InfoHub Logo

Tóle bı: «Balama áıeldi ózim tańdap alyp beremin. Baıdyń baılyǵyna qyzyqpaımyn, bıdiń bıligine qyzyqpaımyn. «Asyl pyshaq qap túbinde jatpaıdy» degen. Kelinim aqyldy bolsa, balam dana bolady. Erdiń baqyty — áıel degen. El syılaıtyn erdi aqyldylyqpen adam etip tárbıeleıtin — áıel, keń jaıylǵan dastarhanymen erdiń atyn shyǵaratyn da áıel. Malyna, baılyǵyna qyzyǵyp, eshkimge quda bolmaımyn. Kelindi asyqpaı el arasynan ózim izdeımin. Buıryq bolyp, kezdesse kórermin. Yrys, baqyt ta, qyzyrda áıelde. Áıel qyzyrly bolsa, úıińnen jaqsy adam ketpeıdi. Mysaly, berekeli úıge kim kelmeıdi? Jaqsy áıeldiń arqasynda erdiń elge dańqy ketedi. «Bı bol, bı bolmasań, bı túsetin úı bol» degen. Bı túskendeı úı bolý — áıelden. Ol áıeldi halyq ta jaqsy kóredi, kembaǵal, qaıyrshy da jaqsy kóredi. Jaqsy kisini jurt jek kóre me? Áıeli jaqsy bolmaı, er ońbaıdy. Erdiń baqytyn ketiretin de áıel, erge baqyt áperetin de áıel.

Osyndaı oı qushaǵynda júrgen Tóle bıge túrikmen elinen elshi kelip:

— Bir jyldan beri bitpeı jatqan daýymyz bar edi, soǵan bılik jasańyz, — dep ótinish aıtypty. Jer shalǵaı bolsa da, Tóle bı túrikmen eline baryp, daýlasqan eki jaqty tatýlastyryp qaıtady.

Attary boldyryp, shóldep-shólirkep kele jatqan jolaýshylardyń aldynan bir top atty qyz-kelinshek kórinedi. Ol toptyń ishinde Danagúl deıtin kedeıdiń qyzy da bar edi. Jalǵyz kók sholaq atyna minip, baıdyń qyzdarymen toıdan qaıtqan beti edi desedi:

— Áı, apaılar, toqtańyzdar, attaryńyzdyń basyn tartyńyzdar. Joǵary jaqtan birqatar attylar kele jatyr, aldynan kese-kóldeneń ótip ketpeıik. Úlkenderdiń aldynan kesip ótý durys bolmaıdy. Olar — el qorǵaıtuǵyn, jer qorǵaıtuǵyn erler. Kim bilipti aralarynda aqyly asqan aqyldy, danyshpan qarıalary bar shyǵar, ashýly, aryndy batyrlary bar shyǵar. «Er syılaǵan esikte qalmas» degen. Áli-aq bárimiz de bir-bir úıdiń ıesi bolamyz. Sharapat, jaqsylyǵy tıer, úlken kisilerdiń batasyn alyp, alǵysyna bóleneıik. Apalar, attaryńyzdyń basyn tartyńyzdar, tosyp turalyq. Atty er kisiler aldymyzdan kesip ótsin! Sonan soń júrsek te aýlymyzǵa jetermiz, — dedi Danagúl.

Qyzyl-jasyl kıingen qyzdar jol kespeı, ıirilip turyp qaldy. Top aldyndaǵy Tóle bı muny alystan kórip, baıqap kele jatyr. Qyzyl-jasyl kıingen qyzdardyń deńgeıine jetip, aldarynan ótip, at ala kel derlikteı jerge uzap ketken soń, qasyndaǵy joldasynyń bireýine:

— Anaý aldymyzdy kespeı keıindep qalǵan balalardy shaqyryp kelshi, — dedi. Ol shaýyp baryp, qyzdardy shaqyryp keldi. Jaqyndaı bergende Danagúl atynan túsip, jaıaýlap:

— Apalar, bárińizde attaryńyzdan túsińizder. Jaıaý baryp sálem bereıik. Úlken kisilerge atpen tasyrańdap jetip baryp sálem bergenimiz uıat. Bul kisiler eshýaqytta da kezdespeıtin kisiler. Jolymyz bolady eken, — dedi.

