InfoHub Logo

Buryndyq han (1480-1511 j.j. bılik qurǵan) Buryndyq han — Kereı hannyń úsh ulynyń biri. Buryndyqtyń qashan dúnıege kelgeni belgisiz. Orta ǵasyrlardaǵy jazba derekterdiń úzik-úzik málimetterine súıene otyryp, onyń ómiriniń 40-50 jyldyq kezeńin qalpyna keltirýge bolady. Buryndyq hannyń ómiri Qazaq handyǵy tarıhynyń alǵashqy dáýirimen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan da handyq tarıhyndaǵy iri oqıǵalar men damýlar onyń ómirindegi belester bolyp esepteledi. Jazba derekterdiń óte tapshylyǵyna qaramastan, Buryndyq han ómirinen birneshe belesti aıqyn kórýge bolady.

1. Onyń Qazaq handyǵy qurylýynyń ekinshi kezeńdegi atqarǵan róli, bul shamamen 1469-1472 jyldarda bolǵan;

2. 1472-1473 jyldardan XV ǵasyrdyń 90 jyldarynyń ortasyna deıin, qazaq handyǵynyń batysta noǵaı myrzalarymen jáne ońtústikte Syr boıy qalalary men óńirleri úshin kúrestegi atqarǵan róli;

3. XV ǵasyrdyń 90-jyldarynyń ortasynan XVI ǵasyrdyń alǵashqy 10 jyldyǵy ishindegi Qasym sultanmen aradaǵy qaıshylyqtar, Shaıbanı hanmen odaqtasý, qazaq qoǵamyndaǵy bedelin joǵaltyp, elden ketýi.

Buryndyqtyń handyqtyń qurylý úrdisine qatynasýy 1469-73 jyldardaǵy oqıǵalardan kórinedi. Osy jyldary Qazaq handyǵyna qatysty mynandaı oqıǵalar bolǵan edi: 1469 jyly Ábilqaıyr han Moǵolstannyń batys jaǵyndaǵy Qazaq handyǵyna qarsy joryq uıymdastyryp, sol jyldyń qarasha-jeltoqsan aılarynda orta jolda qaıtys boldy. Ornyna ekinshi uly Shaıh-Haıdar otyrady. Onyń bıligi týraly derekterdiń bári oń baǵa bermeıdi. «Tarıhı Kıpchakıdiń» avtory Hodjamquly-bek Balhı onyń jeke basyna mynadaı sıpattama beredi: «Ol jumsaq minezdi jáne jigersiz adam bolatyn, basqarý isine óz betinshe qadamdar jasaýǵa qabiletsiz edi» (XV-XVIII ǵ.ǵ. Qazaq handyǵy tarıhynyń materıaldary.- Almaty, 1969.- B.393). Osyny paıdalanyp Ábilqaıyrdyń keshegi jaýlary ár taraptan joryqtar jasaı bastaıdy. Qazaq handyǵynan da birneshe joryqtar jasalady. «Taýarıhı gýzıdan nusrat-namadan» basqa «Shaıbanı nama», «Fath nama», «Bahr al-asrarfı manakıb al ahıar» shyǵarmalarynyń deregi boıynsha «kóshpeli ózbekter» memleketin talqandaýda qazaq handyǵy jaǵynan tek Jánibek han ǵana atalady. Al Kereı hannyń atalmaýyn, ol 1469 jylǵa deıin qaıtys bolǵan deımiz.

