InfoHub Logo

Basqa da barlyq úlken-kishi zamandastary sıaqty men de Júrsin Ermanovty eń alǵash aqyn retinde, aqyn bolǵanda da baıaǵy Maıakovskııge qarata: "Bosaǵada turmady, tórge umtyldy" — dep Qasym Amanjolov aıtqandaı, birden-aq býyny bekip, buǵanasy qataıǵan qalpynda óz úni, óz áýenimen qatarymyzǵa kelip qosylǵan talantty jastyń biri retinde tany ǵanmyn. Áý degennen-aq óz tustastary arasynan sýyryla alǵa shyǵyp, oıly da ornyqty syry, bederli de beıneli jyrymen qazaq poezıasy sarbazdarynyń sapyna ekpindeı kelp kirgen daryndy jastyń sol jyldarǵy júrdek te júırik qalam alysy men qanat qaǵysyna qyzyǵa qaraǵanmyn. Sondaı-aq onyń oqta-tekte buryla soǵyp, burqyrata bir ótetin ádebı syn-pikirleri de aldyńǵylar qataryndaǵy bizdi eleńdetpeı qoıǵan joq. Alǵashqy aıaq alysynan-aq alysqa silter keń tynys, alqynbas demdi ańǵarǵan bolatynbyz. Kesip aıtar, kelistirip aıtar jastyń kesimdi baılam, ózindik oqshaý tujyrymdaryn bas ızeı otyryp, rıasyz qabyldaǵanbyz.

Sóıtip bireýlerdi úrkite, bireýlerdi úmittendire kelgen Júrsinnen biz sıaqty jyr súıer qaýym birsypyra jyldar boıyna kóz jazyp ta qalǵandaı edik. Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldaryn ortalaı ol birjola aıtys ónerin óristetý jaǵyna qaraı oıysty da, óz stıhıasy — poezıa aýylyna at basyn oqta-tekte ǵana buratyn daǵdy shyǵarǵan. Aýyq-aýyq bolsa da gazet-jýrnal betterinen kóńilińdi dúr etkize óleńdete kórinip qoıatyn dámdi de nárli jyrlaryn oqyp: "E, jazyp júr eken ǵoı!" — deıtinbiz de qoıatynbyz. Meniń ózim de aldyndaǵy aǵalyǵymdy betperde etip, jolyqqan jerde oǵan: "Áı, bala, seni halqyń áýelgide aqyn retinde tanyp-bilip edi ǵoı, áli de sol oıda, aıtys-aıtys dep júrip asyl jyrdan kóz jazyp qalyp júrme" — dep birer pet eskertkenim bar-tuǵyn. Qarsy daý aıtýdy qajet dep bilmegen tustardaǵy daǵdysy boıynsha ol jymıa kúlip, bir myrs etetin de, únsiz qala beretin... Ótken jyldyń aıaǵyna taman Taldyqorǵan qalasynda taǵy bir basymyz túıise qalǵanda Júrsin maǵan óziniń jańadan baspadan shyqqan, áli boıaýy qurǵap ta úlgermegen sý jańa "Qudiretke júginý" dep atalatyn kitabyn syıǵa tartty. Ádemi muqabamen kómkerilip, jaqsy bezendirilgen kitaptyń syrtqy pishimi kóz tartarlyqtaı-aq kórikti eken. Kóz jaýyn alyp tur dese de bolǵandaı. Baıaǵy úmit, keıingi kúdik bar, ıtjyǵys túse bere me dep, ońasha bir qalǵan tusta kitap betin paraqtaı bastadym. Bizdiń osy bir kúıge dýshar bolatynymyzdy aldyn-ala sezgendeı, avtordyń ózi de qysqa ǵana betashar-baǵyt sózinde: "Uıat deıtin bir kináz, nápsi deıtin bir kesel — arbasady da jatady. Sodan ba eken, qanaǵattyń shapany men qıamettiń kebinin men aldymen ózime ólshep kóremin. Nazary susty bir qudiret jazǵanymdy jyrttyra beredi, kitabymdy kidirte beredi. Alpysqa kelgeninshe bar jazǵany bir tomǵa jeter-jetpes óleń bolǵan Abaı aǵa da kókjelkemnen qaraıdy da turady. Ol kisi de qatal-aq! Osylaısha bar men joqtyń, ot pen sýdyń arasynda qapylǵan shamshyl shaıyrdyń tym bolmasa bir shýmaq óleń, tym bolmasa bir qaıyrym sózi talǵampaz oqýshynyń tańdaıyn jibitýge jarasa jetti dep úmittiń shyraǵyn úrlegennen basqa, qudiretke júgingennen basqa ne shara bar?!" — dep kúmándi oıdy seıilte otyryp, aǵynan jarylypty. Adalyn aıtypty. Ózine de, sózine de yjdaǵat, árbir lebizine udaıy joǵarydan qarap daǵdylanǵan, jaýapkershilik degendi meılinshe jete sezingen adamnyń ǵana aýzynan shyǵatyn sóz edi bul. Bizdiń álgindegi bir pikirimizdiń de aldyn alǵandaı, óleń aldymen:

Qalamdy ákel, qarmanyp jazaıyn jyr,
Janym tósep jazǵanym azaıyp júr, —

dep alady da, odan ári:

Aqyl apshyp qalǵanyn, sezim buǵyp,
Otyramyn ishimnen ózim bilip.
Bazar baqqan bádikter ortasynda
Kisi de joq tushshynar sózindi uǵyp.
Bir kúnińnen aýmaıdy bir kúnińiz,
Jamalatyn túri joq jyrtyǵymyz.
Sańyraýǵa beretin sálemdeı-aq,
Kimge dári osy óleń shirkinińiz? —

dep, bar ómir, barsha ǵumyryn óleń jolyna sarp etip kele jatqan birazymyzdyń ishimizdegi ýdaı bir ashshy bolmysty aıaýsyz ǵana aldymyzǵa aqtara salady. Kóbimizdiń kókeıimizdegi kúpti oıdy dál basyp, ózara úndestik izdeıdi. Dál osyndaı alaǵaıly sezim ushqyny ózin-ózi aqynmyn dep tanyǵan árbir eki adamnyń biriniń basynan ushyrasary kúmánsiz. Osy saryndas óleń mende de bar, biz turǵylas biraz jaqsy aqyndarda da kórinis berip jatady. Júrsin sony dál meńzep, qınala, qıdalaı otyryp, sol bir ishtegi arpalys, alaburtqan aqyndyq haldi shyp-shyrǵasyz shyryldatyp aldymyzǵa tartypty. "Keı topta sóz túsiner kisi az-aq, mundaıda óleń aıtyp boıama mazaq" — deıtin Abaı oıymen úndes, aq sózińdi taq kórmes aınalańa degen áldebir renish-kúmán eles berip ótkendeı bolady.

Kitapty ári qaraı paraqtaıyq. Oıymyzdy irikpeı aıta otyraıyq. Óz basym kókiregindi qaq jara býyrqanyp shyǵar burqaq taza sezimsiz jaqsy óleń jazý múmkin emes dep bilemin. Óıtkeni, seniń de bir sátke buıyǵa qalǵan kóńilińe qandaı da bir qozǵaý salmaıtyn, tosynnan terbetip, tebirentip baryp, tolǵanys týdyrmaıtyn, keýdeńe dúleı bir jelik uıalatyp, jelpindirip áketpeıtin, seniń de óleń jazýǵa degen qushtarlyǵyńdy oıatyp, qaǵyp-silkip qulshyndyra túspeıtin óleń-jyrdyń eshqaısysyn óz basym shynaıy talantqa telı qoımaǵan bolar edim. Qazaqta ne kóp, óleń jazǵyshtar kóp. Óleń jazǵyshtar kóp bolǵan soń óleń de kóp bolady. Solardyń bárin bolmaǵanymen birazyna kóz toqtatasyń, súısinbeseń de, túısinbeseń de, keı-keıde oqyp ta shyǵasyń. Bylaısha qaraǵanda bári de óz ornynda sıaqty, tehnıkalyq turǵydan da tórt aıaǵyn teń basyp turǵandaı kórinedi, oıy da ornyqty derlik, sydyrta bir oqyp shyqqanda: "ıá, solaı-aý" — degizerlik qaýqary da bar ondaı óleńderge áli de bolsa burq etip qaınar bir ekpin, bet sharpyr bir jalyn, otty rýh, qysqasy bárimiz bolyp aıta beretin dınamıkalyq ýyt jetispeı jatady. Oqısyń, oqyǵan jerinde qala beredi. Qaıta qaıyryla qoıýǵa zaýqyń soǵa qoımaıdy. Eltip, elikpeısiń, "baıaǵy jartas — bir jartas", samarqaý, salqyn kúıde qala beresiń. Endigi jerde ondaı óleńge tábetiń tarta qoıýy da ekitalaı.

