrgenbiz, kóp-kóp áńgime-suhbat ta qurǵanbyz. Qyryq jyl boıyna jazǵandarynyń bárin qalt jibermeı oqyp, oqyp qana emes, kóp sózin kóńilge toqyp ta júrgen qurbylastarynyń birimin, turǵylas inimin.

Áıtse de, "ánsheıinde aýyz jappas, toı degende óleń tappastyń" kebin kıip, jópeldemede aýzyma jóndi sóz túspeı jáne qınalyp otyrǵan jaıym bar.

Shynynda Qadyr Myrza Elı týraly ne aıtýǵa bolady ózi? Aıtylmaǵan, jazylmaǵan qandaı sóz qaldy? Onyń ústine, búgingideı mereıtoı ústinde úlken-kishi demesten qalamdastarynyń bári de oǵan degen júrekjardy ystyq sózderin aıtyp, yqylas-peıil bildirip jatqan kezde. Jarasqan inimizdiń kezinde Ǵafý aǵasyna qarata aıtqan ázilin Qadekeńe oraı qoldanar bolsaq, qazir "radıony basyp qalsań da, teledıdardy ashyp qalsań da Qadekeń" bolyp turǵanda, men aıtar túk qalmaǵandaı kórinedi eken.

Kóp dúrmegine ilesip, qur maqtaý, qurǵaq marapattaý Qadyrǵa qajet bola da qoımas, búkil shyǵarmashylyq jolyna sholý jasaýdy maqsat tutqan zertteýshi ne baıandamashy da emespin. Endeshe, ne deýim kerek?

Aqyndyǵyn aıtpaqpyn ba? Ony jurttyń bári biledi. Qazir Qadyrdan tanymal, Qadyrdan kóp oqylatyn aqyn, áı, bilmeımin, bul qazaq ishinde kem de kem shyǵar-aý. Sonaý alǵashqy qyldyryqtaı-qyldyryqtaı "Kóktem", "Jańǵalaqtardan" bastap, qazirgi molyqqan, tolyqqan tom-tom qalyń qaryn kitaptaryna deıin túgeldeı el-jurttyń qolynda. Ul-qyz demeı, qazaqtyń bári aqynnyń ózin de, ornyqty sózin de jaqsy kórip túsinip, jalyqpaı oqyp, jappaı jattap keledi.

Jattaý degennen shyǵady, osy qazir meniń aldymda Qadyr Myrzalıevtiń bir de bir kitaby ne ol jaıynda anyqtama materıal joq. Biraq oıda qalǵan úzindileri, jeke shýmaq, jekelegen joldary menmundalap ár tustan boı kórsetip aldymnan shyǵa keledi, qaıta jańǵyryp eske túse beredi.

Osydan qyryq jylǵa jýyq buryn aýyl mektebinde bala oqytqanym bar edi. Sonda oqýlyqtan tys bolsa da, ózim biletin aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryn sabaq arasyna synalaı kirgizip, uǵyndyryp, shákirtterime túsindirip júretinmin. Qadyrdyń balalarǵa arnalyp jazylǵan ıt jónindegi bir óleńindegi:

Bilmeımin burys kim, durys kim,
Áıteýir, men ıtke ıtsiń dep urystym,

deıtin joldaryna máz bola kúlip, ári qaraı mánerlep oqyp beretin edim. "Kúres" dep atalatyn óleńin balalar tipti sahnaǵa laıyqtap:

— Báse, báse, o myqtym!

— Qaq túbinen tobyqtyń! —

dep beldese júrip kezektesip aıtatyn. Óleńderin sol kezde jattap ósken, jetesine quıyp alǵan álgi balalar Qadyr esimin ólse esinen shyǵarar ma. Oǵan osy aýyl-qaladaǵy qandaı bir irili-ýaq basqosýlarda "Aqyn Qadyr aıtqandaı..." dep mysaldar keltirip jatqan san alýan áńgimeniń de kúni búginge deıin kýási bolyp kele jatyrmyz. Balalar aqyny retinde kemeline kelip tolyp-pisip alyp, áıgili "Dala dıdary", "Bul-bul baǵynan" keıin oqyrmany eń kóp ozyq aqynǵa aınalǵan da osy Qadyr Myrza Álı bolatyn. Endeshe, onyń aqyndyǵy jaıly aıtam dep aýyz aýyrtyp jatýdyń ózi basy artyq sharýa, bos áýreshilik sıaqty bolyp kórinedi de turady maǵan.

