InfoHub Logo

Bala, eń aldymen, kompúterlik oıyndaǵy fermany quryp alady, artynan, ǵalamtor arqyly nesıe, aksıa, defolt degen ne ekenin jáne valútany qalaı saqtaýǵa bolatyny týraly izdeı bastaıdy. Atalǵan suraqtarǵa ǵalamtordan kem jaýap bermeıin degender úshin biz negizgi ekonomıkalyq termınderge arnaıy nusqaýlyq ázirledik.

Ekonomıkalyq termınderdi gıfterdiń kómegimen túsindiremiz...

1. Bırja

Bırja - aksıa, baǵaly qaǵazdar jáne basqa da qarjylyq quraldar satylatyn naryq. Eski fılmderde adamdardyń bir-birine qońyraý shalyp, bir mezgilde úsh telefonmen sóılesip otyratyn ofısterine uqsas. Qazirgi kezdegi bırjalar jeke jarnamalardy jarıalaıtyn saıttar sekildi, biraq onda kólikter, turmystyq tehnıka men kıimniń ornyna qarjy aktıvteri satylady. Bırjada birnárse satyp alý nemese satý úshin, aldymen sizge satýǵa nemese satyp alýǵa nıet bildirýshilerdi tabýyńyz qajet. Muny úıde otyryp-aq jasaýǵa bolady, biraq odan buryn brokermen (bırjadaǵy satýshy men satyp alýshy arasyndaǵy deldal) kelisimshart jasasý kerek.

---

2. Aksıalar (jáne ózge de baǵaly qaǵazdar)

Aksıalar (sondaı-aq, oblıgasıalar men vekselder) qarjy aktıvteri bolyp sanalady. Eger siz aktıv satyp alsańyz, onda sizge bireý birnárse qaryz degen sóz. Iaǵnı, oblıgasıalardy satyp alsańyz, sol oblıgasıany shyǵarǵan adamǵa qaryz beresiz degen sóz. Biraz ýaqyt ótkennen keıin siz óz salymyńyzdy ulǵaıǵan kúıde qaıtaryp alasyz. Al veksel – belgili-bir ýaqyt ótkennen keıin somanyń belgili bóligin alýǵa quqyq beredi. Aksıany satyp alý arqyly, siz kompanıanyń seriktes ıesi bolyp sanalasyz. Osylaısha, tipti, Apple nemese Facebook-tiń  bir bóligin satyp ala alasyz! Biraq, shyndyǵyna kelgende, bir bóligin ıemdený – azyraq bolady, onymen sizdiń kompanıaǵa qandaı da bir septigińizdi tıgizýińiz ekitalaı. Esesine, olardyń isteri alǵa basatyn bolsa, aksıa baǵalary da ósetin bolady. Osylaısha, siz aksıalaryńyzdy tıimdi baǵada sata alasyz... Keıde kompanıalar óz aksıonerlerimen tabysyn bólisedi, ıaǵnı dıvıdend tóleıdi.

Eń senimdi kompanıalardyń aksıalary «kók fıshkalar» dep atalady. Bul ataý «poker» oıynynan shyqqan, ıaǵnı, onda eń qymbat fıshkalar kók tústi bolyp keledi. Mundaı kompanıalarǵa Apple, Google, The Coca-Cola Company, Microsoft, McDonaldʼs t.b jatady.

---

3. IPO

Kompanıalardyń barlyǵy óz aksıalaryn tek bırjada ǵana satpaıdy. Biraq, eger kompanıa ıeleri ınvestorlardy tartqysy kelse (ıaǵnı bireýden fırmadaǵy úlesiniń bir bóligin satý arqyly aqsha alý), olar IPO ótkizýi kerek. Aǵylshynsha Initial Public Offering — bastapqy jarıa ornalastyrylym. Bul zańgerler men qarjygerlerdiń kómegin qajet etetin kúrdeli rásim. Ataqty bırjalar sapasy senimsiz aksıalarǵa saýdalaspaıdy. Sondyqtan kompanıa aksıalardyń senimdiligin dáleldeıtin qorytyndylar men ózge de qujattardy kórsetýi tıis. IPO qorytyndysy boıynsha, kompanıa aksıalaryn qalaǵan adam satyp ala alady.