Aqyry maqtaǵasyn aıtyp qalaıyn dep jatqan túgim joq, shyndyqqa ǵana júginsem, men Júrsinniń óleńderinen sol bir ózim kútken dınamıkalyq qýatty, asaý oıdy topshysymen qaǵyp túsirer tegeýrindi tutastyqty ańǵardym. Myna kitapty úńile oqyp, ishine dendeı enip qadaǵalaı qaraǵan adamnyń bári de kóp uzamaı meniń osy pikirime qosyla keterińe kózim jetedi.

Osydan biraz buryn onyń "Qasymnyń úıi" deıtin óleńin oqyǵanym bar-tuǵyn. Bir kezde:

Berseń ber, bermeseń qoı baspanańdy,
Sonda da tasmaımyn astanamdy.
Óleńniń otyn jaǵyp jylytamyn,
Ózimdi, áıelimdi, jas balamdy! —

dep qudaıdyń zaryn qylyp júrip áreń alǵan, bárimiz pir tutyp ósken Qasym aqynnyń úıin kezekti bir qurylys yńǵaıyna oraı talqanyn shyǵara qulatyp jatpaı ma. Zilmaýyr salmaqqa shydamaı qaqyraı bastaǵan qabyrǵalardy kórip ishi qan jylaǵan sharasyz aqyn bar kúrsinisin "bizdiń úı Qasym úıiniń qasynda edi!" — dep aıaqtaıdy eken. Óleń dúnıesine órtke tıgen daýyldaı bolyp kelip, opasyz jalǵannyń biraz opyǵyn jep ótken sol Qasymǵa degen jabaıy qylyqqa kúıine turyp, ishtegi jalynyn osylaı burq etkizgen aqyn "ógizge týǵan kún buzaýǵa da týady-aý!" — degendeı bolady da, seniń de tóbeńnen túıip qalǵandaı jan-dúnıeńdi túrshiktire alaquıyn kúı keshtiredi.

Nemese osy saryndas Oralhan Bókeevke arnalǵan "Múıiz kesý" óleńin alaıyq.

Taýdaǵy eldiń tańsyqtaý salty bilem:
Tańerteńgi samaldyń salqynymen.
Buǵylardy qoraǵa qamap qoıyp,
Múıizderin kesedi dál túbinen, —

dep, buǵyly aýyldyń maýsym aıyndaǵy jappaı múıiz kesý dástúrin qaltqysyz sýretteı keledi de:

Bir ishkenniń eki ishý serti bilem,
Qunyqqandar keledi jer túbinen.
Qaptap ketken qan isher qazaqtar bar,
Ystyq qanmen aıyǵar derti kileń, —

dep salyp, ári qaraı:

Taǵaıyn dep turǵam joq,
Joqty kiná
Bul ne dástúr?
Zamannyń toqtyǵy ma?
... Qýanasyń
Qazaqtar qaǵyp alar
Qaraǵaıdaı múıiziń joqtyǵyna! —

dep, óleń sońyn ashshy bir ájýa-mysqylmen támamdaıdy avtor.

Taǵy da tula boıyń dir ete túsedi. Qaraǵaıdaı múıiziń joq, qatardaǵy kóptiń biri ekeniń eske túsip, Qudaıǵa shúkirlik aıtyp, ishteı ǵana táýba etesiń.

Osy bir ekpininen jańylmaǵan qalpynda Júrsin aqyn erlikti aıtyp, eldik pen órlikti jyrlaı ma, batyr kegin, aqyn sertin sóz ete me, jan-jaǵyn tutas qarmanyp, janyn uǵar jan tappaı daǵdarǵasyń baryp Abaıǵa muń shaǵa ma, Raıymbek áýlıeniń basyna táý ete me, — áıteýir sol bir kókirek jarǵan jalynymen, ystyq lep, bet sharpyr qyzýyn báseńdetpegen, irkilmegen arynymen ilgerileı beredi.