Buryndyq Kereıdiń úlken uly bolǵandyqtan ákesiniń ulysyn basqaratyny ózinen-ózi túsinikti. Kereıdiń qashan qaıtys bolǵandyǵy jóninde ańyz deregi bylaı deıdi: «Shýdyń boıynda on jyldaı handyq qurǵan Kereı han Han taýyna jerlenipti». Ańyzdy el aýzynan jınap, jarıalaǵan belgili arheolog M.Eleýov. Kereıden soń handyq bılik Jánibek hanǵa ótti. Al Buryndyq bolsa ulys basqaryp, Jánibek hannyń jarlyqtaryn oryndap júredi. Dál osy jyldarda alǵash ret Buryndyq esimi «han» degen laýazymmen jazba derek málimetine enedi. Shaıh-Haıdarǵa qarsy Qazaq handyǵy tarapynan kúresti basqarýshy Jánibek han bolsa, al ony iske asyrýshy Buryndyq bolǵan. Bul jóninde derek málimeti: «Jánibek han adamdary ishinen Buryndyq han óz ulysyn jıyp, Ábilqaıyr han uldaryna tarpa bas saldy. Olardyń qarsylasýǵa kúshteri jan-jaqqa bytyraı qashty. Buryndyq keıin qaıtqan soń, olar qaıta jınalyp bas qosty»,- dep baıandaıdy. Derek málimetinen kórip otyrǵanymyzdaı, Buryndyq Jánibek han tapsyrmasyn oryndaýshy, joryqtyń maqsaty — Deshti Qypshaqtaǵy shaıbanılyq sultandardy joıý bolǵan. Joryq birshama sátti aıaqtalǵanymen, negizgi túpki maqsat oryndalmaǵan sekildi. Buryndyqtyń keri oralýymen, bas saýǵalap qashqan Ábilqaıyr uldary qaıta jınalady. Soǵan qaramastan Buryndyqtyń bul joryǵy ony tarıhta qaldyrady. Sóıtip ol Qazaq handyǵynyń qurylý kezeńine, ásirese onyń ekinshi kezeńine óz úlesin qosady. Buryndyq hannyń qazaq tarıhynda aty jarqyrap kóringen tusy — XV ǵasyrdyń 70-90 jyldary boldy. Bul jyldar qazaq handyǵy úshin kúsheıý, nyǵaıý jáne qazaq halqynyń etnıkalyq terıtorıasyn biriktirý jolyndaǵy kúres dáýiri edi.

Dáýirdegi eń basty oqıǵaǵa kórsetilgen jyldar ishindegi Qazaq handyǵynyń Syr óńiri úshin Maýrennahrlyq bıleýshilerimen, shaıbanılyq sultandarmen jáne Moǵolstan handarymen júrgizgen urystary jatty. Osy urystarda tarıh sahnasyna qazaq handarynyń ekinshi býyny: Buryndyq, Qasym handar shyǵyp, qazaq memlekettiginiń odan ári kúsheıip, nyǵaıýyna óz úlesterin qosady. Syr óńiri úshin bolǵan kúres jyldary Qazaq handyǵyn Buryndyq han bılep turdy. Jánibek hannyń qashan qaıtys bolyp, Buryndyqtyń qaı jyldardan bastap bılik qura bastaǵany belgisiz. Ol týraly eshbir derek jazbaǵan. Syr boıy dep otyrǵanymyz — Syrdarıa ózeniniń orta aǵysy boıyndaǵy jerler. XIV-XVI ǵasyrlardaǵy jazba derekter óńirdi Túrkistan aımaǵy dep ataıdy. Aımaq — Hİ ǵasyrdan beri Deshti Qypshaqtyń ajyramas, quramdas bóligi jáne onymen birge birtutas sharýashylyq, mádenı, etnıkalyq, dinı, tildik keńistikti quraǵan. Tek keı tarıhı kezeńderde Syr óńiri saıası jaǵynan Maýrennahrǵa ýaqytsha qarady.

Deshti Qypshaq pen Maýrennahr bıleýshileri arasyndaǵy XI-XV ǵasyrlardaǵy qarym-qatynastyń negizgi nysany Túrkistan aımaǵy bolyp sanalady. Dáleldi bolýy úshin Hİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy qypshaq handyǵy men Horezm memleketi, Hİİİ ǵasyrdaǵy Orda Ejen ulysy men Shaǵataı ulysy, Orys han men Aqsaq Temir, Toqtamys han men Aqsaq Temir, Baraq han men Ulyǵbek, Ábilqaıyr han men Aqsaq Temir urpaqtary arasyndaǵy saıası qatynastardy aıtsaq ta jetip jatyr. Saıası qatynastar Qazaq handyǵy qurylǵannan keıin de jalǵasyn tapty. Aımaq úshin kúrestiń bastalýy Buryndyq hannyń bıligi tusyna saı keledi. Onyń qazaq tarıhynda alatyn róli de osy Syr boıy úshin kúreste kórinedi. Syr boıy úshin júrgizilgen kúrestiń sebebin aıttyq, al bastalýyna túrtki bolǵan oqıǵaǵa Ábilqaıyr hannyń nemeresi Muhamed Shaıbanı hannyń Maýrennahrdyń qol astyndaǵy Túrkistan aımaǵyna kelip bekinýi boldy. Osy jyldary ózara feodaldyq soǵystardy bastan ótkerip jatqan Maýrennahr bıleýshilerinde Túrkistan aımaǵyn qorǵaıtyndaı kúsh joq bolatyn. Sondyqtan olarǵa Qazaq handyǵynyń negizgi jaýy — shaıbanılyq sultandardy qazaqtarǵa qarsy qoıý óte tıimdi edi. Qazaq handyǵy Maýrennahr bıleýshileriniń bul áreketine birden qarsy shyǵady. Qys mezgiline qaramastan Buryndyq han bastaǵan qazaq áskerleri Muhammed Shaıbanı han bekingen Syǵanaq, Saýran jáne Sozaq óńirlerinde urysqa túsedi.