---

4. Nesıe

Bankter adamdar men fırmalardyń saqtap qoıǵan aqshasyn ózge fırma men adamdarǵa qaryzǵa paıyzben berý arqyly tabys tabady. Banktiń sizge paıdalanýǵa bergen qaryz aqshasyn (ıaǵnı, nesıe) bergen kezde, siz bankpen aqshany neshe ýaqyt ishinde jáne qansha teńge kóleminde qaıtaryp beretinińiz jóninde kelisimshartqa otyrasyz. Máselen, siz qaryzǵa 1000 teńge alsańyz, bir jyldan keıin ony 1160 teńge qylyp qaıtarasyz, demek, bir jyldyq ústemesi – 16 %.  Bank bul ústemege tek nesıe berýdi uıymdastyrýǵa jumsalatyn shyǵyndardy ǵana emes, sonymen birge, ınflásıa men nesıelik táýekelge  (siz qaıtara almaı qalýyńyz da múmkin ǵoı?) ketetin shyǵyndy da jatystyrady. Al nesıe jaıdan-jaı berile salmaıdy: sizdiń nesıe tarıhyńyz qaralyp, aldyńǵy nesıelerińizdi talaptarǵa saı qaıtara alǵan-almaǵanyńyz saralanyp baryp beriledi. Siz neǵurlym senimdi boryshker bolyp shyqsańyz, bank bere alatyn nesıe kólemi de, soǵurlym kóbirek bolady.

---

5. Ortalyq bank

Ortalyq bankke kirip, siz jáı ǵana nesıe alyp nemese aqsha aıyrbastaı almaısyz. Ol – memleket boıynsha qarjy saıasatyna jaýapty uıym.  Ortalyq bank salymdardy qabyldap, nesıe bere alady, biraq, bul prosesti qarapaıym adamdarmen emes, ózge komersıalyq banktermen júrgizedi. Sonymen qatar, jańa aqsha shyǵarý týraly sheshimder dál osy jerde qabyldanady, ol úrdis – «emısıa» dep atalady.

Jańa aqsha «basyp shyǵarý» úshin ortalyq bankke baspa stanoktaryn iske qosýdyń qajeti joq, bar bolǵany - komersıalyq bankterdiń jańa aqshany ekonomıkaǵa tez shyǵarýyna septigin tıgizse jetkilikti. Bank muny «negizgi stavkanyń» kómegimen júzege asyrady, ıaǵnı, komersıalyq bankterdiń qysqa merzimge aqsha ala alatynyndaı tómengi paıyzdyq ústemeni belgileıdi. Al eger ortalyq bank negizgi stavkany kóteretin bolsa, ózge bankter qaryz alý qymbattaǵandyǵyn túsinip, olar da qarapaıym nesıe beriletin stavkanyń mólsherin arttyrady. Jáne, kerisinshe, ortalyq banktiń negizgi stavkasy tómen bolsa, ózge qarapaıym adamdarǵa nesıe alý arzanyraq bolady.

Komersıalyq bank nesıe bergende, ol tek «aýadan aqsha jasaıdy» dese bolady. Sondyqtan, adamdardyń qanshalyqty nesıe alatyny ekonomıkadaǵy aqsha kólemine baılanysty. Aqshanyń basym bóligi qolma-qol berilmeıtin nysanda, ıaǵnı, banknot, monetalar emes, kompúterdegi jazbalar kúıinde bolady. Olardyń qundylyǵy ortalyq banktiń bedelimen qamtamasyz etiledi: árkim óz ámıanyndaǵy qaǵaz býmasyn senimdi jáne zańdy tólem quraly dep eseptegende ǵana, bul olarǵa tıesili bolady.

---

6. Krıpto-valúta

Dástúrli aqshaǵa balama, ol ortalyq banktiń bedeline emes, matematıka boıynsha – krıpto-valútaǵa negizdelgen. Eń belgili krıpto-valúta – bıtkoın jáne basqalar (máselen, efırıým nemese rıpl). Krıpto-valútaǵa arnalǵan tranzaksıa jazbalary bar derekqorlar tek ortalyq bank pen birneshe komersıalyq bankte ǵana emes, búkil álem boıynsha mıllıondaǵan kompúterlerdiń ortalyqtandyrylmaǵan jelisinde saqtalady. Ol jeli – blokcheın dep atalady. Bul tusta, jasandy dúnıeler jasaý múmkin emes, óıtkeni, barlyq jazbalar kúrdeli algorıtmder arqyly shıfrlenedi, al aqparattyń kóptegen kóshirmeleri ony burmalaýdan qorǵaıdy. Atalǵan algorıtmder jaqsy jumys isteýi úshin, asa joǵary kompúterlik qýat qajet bolady. Ol qýattarmen qamtamasyz etkeni úshin jeli músheleri sol krıpto-valútadan syıaqy alady.  

---

7. Aıyrbas baǵamy

Valúta - memlekettik aqsha birligi, al aıyrbas baǵam - bul ulttyq valútanyń shetel valútasyna aıyrbastalýy. Valúta baǵamy tez ózgerip otyrady, máselen, búgin dollar - 333.5 teńge bolsa, erteń – 334 teńge bolýy múmkin. Bul ózgerister teńgerimge ondaǵan myń dollar kóleminde salym túskende ǵana aıtarlyqtaı baıqalady. Shyndyǵynda, valúta – taýar, baǵam – onyń baǵasy.  Aıyrbastaý pýnkteri valútany az baǵaǵa satyp alyp, ony qymbatqa satý arqyly paıda tabady. Sondyqtan da, valútany satyp alý baǵasy satýǵa qaraǵanda únemi qymbatyraq bolady. Eger ortalyq bank aqsha sanyn kóbeıtse (aqsha «basyp shyǵarsa»), onda otandyq valútalar sany artyp, tıisinshe, quny da tómendeıdi. Bizdiń valúta quny tómendegen saıyn, dollar nemese evrony satyp alý úshin kóbirek teńge qajet bolady.