Aınalaǵa asqaq qarap, tógile sóılese de, keıde bir eńseńdi eze egile sóılese de eziniń ishki álemindegi alasapyran almaǵaıyp qubylystardy shıyrshyq atyra biletin sheber ekenin ár óleńi saıyn dáleldeı túsip otyrady. "Muhtar Áýezov qabiriniń basynda jazylǵan jyrlar" atalatyn toptamasyna qulaq túrip kórelik.

... Teris minip tuǵyryn, toısyraǵan,
Úmbetińiz — táýbaǵa oı suraǵan.
Kúdireıtip júrsek te jonymyzdy,
Tolar emes orynyń oısyraǵan.
Turqyń asyp turǵanda kóp tuǵyrdan,
Kelmeýshi edi shobylar shoqtyǵyńnan,
Shybyndasaq solarǵa shulǵyp basty,

Bári, Muha, ózińniń joqtyǵyńnan, — deı kelip, ol:

Qurysynshy, bári de qurysynshy,
Biri aqylgóı qazaqtyń, biri — synshy.
Bárimizge jaqsy atty kórinem dep,
Aramter bop arada júr úshinshi.
... Dandaısyǵan dáldúrish danasyńdar,
Janap ketseń — jabatyn jalasy bar.
Ittirlikten irgeńdi bólgiń kelse —
Jaı tabatyn jalǵyz jer — mola shyǵar, —

dep taǵy da oqys burylys jasaıdy. Seniń de jan-dúnıeń taǵy da astań-kesteń bolady. Óz júreginiń ánin yńyldap, óz kókireginiń kúıin shertken bolyp otyryp-aq, ol seni de en-jar oqyrman retinde qaldyrmaı, oı ıirimimen úıirip, ishtegi sherine birjola ortaqtastyryp jibergenin ańǵarmaı da qalasyń.

Oqyrmanyn oıǵa jeteleıtin mundaı tartymdylyq, kózdemeı aıtpaıtyn mundaı naqtylyq, oıyna alǵan árbir úlken-kishi detaldy oınata bilý sheberligi Júrsinniń barsha jaqsy óleńine tán qubylys. "Jaqsy óleńge" degennen shyǵady, osydan bir jyldaı buryn "Jas qazaq" gazetine bergen aqyn Ermannyń suhbatyna kezdeısoq tap bolǵanym bar edi. Sonda Júrsin, "óleńdi jaqsy jazyp kettim, jańa kitabymda 3-4 ortaqol óleń bolsa bolar, áıtpese bári de sý tógilmes jorǵadaı sýyrylyp turǵan jyrlar" degendeı sóz aıtyp edi. Men onysyna keshirimmen qarap, aqyndyq shabyt ústindegi lepirme kóńil-kúıine balaǵam da qoıǵam. "Qudiretke júginýdi" oqý ústinde baıqadym, onda shynynda da úsh-tórt ortaqol óleń bolsa bolyp ta qalar, biraq bir qaınaýy ishinde ketken dúmbilez jyrlar, qosaq arasynda bos júrgen shýmaqtar, qysqasy, selkeýli joldar joq ekendigine qalyń qaýymdy ábden sendire alamyn. Jáne de munyń ózi kóringenniń qolynan kele bermeıtin, tek talanttylarǵa ǵana buıyrar sybaǵa ekenin de eske sala ketpekpin.

Kitaptyń taqyryp aıasy da barynsha keń. San túrli oıǵa jeteleıtin, san alýan óristi qamtıtyn, qurylymy da, tujyrymy da qıly-qıly óleńder barshylyq. Óıtkeni, ózi de synshy Júrsin ózine kelgende de sol bir syn kózben qaraýly áste umytpaıtynǵa uqsaıdy. Óıtkeni, qanshama bir kóz jaýyn alyp turar jaýhar men gaýhar bolǵannyń ózinde de kileń ǵana bir tús, biryńǵaı boıaý oqyǵan adamdy áıteýir bir jalyqtyra bastaıtynyn da ol barynsha yjdaǵattyqpen keńinen oılastyrǵandaı bolyp kórinedi. Sýretkerlik palıtrasynyń aýqymdy bolyp kelýi de aqyn qolyn uzarta, tilin ustarta túsken.