Qadyrdyń ataq-dańqy týraly sóz etýimiz kerek pe?

Bul kúnde aty Alashty aralap ketken Qadyr Myrza Álıdiń ataǵyna da, dańqyna da jurt ábden qanyq. Sovettik Qazaqstanda bar ataq pen syıdyń qandaıynan bolsa da Qadyr quralaqan qalyp kórgen joq edi. Óz qurdasy Tumanbaı Moldaǵalıev ekeýi qatarlasa siltesip júrip, bir úıdiń egiz eki balasyndaı jarysa júrip, aqyn-jazýshylarǵa beriletin syılyqtardyń bárin de ıemdengen. O jaǵyna da bul ekeýi ábden úırenip alǵan. Qadyr syılyq alsa — Tumanbaıdy, Tumanbaı alsa — Qadyrdy izdeıtin bolǵan. Birine tıgen syılyq ekinshisine tımese, ókpelep qalatyndaı kórinip, báıgeden ekeýiniń atynyń qatar keletinine etimiz ábden úırenip alǵan. Qadyr Myrza Álı Respýblıka Parlamentine eki dúrkin depýtat bolyp saılandy. Tumanbaı da birer umtylyp baryp, bul jaǵynan aty ozbasyn bildi me, túrikke baryp Fızýlı syılyǵyn jeke ózi ıemdenip qaıtqan bolatyn.

Búginde ekeýi jasy alpysqa qatar kelip, taǵy da qatarlasa toılap jatyr. Bul jaǵynan da ekeýi jarasymdy básekege túskendeı. "Nysap saıyn bereke" degendi eskersek, atqarǵan qyzmeti men tyndyrǵan jumysyna laıyq qurmetpen, qoshemetpen de Qadyr ázir aldyna jan salmaı keledi.

Qadyrdyń shyǵarmashylyq sheberligin aıtsam ba?

Sheber bolmasa, ár sózi, ár kitaby jurt aýzynda júrer me edi! Onyń ústine, óz basym ádebı sharýada Qadyrdan asqan rasıonalıs aqyndy kórgen emespin. Ár kitaby aldyn ala oılastyrylǵan mólshermen búge-shigesi, buryshy men qýysyna deıin mılımetrlik dáldikpen ólshenip, qıýy kelisip, jymdasa jarasyp shyǵa keledi. Bul jaǵynan Qadyr maǵan uzaq jyldar boıyna jalyqpaı, jatpaı-turmaı, belgili bir kelisti qala qurylysyn aıaqtaýǵa arnalǵan sáýletshi sıaqtanady. Bir úıdi kórkem etip árkim-aq turǵyza alýy múmkin. Al bireýi bıik, bireýi alasa demeseń, bireýi aýqymdy, bireýiniń aýqymy tar demeseń, shetinen kelisimi kelisken birkelki sándi úılerden turatyn shahar salyp shyǵý bir sáýletshiniń mańdaıyna dara buıyrar-aq bak bola qoımas edi.

Qadyr shyǵarmalarynyń uzyn yrǵasyna oı jibere otyryp, ónerdegi osyndaı ozyq úlgisin eriksiz moıyndaýǵa týra keledi. Talantty aqyn ne jazsa da, ıin qandyra jaqsy jazady ǵoı. Qadyr qolynan shyqqan syn kitaby da, pesalary men án teksteri de álgi qalalyq qurylystyń kemshin jerin toltyryp, úılesimdi bolyp shyǵýyna erekshe reń bere túsý úshin úılestirilgen aıshyqty jıhazǵa uqsap turatyny da sol talant, sol shashaýsyz, ysyrap-shyǵynsyz paıdalanylǵan daryn qýatynyń arqasy dep bilem.

Kisilik qasıeti jóninde áńgimeleımin be?

İsi men qylyǵy qabyspaı jatatyn qalamgerler de kóptep tabylady. Al Qadyrǵa qarap aqyndyq pen azamattyqtyń, azamattyq pen adamgershiliktiń ara-jigin ajyratý qıyn. Ózgeni bilmeımin, óz basym Qadyr aqynnyń ádebı ortada jıi bolyp turatyn daý-damaıǵa aralasyp, áriptesterimen qyzyl óńesh aıtys-tartysqa barǵanyn nemese bireýdiń soıylyn soǵam dep solaqaı tartyp, solqyldaqtyqqa basqanyn kórgen emespin. Bul kúnde utymdy ázil, urymtal tustaǵy tapqyr aıtqyshtyǵynyń ózi ańyzǵa qaraı oıysa bastaǵan aqynnyń bul da bir ózgede joq sırek jaqsy qyry ma dep tanımyn.

