InfoHub Logo

Buqar jyraý Qalqamanuly (1693-1787) — áıgili jyraý, Abylaı hannyń aqylshy-bıi, abyz. Jurt ony «Kómekeı áýlıe» dep ataǵan. Sóılegende únemi qara sózben emes, kómekeıi búlkildep, túıdek-túıdek jyrmen sóıleıtin bolǵan. Kóbine-kóp Abylaı hannyń ótinishimen, «sáýe aıtshy» degen tilegimen túsinde kórgen isterin boljap aıtady eken, bulary dálme-dál kelip otyrǵan.

Jyraý qazaq halqynyń jońǵar basqynshylyǵy tusynda, eldiń bolashaǵy qyl ústinde turǵan kezde ómir súrip, sol almaǵaıyp zamandaǵy kúrdeli máselelerge óz jyrlarymen jaýap bere bilgen. Osyndaı aýyr sátterde Abylaı hanǵa durys keńes berip, el-jurtty basqynshy jaýǵa qarsy kúreste biriktirýge, bir týdyń astyna toptastyrýǵa kúsh salǵan. Óziniń saıası-áleýmettik mándi jyr-tolǵaýlarymen sol jalyndy kúrestiń jyrshysyna aınalǵan. Osy maqsatta ol Abylaı handy birden-bir qajetti basshy sanap, oǵan halyq birligin saqtap kalatyn kósem turǵysynda úlken senim artqan. Abylaı han da sol bıik talaptan tabylyp, eldiń birligi men jarqyn bolashaǵy úshin jan aıamaı qyzmet etken.

Jyraý sol azattyq jolynda ólimge bas baılap, erliktiń nebir ǵajaıyp úlgilerin kórsetken han men onyń batyrlaryn jyrǵa qosyp, olardyń óshpes ádebı beınelerin jasaǵan. Ásirese, Abylaı hannyń kóregendigi men danalyǵyn, aýyr kezeń, qıyn sátterde el uıytqysy bola bilgenin asqaq jyrlaǵan. Onyń «Abylaı hannyń qasynda», «Al, tilimdi almasań», «Aı, Abylaı, Abylaı», «Qazaqtyń hany Abylaı», «Hanǵa jaýap aıtpasam», «Basyńa bitken kúnińiz», «Aı, Abylaı, sen on bir jasyńda», «Al, aıtamyn, aıtamyn» atty tolǵaýlarynda hannyń sol kezdegi ustanǵan saıasaty men kóregendigi, alǵyrlyǵy men bilgirligi sıpattalǵan. Al «Sadyr, qaıda barasyń?», «Buqarekeń biz keldik, Aqan, Tóbet baılarǵa» degen jyrlarynda ol el bolashaǵy, tatýlyq máselelerin sóz etken. «On eki aıda jaz keler», «Abylaı hannyń qasynda», «Hanǵa jaýap aıtpasam» atty tolǵaýlary halyq bolashaǵy men beıbitshilikti saqtaý, otarlaýdy kózdegen elden jyraqqa, Jıdeli baısynǵa kóshý máselesin qozǵaǵan. Bul jyrlardyń úgit-nasıhattyq, dıdaktıkalyq sıpaty basym.

Buqar jyraýdyń tolǵaýlary, shyn máninde Abylaı dáýiriniń aınasy. Ultynyń tamasha rýhanı adamgershilik qasıetterin boıyna darytqan kókiregi dańǵyl, almas tildi, dýaly aýyz kemeńgerdi Abylaı han da qasynan bir eli qaldyrmaǵan. Aqyl-oıǵa kemel «Kómekeı áýlıe» Abylaı hannyń durys sheshim, parasatty paıym qabyldaýyna, qos búıirdegi Qytaı men Reseı aty qos alyp memlekettiń arasynda ońtaıly saıasat ustaýyna, áskerı dıplomatıalyq qarym-qatynastardy retteýge barynsha yqpal jasaǵan. Zaman kelbeti, Otan taǵdyry, bolmys shyndyǵy, el tutqasyn ustaǵan asqan qolbasshy, birtýar bahadúr, úzdik mámileger, zerdeli memleket basshysy Abylaı hannyń jortýyl-joryq kúnderindegi is-qımyldary, ultynyń uly murattar jolyndaǵy izgi, jalyndy kúresi jyraý muralarynda shynaıy shynshyldyqpen sýrettelgen. Ásirese, onyń tolǵaýlarynda Reseı ımperıasynyń otarlaýshylyq, basqynshylyq saıasaty, zulymdyq áreketteri áshkerelengen. Mysaly, «Qıly zaman» tolǵaýyndaǵy myna bir jaılar