"Qara bultty jamylyp qara joldyń ústinde qarasózden jańylyp, qara óleńge tústim be", — deı otyryp, "qaratúnek oıdyń da qarǵybaýy moınynda" ekenin ámise esten shyǵarmaıdy. Aqyn úshin asa qaýipti derttiń biri — ózin-ózi qaıtalaý ekenin de ol jaqsy biledi.

Sóıtedi de ózi júrip ótken tar jol, taıǵaq keshý men ózgeler taptaýryn etken soqtyqpaly soqpaqtardyń ózinen ózindik súrleý taýyp shyǵýǵa tyrysady. Basqanyń izin baspasam deıdi. Sodan da ol kitabynyń ár beti saıyn poetıkalyq kúıtabaǵyn únemi aýystyryp salyp otyrýdy da áste umytpaıdy. Kúıtabaǵynan kezekti bir kelisti kúı eskende ózi de kóterilip, ózgeniń de eńsesin bıiktetip:

Álemniń ámirshisi sekildenip
Otyram bılik quryp patshadaıyn, —

dep bir túıip tastap, odan ári:

İshine kirip alyp oıdyń qalyń,
Elikken, jelikkenniń qoıdym bárin.
Kótergen dúnıeniń tóbesine,
Tarqama, jyr-jármeńke, toı-dýmanym! —

dese, sen de elegizip, qosyla ketkiń keledi. Óıtkeni, óziń de osyndaı oıda júrgenindi jaqsy bilesiń. Aqyndardy týystyra túser tylsym bir túısik degen bolady deýshi edi, sonyń ózi osy bolmaǵaı! — dep qala beresiń.

Júrsinniń "Almatydaǵy arbakesh" atalatyn jaı ǵana turmystyq taqyryptaǵy shaǵyn ǵana bir óleńi bar. Ony oqı bastap, mundaıdy eki kúnniń birinde keziktirip júrmiz, bizden asyp ne aıta qoıar degen de bir kúdik qylań bere kóldeneńdeı ketetinin baıqaısyń. Áıtse de oqı bastasań "asyǵy alshy túspeı ashqaryn júrgen adamnyń arbakesh bolyp Almatynyń jarymyn tasyǵan" kúıki tirligi emes, arǵy túbinde kisilik bolmysty tómendetpeı:

Tek, kóńilim, kirlenbe,
Bilem ázir baǵamdy,
Jurt sóz tasyp júrgende
Men tasydym adamdy, —

deıtin qoǵamdyq astar jatqanyn ańǵarar ediń. Bolymsyzdyń ózinen botaly túıedeı oı tapqan aqyn kóńiline taǵy rıza bolar ediń.

Osyndaı óleńderdiń biri — «Abaıǵa muń shaǵý» toptamasyndaǵy "Jıyrma teńge".

Abaı aǵa, men del-sal bolyp turmyn,
Janarynda seniń de tolyp tur muń.
Oqýlyqtan kóretin dıdaryńdy,
Endi aqshanyń betinen jolyqtyrdym,

— deı kelip:

Túsinem ǵoı bárin de...
Biraq, aǵa,
Ne betimdi aıtamyn jyr Anaǵa?
Endi seni jumsaımyz shaı-pulǵa da,
Araqqa da jumsaımyz, syraǵa da,
... Seniń qunyń bolǵanda jıyrma teńge,
Meniń qunym kók tıyn aǵaıynǵa!..

— degen túıin jasaıdy.

Taǵy da deneń dir ete túskenin ańǵarasyń.

Osy saryndas tóbe shymyrlatar qýatymen, shymyr shyndyǵymen, poetıkalyq tıptiligimen kókeıge baryp qona qalatyn jyrlar Júrsinde az emes. Ol bárimizge belgili taqyryptyń ózinen naızaǵaıdaı jarq eter oı týdyryp áketýge sheberlenip alypty.