Basqalar da bile júrsin, Qadyrdyń ádil aıtylǵan pikirge, dostyq nıetke toqtaı biler mineziniń de barlyǵyn aıta ketsem dep otyrmyn. Áıgili "Kúmis qońyraý" kitaby tolyqtyrylyp qaıta bastyrylyp shyǵatyn boldy da, pikir jazý úshin qoljazbany baspa maǵan tapsyrdy. Kemel bol, qansha jerden kemeńger bol, qalam ustaǵan adamda kemshilik ketpeı tura ma. Qoljazbany oqı otyryp, osy tusy olqy jatyr-aý degen jerine kóbirek shuqshıyp, otyz-qyryq eskertpe jasaǵanym esimde. Meniki de ásire bilgishtikten emes, jaqsy dúnıe odan ary jarqyraı tússe eken degen izgi nıetten týǵan dostyq yqylas edi. Sony Qadekeń durys túsindi. Basqa bireý bolsa, shamdanyp, jalǵan namysqa basyp, erin baýyryna ala týlar ma edi. Qadekeń óıtken joq, álgi pikirlerdiń bárimen sanasyp, qaıta qarap, shyǵarmasyn óńdep, jóndep baryp, qoljazbasyn baspaǵa usyndy.

— Endi ilik izdegender bolsa, saǵan jiberem, jaýabyn óziń beresiń, — dedi maǵan taǵy da ázildep.

Talantty adam tar bolmaıdy deı tursaq ta, óz basym baspada istep júrip mundaı shyn nıetke shamdanbaı, úlken irilikpen uǵa bilý úlgisin Hamıt Erǵalıev, Ǵafý Qaıyrbekov jáne osy Qadyr Myrza Álıden kórgen bolatynmyn.

Árbir tanymal aqyn sıaqty Qadyr aınalasynda da úbir-shúbir bolyp, qaı-qashan bir top talantty jastar júredi. Biri qamqorlyǵyna qumartsa, biri tikeleı ózine eliktep ósken shákirtteri. Osydan kóp jyl buryn Qadyrdyń sondaı shákirtteriniń birine, biri bolǵanda da, jurt aýzyna iligip, men boldym-aq dep keýde ura bastaǵan birine Qadyrdy ádeıi jamandap kórgenim bar. Úlken aǵalarynyń qasynda qanshama qyt-qyttap júrse de, solardyń bir minin aıta bastasań, ózińnen asyra minep shyǵa keletin jastardy da kórip júrmiz. Álgi jigitke Qadyrdy qarsy qoıa sóılep: "Sen turǵanda, Qadyr da aqyn bolyp pa, endi birazdan soń qalpaqpen qaǵyp alatyn túriń bar ǵoı", — dep qasaqana astyna kópshik qoıa kótermelep kórdim. Joq, musylman eken. Oılanyp turyp, basyn shaıqady da: "Jo-joq, Qadekeń myqty ǵoı. Aqyndyǵy da, azamattyǵy da!" — dep bet baqtyrmady. Bul da Qadyr aqynnyń kóp elge beımálim bir qyry edi.

Árbir adal qalamger (eger grafoman bolmasa) óz deńgeıi, óz dárejesin anyq mólsherleı alady. Qadyr da jetken shyńy men jeter shamasyn, ne istep, ne qoıyp júrgenin menen artyq biledi ǵoı dep oılaımyn. Onyń ústine, maqtaýǵa da asa bir zárý jan emes. Bizdiki bul jerde tek alpysqa tolyp otyrǵan osynaý ardager aqynǵa degen dostyq kóńilimizdi bildirip, nury budan da tası berýi úshin jaqsylyǵyn aıtyp qalý rásimi ǵana edi...

Alpys degen asa bir alynbas qamal kórinbeıdi ǵoı. Ári qaraı da alqynbaı bara berińiz. Qadyr abyroıy — halyq abyroıy, Qadeke, dep sózimizdi támámdaǵymyz keledi.

1995 j

---