«Kúnbatystan bir dushpan,
Aqyrynda shyǵar sol tustan.
Ózi sary, kózi kók,
Dindarynyń aty bop
Kúnshyǵysqa qaraıdy.
Shashyn almaı, taraıdy,
Qudaıdy bilmes, dini joq,
Jamandyqta mini jok,
Zatsyz, teksiz bir kápir,
Aýzy-basy jún kápir,
Jemqorlarǵa jem berip,
Azdy kópke teńgerip,
El qamyn aıtqan jaqsyny,
Sóıletpeı urar urtyna.
 Baýyzdamaı isher qanyńdy,
 Óltirmeı alar janyńdy,
Qaǵazǵa jazar malyńdy.
Esen alar pulyńmen,
Soldat alar ulyńnan,
Kúnderdiń kúni, Abylaı,
Jaıaýlap keler jurtyńa,
Jaǵaly shekpen kıgizip,
Baldy maı jaǵar murtyńa,
Ese tımes ózińe,
Esiktegi qulyńnan», tabandap jyljyp kele jatqan qaıshylyǵy mol zamandy elestetedi.

Qazaq qoǵamynyń sáninen, máninen aırylatynyn, dininiń, tiliniń, jeriniń tozatynyn, qabiletsizder suńǵylalardy ılep bıleıtinin, dármensizdik jalaıtynyn, marqasqalar tóbesinde bult úıiriletinin baıandaǵan. Buqar jyraý poezıasynyń negizgi erekshelikterin, ishki aǵys-tolqyndaryn, kúıli-qýatty tolǵamdaryn bilimpazdyqpen saralaǵan M.Áýezov: «Jyraý... zaman synshysy, sóılese sheshilmegen jumbaq, túıini shatasqan sózderdi ǵana sóıleıdi. Ózi turǵan zamannyń belgilerine qarap, keleshek zaman ne aıtatynyn boljaıdy. Sóziniń bári tereń oı, tereń maǵynamen sóıleıdi. Syrtqy túri qubajondatqan tolǵaý, salystyrǵan sýrettermen uqsatqan nobaı, jaǵalatqan belgimen keledi... Ne aıtsa da, kóptiń muńy men qamy, kóptiń jáıi týraly: ne kópke arnaǵan aqyl, ósıet esebinde aıtylady», - deıdi. Jyraýdyń tolǵaýlarynyń syrtqy symbaty men ishki qasıet-qýatynda, kórkem oılaý prosesinde shıyrshyq atqan jalyndy sheshendiktiń býy, asqaq qaharmandyq rýhtyń lebi bilinedi.

Negizinde, tolǵaýdyń qurylysy kúrdeli oı aǵymyna, pikir erkindigine, aýyzeki sóıleý stıline baǵynady. Tarmaqtar 7-8 býyndy, uıqastary erkin. Teginde, tolǵaý mýzykalyq aspaptardyń (qobyz ıakı dombyra) súıemeldeýimen orandalady. Tolǵaýlarynyń poezıalyq sáýleti, erekshe qasıeti jáne onyń sóz qoldaný ereksheligi de ózgeshe «Buharekeń sóılegen ýaqytynda sózi mundaı júz ese, myń ese shyǵar. Bizge kelip jetken tamyry ǵana, bul kisiniń sózin túgel jazamyn deýshige Nuqtyń ómiri, Aıyptyń sabyry, Aplatonnyń aqyly kerek» - dep jazady jyraýdyń tuńǵysh bıblıografy Máshhúr Júsip Kópeev. Jyraýdyń shyǵarmalarynyń tekstologıasy áli kúnge retke keltirilmegen. Eń qajetti tańdamaly sózder, sóz tirkesteri, sóılemder iriktelip, suryptalyp alynbaǵan, durys, túzý, muqıat salystyrýlar júrgizilmegen. Bul bolashaqtyń isi.

Buqar jyraý murasyn jınaýda, jarıalaýda jáne zertteýde Máshhúr Júsip Kópeev, Q.Halıd, G.Potanın, Sh.Ýálıhanov, M.Áýezov, S.Seıfýllın, S.Muqanov, Q.Jumalıev, M.Maǵaýın, R.Syzdyqova sekildi ult zıalylary eńbek sińirgen.

---