Soǵan oraı jyr qaharmanynyń jan saraıyn qalt etkizbeı qapysyz súzetin kórkemdik quraldardy oryndy qoldanýǵa da mashyqtanyp alǵan. Bul kitaptaǵy qadaý-qadaý oı ushqyndary osy pikirimizdi dáleldeýge jarap-aq jatyr. Keshegini búginge sabaqtap, búginginiń kózimen ertendi uqtyrar tásil bar desek, sol keshegi men búginginiń ishteı uǵysar, ulasa túser tamyry bolashaqty da mezgese kerek-ti.

Sonyń bárin táptishteı tere biletin aqynnyń basty bir maqsaty — seniń kókiregińe buǵyp jatqan výlkandy oıatý bolsa, Júrsin dáıim ǵana soǵan umtylyp, aqyndyq qýat-kúshin sol jolǵa jumsap baǵady.

Adam boıyndaǵy tabıǵı nyshandarǵa oqýshy zeıinin aýdarý arqyly asyl men jasyqtyń ara-jigin ashyp, narqy men parqyn saralaıdy.

Ózi qatty qadirlep syılaıtyn aqyn aǵasy Tumanbaı Moldaǵalıevke arnaǵan "Ulytaýdan oraldym" — deıtin óleńinde ol:

Báıgege jalǵyz atyn qosyp iniń,
Oraldy Ulytaýdan osy búgin.
Kóńilge qaıaý túsken jaǵdaıy bar,
Aıyryp qasy kimin, dosy kimin, —

dep, kúni kesheler óziniń halyq depýtaty bolsam ba dep elge baryp, taýy shaǵylyp qaıtqanyn alǵa tartady da:

Qulansyń taýyp júrgsn jyraqtan nár,
Dep ediń aldyńda, inim, bir aqpan bar.
Shyn eken. Meni qaıtsin, Men túgili
Shalqadan Shoqandy da qulatqandar! —

dep bir toqtaıdy. Keıbir pendelik qylyqtarǵa nalı otyra, taǵy bir tusta keıbir keýdelerdegi shaıyr bolyp qalǵan tatty shaıyp ketirip, sanany silkip alyp otyratyn ot qyzýly ornyqty oılarǵa, nurly sezimge qaraı qaıta oıysady. Qalaı etse de kóleńke men kúngeılerdiń tizginin teń ustap, jaqsylyqtyń bárine súısindire de biledi, ómir sánin ketirer keleńsiz qubylystarǵa jırene qaraýǵa daǵdylandyrady. Júrsin poezıasyndaǵy dramalyq tartystyń tereń ıdeıalyq qýat-kúshi de osynda.

Men biletin Júrsin "kóbik te bolsa kóp bolsyn" dep, bolsyn bolmasyn, oń jambasyna kelsin kelmesin ondy-soldy qalam siltep, tópelep uryp jaza beretin "aqyndar" sanatynan emes. Áýel bastan-aq "az bolsa da saz bolsyn" degen qaǵıdany qadir tutyp, aıtary bolǵanda ǵana, lyqsyp kelgen oıdy irke almaı, shireı tartqan shabytyna shamasy jetpegen tusta ǵana baryp qolyna qalam alatynǵa uqsaıdy. Sodan da baryp onyń ár óleńi qyryq kún babymen baýyryna basyp shyǵarǵan qyran balapandaı shymyr keledi. Kóz aldyndaǵy nurly boıaýdyń óz basy, óz kóńiline laıyqtysyn ǵana tańdap taýyp ala biledi. Sol tańdap alǵan boıaýynyń ózin kelistirip qana ornymen jumsap, qymbattata jaǵýǵa avtor daryny bul joly da olqylyq etpegen. Álem-jálem basy artyq jamaý da, bárin qamtysam derlik orynsyz jomarttyq ta sezilmeıdi.

Endeshe, qazirgideı kitap shyǵarǵyshtar kóbeıip bergen, gazet-jýrnal betterinen ilip alary shamaly solǵyn da súreńsiz óleńderdi kún saıyn derlik kóre-kóre kóńil kúpti bolyp júrgen osynaý bir ólara tusta Júrsin Ermannyń "Qudiretke júginý" kitabyn áldeneshe ret oqyp shyǵýym sońǵy kezde ózim tyndyrǵan bir ǵanıbet isim boldy degendi aıtyp, búgingi sózdi osymen támamdaı turǵanym jón shyǵar.

"Qazaq ádebıeti", 2006 jyl

---