InfoHub Logo

Aǵymdaǵy jyly «Nobel» syılyǵy qandaı eńbekterge berildi jáne ol eńbekterdiń mańyzdylyǵy nede? Bul suraqtarǵa tómendegi maqalamyzda jaýap beretin bolamyz (eger barlyǵyn ótkizip alǵan bolsańyz)​. 

Fızıologıa jáne medısına

Kim aldy? Djeffrı Hol, Maıkl Rozbash, Maıkl Iang (AQSH)

Ne úshin aldy? Bıologıalyq saǵat mehanızmi.

Amerıkalyq genetıkter «sırkadtyq yrǵaqtardy baqylaıtyn molekýlárlyq mehanızmderdi zerttegeni úshin» Nobel syılyǵyn aldy.

Ǵalymdar jemis shybyndarynyń geni aǵzanyń kúndelikti bıologıalyq yrǵaqtaryn qalaı (merzimdi) baqylaıtynyn anyqtaǵan. Osy genmen kodtalǵan aqýyz túnde jınalyp, kúndiz jumsalady. Osylaısha, genetıkter ósimdikterde, janýarlar men adamdarda «bıologıalyq saǵattyń» naqty qalaı jumys isteıtinin túsindirdi.

Ne úshin mańyzdy? Hol, Rozbash jáne Iangtyń zertteýleri sırkadty yrǵaqtyń adam densaýlyǵyna qalaı áser etetindigin túsinýge kómektesti. Bizdiń árqaısymyzda «óte kesh jatatyn - japalaq» nemese «erte turyp alatyn - boztorǵaı» bolatynymyzdy aıqyndaıtyn jeke hronotıp bar. Demek, kúndelikti biryńǵaı jumys kestesi bolýy kerek degen ıdeıa - maǵynasyz bolyp shyqty: adamdar 9:00-den 18:00-ge deıin jumys isteı almaıdy jáne kópshiligine jeke keste qajet degen sóz.

Sondaı-aq, túngi taǵamdar, shynymen, adam densaýlyǵyna teris áser etedi: bizdiń aǵzamyz tańerteń kóp ınsýlın shyǵaratyndyqtan, túngi mezgilde glúkozanyń dozalanǵan mólsherin jeńý qıyn.

---

Fızıka

Kim aldy? Raıner Vaıss, Kıp Torn, Barrı Berısh (AQSH)

Ne úshin aldy? Fızıkter «LIGO detektoryna sheshýshi salym qosqany úshin jáne gravıtasıalyq tolqyndardy baqylaǵany úshin» marapatyna ıe boldy. Biz kólge tas laqtyrǵan kezde, sý betinde shymyrlaǵan dirilder paıda bolady. Gravıtasıalyq tolqyndar dál sondaı dirilderdi eske túsiredi, biraq olardyń ereksheligi - keńistikte jaryq jyldamdyǵymen taralady. Olarǵa tas laqtyrý emes, eki qara tesiktiń soqtyǵysýy sebep bolady. Áserli, ıá? Bir mıllıard jyldan asa ýaqyt buryn oryn alǵan osyndaı soqtyǵysýdan týǵan tolqyndy LIGO detektory arqyly anyǵyna jetýge múmkindik týdy.  

Ne úshin mańyzdy? Gravıtasıalyq tolqyndardy baqylaý 1916 jyly usynǵan Albert Eınshteınniń teorıasynyń eksperımentaldy rastalýyna aınaldy. Ǵalymdar salystyrmalyq teorıasyn taǵy da rastady jáne biz barlyq málimetti eskere otyryp, álemniń qalaı ornalasqanyn durys túsine alatyn kúıdemiz (ol - jaqsy!). Aıtpaqshy, adamdarǵa fızıkanyń Nobel syılyǵy ıegerleriniń biriniń esimi kóp ýaqyttan beri alǵash ret ǵylymnan alysyraq salada atalýy múmkin. Aıtpaǵymyz, Kıp Torn «Interstellar» fılminiń ıdeıasyn oılap taýyp, onyń ǵylymı keńesshisi bolǵan. Endeshe, Nobel syılyǵy ıegeriniń zertteýin oqymaı-aq, fılmin kóre salýǵa bolady.

---

Hımıa

Kim aldy? Jak Dúboshe (Shveısarıa), Ioakım Frank (Germanıa /AQSH), Rıchard Henderson (Ulybrıtanıa)

Ne úshin aldy? Hımıa boıynsha Nobel syılyǵy krıoelektrondyq mıkroskopıany damytqany úshin berildi, ıaǵnı, onyń kómegimen bıologıalyq molekýlalardyń qurylymyn joǵary deńgeıde kórýge bolady. Molekýlalardy olardyń shuǵyl qatýynan (máselen, suıyq azotpen) keıin baqylaýǵa bolady, sebebi, olar osy jaǵdaıda ózderiniń tabıǵı quramyn saqtaıdy.