Birneshe ret bolǵan urystarda jeńigen Shaıbanı han qashýǵa májbúr bolady. Aımaqtyń basqa da óńirlerinen aıyrylý qaýpin sezgen aımaqtyń ákimi Muhammed Mazıd-tarhan Shaıbanı handy Samarqanǵa ketýge kóndiredi. Osylaısha kúrestiń alǵashqy kezeńi Qazaq handyǵy úshin sátti bastalyp, aımaqtyń soltústik óńirleri Qazaq handyǵyna ótedi. Orny kelgende aıta ketý kerek, búkil handyqty Buryndyq basqaryp, alǵashqy jeńisterge qol jetkizilse de, derekterde atap ótilgenindeı, Jánibek han uldary Qasym, Jırenshe, Mahmud sultandar erekshe kózge túsedi. Bul urystar shamamen alǵanda, 1470-jyldardyń ortasynda ótedi. Al XV ǵasyrdyń 80-jyldarynda Shaıbanı men Maýrennahr, bıleýshilerine arqa súıep, aımaqqa taǵy da enip, soltústik óńirdi basyp alady. Buryndyq han jáne Jánibek han uldarynyń qarsy qoldanǵan áreketteri nátıjesinde Ábilqaıyr hannyń nemeresi Túrkistan aımaǵynan ketýge májbúr bolady. Al qazaq handyǵy bolsa aımaqtyń soltústik óńirin qorǵap qana qoımaı, aımaqtyń ortalyq jáne ońtústik óńirlerinde óz yqpalyn kúsheıte bastaıdy. Negizinen aımaqta Jánibek hannyń 9 ulynyń yqpal-áseri ósedi. Olardyń ulystary keńeıip, qalalar men jaqsy qysqy jaıylymdar solardyń ıeligine kóshedi. XV ǵasyrdyń 90-jyldarynda Buryndyq han men Jánibek han uldary arasynda qaıshylyqtar týa bastaıdy. Qaıshylyqtyń negizine Syr óńirinde Jánibek han uldarynyń yqpalynyń ósýi men nyǵaıýy jatyr. İshki saıası ómirdegi osy qaıshylyq syrtqy saıasatqa da óz salqyndyǵyn tıgizedi. Sol sebepti de 1493-96 jyldary Túrkistan aımaǵy úshin bolǵan urystar qıyn da aýyr, uzaq bolady. Shaıbanı han birde Moǵol hany jaǵyna, birde Máýrennahrlyq bıleýshiler jaǵyna shyǵyp, óz baǵytyn ózgertip otyrady. Tipti ol negizgi qarsylasy — Buryndyq hanmen de jaqyndasýǵa umtylady.