---

8. Inflásıa

Eger ekonomıkada aqsha mólsheri tez ósetin bolsa, onymen birge baǵalar da ósedi. Ol – ınflásıa dep atalady. Eger ınflásıa qarqyny joǵary bolsa, onda ortasha jalaqy men banktegi qarjy saqtalymdaryna qaraǵanda, taýarlar men qyzmet kórsetý baǵalary jyldam artady. Osylaısha, aqsha qunsyzdanady, bul kezde olardy barynsha az baǵaǵa satyp alýǵa bolady. Bir jaǵynan, eger bireýden qaryzǵa aqsha alǵan bolsańyz, boryshker retinde, sizge aıaq astynan kelgen ınflásıa jaǵymdy jańalyq bolmaq. Sebebi, qaryzyńyzdy qunsyzdanǵan, tómen baǵamen qaıtarýǵa múmkindik týady.

---

9. Defolt

Eger siz nesıeńizdi óz ýaqytynda qaıtara almasańyz, onda – defolt jiberip aldyńyz degen sóz. Adamdardyń nesıesin ýaqytyly qaıtara almaǵandaǵy kez-kelgen jaǵdaıy – osylaı atalady. Muny, árıne, keleńsiz jaǵdaı desek te, basymyzǵa «qara bult tóndi» deı almaımyz. Keıde adam óziniń aılyq shyǵynyn durys esepteı almaýy (artyq shyǵyndar jasaýy) nemese turaqty jumystyń yńǵaıy kelmeýi múmkin. Tipti, defolt fırmalarda da bolýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda boryshker qaryzyn keıinge qaldyrý nemese aılyq tólem mólsherin azaıtý týraly kelisimshart jasaı bastaıdy. Al jalpy memleket defolt jarıalasa, onda ol basqa áńgime. Ádette, mundaı jaǵdaı kúrdeli qarjylyq daǵdarys sıaqty jaıttarda oryn alady. Ol kezde teńge baǵamy birneshe ret tómendep, sonyń saldarynan taýarlar men qyzmet kórsetý júıeleri qymbattap, kóptegen kásiporyndar shyǵynǵa ushyrap, adamdardyń banktegi salymdary bir sátte qunyn joǵaltady.

---

10. Keshbek

Eger sizde bári jaqsy bolyp, tipti, ázirge qajettiligi joq artyq aqsha bar bolsa, onda siz ony qashan qajet bolǵanǵa deıin arnaıy bank esepshottaryna nemese debetti kartalarda saqtaı alasyz. Debetti qartanyń nesıelik kartadan aıyrmashylyǵy – esepshotta bar qarjyny ǵana paıdalanýǵa múmkindik beredi. Siz ol kartada aqsha saqtap, dúkenderde tólem jasaýǵa nemese qajetti mólsherdi bankomat arqyly shyǵaryp ala alasyz. Eger kartadaǵy aqshańyzdy kúndelikti paıdalanyp otyrsańyz, onda sizge kóbinde, aqshany qolma-qol ustaýǵa qaraǵanda, debetti kartada aqsha saqtaý qolaıly bolmaq. Sebebi, kóptegen bankterde taýarlarǵa tólemdi karta arqyly  jasaǵanda keshbek alýǵa bolady.

Keshbek — ol banktiń sizge aqshany qolma-qol ustamaı, onyń kartasyna saqtap, paıdalanǵanyńyz, tutynýshysy bolǵanyńyz úshin beretin syıaqysy. Másele, siz dúken nemese meıramhanalarǵa tólem jasaǵan kezińizde satýshy sizdiń kartańyzdan alynýy tıis somanyń bárin emes, az mólsherin alady. Aqshanyń bir bóligin tólem júrgizý komısıasy (VISA, MasterCard), bir bóligin bank satýshysy (dúkenge bank termınalyn ornatqan adam), bir bóligin sizdiń kartańyzdy shyǵarǵan bank alady. Sońǵy somany bank sizben bólise alady, sebebi, ol da paıda tabýda. Kóptegen bankter siz alǵan taýarlar somasyn 0,5 %-dan 1%-ǵa deıingi mólsherde qaıtaryp bere alady, tipti, keıbir jaǵdaılarda odan da kóp bolýy múmkin.

Gıfter: giphy.com

---