Ne úshin mańyzdy? Krıoelektrondyq mıkroskop  ǵalymdardyń kózin túpkilikti ashty dese bolady. Onyń kómegimen aqýyzdardyń, fermentterdiń, vırýstar jáne t.b. qurylymdardyń sýretin naqty (atomdy kelisimmen!), dálme-dál kórip, olardyń ishki qurylymy men qorshaǵan ortamen árekettestigin bilýge múmkindik týdy. Bolashaqta krıoelektrondyq mıkroskopıa jańa dárilerdi jasap shyǵarýǵa (mundaı jumystar bastalyp ketti), sondaı-aq, vırýstarmen kúresýdiń jańa joldary men dárilerdiń rak kletkalaryna qalaı áser etetindigin bilýge kómektesedi.

---

Beıbitshilik syılyǵy

Kim aldy? Beıbitshilik syılyǵy ıadrolyq qarýdy joıý jónindegi halyqaralyq kampanıasyna berildi (International Campaign to Abolish Nuclear Weapons-ICAN).

Ne úshin?  ICAN kampanıasy on jyldan beri álemdi ıadrolyq qarýdan tazartý maqsatynda jumys jasaýda. Onyń quramynda 101 memleketten 500-ge jýyq seriktes uıym bar. Nobel komıteti ICAN-nyń ıadrolyq qarý túrine kelisim arqyly tyıym salýǵa qol jetkizýdegi kúsh-jigerine asa nazar aýdarǵanyn jetkizdi. Kóp jaǵdaıda beıbitshilik syılyǵy búgingi atqarǵan jumysy úshin emes, bolashyqtaǵy jetistikterine degen yntalandyrý syıaqysy esebinde berilip jatady.

Ne úshin mańyzdy? 2017 jyly Birikken Ulttar Uıymy ICAN bastamasymen 50 el qol qoıǵannan keıin kúshine enetin ıadrolyq qarýǵa tyıym salý týraly kelisimshartqa qol qoıdy. Ol kelisimshartqa 122 memleket qatysty. Biraq, bar másele, atalǵan tizimniń ishinde ıadrolyq qarýy bar birde-bir memleket joq - olar qujattyń talqylanýyna qatyspady.

Atalǵan syılyqty ICAN-ǵa berý – aldaǵy ýaqytta olardyń álemdi ıadrolyq qarýdan tazartý jumysyna degen yntasyn arttyrýdy, «ıadrolyq klýb» elderiniń azamattaryn osy másele boıynsha belsendi túrde aıtýǵa yntalandyrýdy kózdeıdi.

---

Ekonomıka

Kim aldy? Rıchard Taler (AQSH)

Ne úshin? Amerıkalyq ekonomıs minez-qulyq ekonomıkasy úshin júldege ıe boldy. Ol ekonomıkalyq sheshimder qabyldaýdyń ártúrli faktorlarynyń áserin zerttedi. 2002 jyly bul marapatqa Talerdiń birlesken avtory, tanymal psıholog Danıel Kahman ıe bolǵan edi. 15 jyl ótkennen keıin ádildik jeńiske jetip, minez-qulyq ekonomıkasynyń damýy úshin syıaqy naǵyz ekonomısti tapty. Aıtpaqshy, 2017 jyly orys tilindegi «Eksmo» baspasy «Jańa minez-qulyq ekonomıkasy. Nelikten adamdar dástúrli ekonomıkanyń erejelerin buzady jáne onymen qalaı aqsha tabýǵa bolady?» degen kitapty jaryqqa shyǵarǵan bolatyn.

Ne úshin mańyzdy? Ekonomıser, aqyry, adamdardyń kólik emestigin moıyndady. Adamdar ekonomıkalyq teorıalar emes, emosıanyń áserimen áreket etedi. Mysaly, ınvestorlar kóbinese kútpegen jańalyqtarǵa asa úreımen qaraıdy - bul daǵdarystardy boljaýǵa jáne úkimetti naryqty retteýge májbúrleýge múmkindik beredi. Jalpy, adamdyq ırasıonaldyqty aldyn-ala boljaýǵa jáne paıdalanýǵa bolady, ol adamdardy naqty sheshimder qabyldaýǵa májbúr etedi. Máselen, ol meıramhananyń mázirindegi jeńildikter nemese «kúnniń usynystary» bolýy múmkin. Rıchard Taler kompanıalardyń aıla-sharǵylardy qalaı jasaıtynyn túsindirip berip – barlyǵyn qýantty. Búginde kompanıalar kiristi qalaı arttyrýdy jaqsy bilse, al Talerdiń kitabyn oqyǵan adamdar ol kompanıalardyń bar aılasyn bilip, aldanyp qalmaýdyń amalyn jasap otyrady.

---