Jánibek han uldarymen aradaǵy qaıshylyqtyń odan ári shıelenisýi Buryndyqty Shaıbanı hanmen odaqtas etkizedi. Sóıtip, 1496 jyly úsh jylǵa sozylǵan uzaq urystardan soń soǵysýshy jaqtar kelisimge keledi. Kelisimniń qorytyndysy boıynsha Túrkistan aımaǵy úshke bólinip, onyń soltústiginde qazaq handyǵy, ońtústiginde Moǵolstan, ortalyǵynda Shaıbanı han bılik júrgizýge tıis bolady. Sonymen birge Buryndyq han men Jánibek han ekeýi arasyndaǵy odaqtastyqty tereńdetý úshin eki qyzyn shaıbanılyq eki sultanǵa uzatady. Mundaı odaqtastyqqa qarsy Jánibek han uldary Moǵolstan hanymen jaqyndasyp, qarsy odaq qurady. Qasym sultannyń aǵasy Ádik sultan Moǵol hanynyń qaryndasyna úılenedi. Osylaısha, qazaq qoǵamyndaǵy handyq áýlet ishinde bir birine qarama-qarsy kúshter qalyptasady. Buryndyq han tusynda XV ǵasyr sońynda Qazaq handyǵyndaǵy saıası kúshter ekige bólinip, ol handyqtyń syrtqy saıası jaǵdaıyna áserin tıgizedi. Biraq qalyptasqan jaǵdaı Buryndyqqa abyroı ákelmeıdi. Han retinde memlekettegi barlyq saıası kúshterdiń basyn qosýdyń ornyna, kerisinshe olardyń bir-birine qarsy turýyna, ol kúshterdiń birinde ózi bolýy — onyń bedeliniń quldyraýynyń basy boldy. Buryndyq han ómiriniń qaıǵyly jaǵy da osynda edi. XVI ǵasyrdyń alǵashqy 10 jyldyǵynda Buryndyq han ómirine túbegeıli betburys ákelgen kúrdeli iri oqıǵalar bolyp ótti. Ol oqıǵa taǵy da Muhammed Shaıbanı han esimimen baılanysty edi. 1500-jyldyń jazynda Samarqan taǵyna kelgen shaıbanılyq sultan aınalasy 3-4 jyl ishinde búkil Maýrennahrdy biriktirip, Moǵolstannyń qol astyndaǵy Tashkentti moǵol hanynan tartyp aldy. Moǵol handary Sultan Mahmut pen Sultan Ahmet handar qolǵa túsiriledi, biraq Shaıbanı han olardy bosatyp jiberedi. Ábden kúsheıgen Muhammed Shaıbanı han 1505-jyldan 1510-jylǵa deıin qazaq handyǵyna qarsy 4 ret joryq uıymdastyrady. Joryqtardyń aldyna qoıǵan saıası jáne ekonomıkalyq maqsattaryna qazaq handyǵyn baǵyndyrý ne álsiretý jáne Túrkistan aımaǵyn Maýrennahrǵa qosý jatty.

Buryndyq han dál osy joryqtar kezinde úlken qatelikter jiberdi dep esepteımiz. Oǵan dálelimiz mynadaı: Alǵashqy úsh joryq kezinde Buryndyq han jaýǵa qarsy eshqandaı shara qoldanbaıdy. Shaıbanı han emin-erkin Jánibek han uldary: Janyshtyń, Tynyshtyń ulystaryyn oırandap, myńdaǵan mal-jandy oljalaıdy. Tipti 1509-jyldyń qysynda bolǵan úshinshi joryq kezinde, óz ulysyna qaraı jaý áskeriniń kele jatqanynan habardar bolyp, eshqandaı qarsylyq kórsetpeı, qashýǵa májbúr bolady. Buryndyq hannyń sharasyzdyq isin, onyń ádeıi jasaǵan josparly oıy dep túsinemiz. Jánibek han uldary neǵurlym álsirese, soǵurlym onyń kúshi ósýi tıis edi. Biraq bári kerisinshe shyqty. 1510-jyldyń qysynda jaý taǵy da qazaqtarǵa joryq jasaıdy. Bul jolǵy joryq baǵyty Qasym sultan ulysyna qarsy baǵyttalady. Qasym resmı han bolmasa da, osy jyldary onyń bedeli Buryndyq hannan da kúshti edi. Qazaq handyǵynyń qurylýy kezinde belsene aralasyp, odan keıingi kezeńderde handyqtyń kúsheıýine óz úlesin qosqan Buryndyq han XVI ǵasyrdyń alǵashqy jyldarynda úlken, memlekettik dárejede kóregendik kórsete almaıdy. Eldik múddeden jeke, tar múddege kóshý onyń bedelin túsirtti, ataq-abyroıyn joǵaltty. Buryndyq hannyń taǵdyry árkimge de tarıhı sabaq bola alady.

---