Barlyq qyzdar attan tústi. Jaıaý júrip kelip, bári basyn ıip sálem berdi. Tóle bı:

— Balalar, órkenderiń óssin, baqytty bolyńdar, — dedi qýanyp, — shyraqtarym, qaı aýyldyń balasysyńdar?

— Syıqym aýylynyń balasy edik.

— Balalar, alystan bizdi kórip, tosyp turdyńdar. Áldeqashan ótip ketetin ýaqyttaryń bolyp edi. Ne sebepten tostyńdar, sony aıtyńdar?

Qyzdar jaýap taba almaı Danagúlge qarady. ol:

— Atalar, biz sizderdi alystan kórip, atalarymyz ben aǵalarymyz shyǵar. Aralarynda el bastaǵan batyry bar shyǵar, sol erge aqyl aıtqan aqsaqaly bar shyǵar. Ákemizdeı úlken, qyzyrly adamy bar shyǵar dep aldaryńyzdan ótpeı tosyp turdyq. Úlken kisilerdiń batasyn alalyq, jaqsyny kórmek úshin, kórmegen atalarymyz, aǵalarymyz bolsa, kórelik. Aty-jónin bilelik dep tosyp turdyq, — dedi.

— Qaraǵym, balam, atyń kim? — dedi Tóle bı.

— Atym — Danagúl, ata.

— Ákeńniń aty kim?

— Ákemniń aty — Alakóz.

— Jaqsy, shyraqtarym, órkenderiń óssin, Qudaı tileýlerińdi bersin! Jaraıdy endi, attaryńa minińder, — dep Tóle bı batasyn berip, júrip ketti.

— Tart syıqymnyń aýlyna, — dedi bylaı shyǵa bere joldastaryna. Syıqym aýlyna jaqyndap kelgende, bir serigin shaptyrdy. — Bar Alakózge, aýqatty adam ba, nashar adam ba eken? Qandaı adam eken? Hal-jaıyn bilip, biz jetkenshe qaıta oral!

Shapqynshy bárin bilip qaıta oraldy.

— Oı, bıeke, Alakóz degen kedeı adam eken. Baıdyń jylqyshysy kórinedi.

— Úıi qaısy?

— Úıi anaý shette turǵan qarasha úı.

— Júr, meni ertip barǵyn.

Shapqynshy ertip bardy. Alakózdiń úıi — qyryq jamaý, tesik-tesik, ishinen qarasa, syrty kórinetin qarasha úı.

— Alakóz qaıda?

— Anaý qudyq basynda mal sýǵaryp júr.

— Shaqyryp kel!

Orta jastaǵy áıel shapqynshyǵa shıdiń ishinen bir tostaǵan aıran usyndy. Shóldep kelgen adam aırandy tushshyna jutyp, basyn kótere bergende, úıge uzyn boıly otyz bes-qyryqtyń ar jaq ber jaǵyndaǵy jigit aǵasy kirip keldi.

— Assalaýmaǵalıkúm!

— Ýálıkúmsálam. ıá, Alakóz degen sen bolasyń ba?

— Men bolamyn.

— Sen bolsań, aýlyńa meıman keledi. Tóle bıdi bilesiń be?

— Oıbaı, bilmegende she? Onyńyz ne degenińiz? Tókeńdi kim bilmeıdi. Ol kisini búkil qazaq túgili, ózbek, qyrǵyz, qaraqalpaq, túrikpen túgel biledi emes pe?

— Al endi sol Tókeń myna túrikmen jaqtan kele jatyr edi. Búgin seniń úıińe qonaq bolady. Qonaqty qarsy alýǵa jaǵdaıyń bar ma, batyr?

— Oıbaı, bar jaǵdaıym. Ol kisini Qudaı aıdap bizdikine kelse, odan artyq baqyt bar ma? Baılarǵa barmaı, bizdikine kelgenine myń márte shúkirshilik etemiz. Al, qatyn, qamdan. Baıdan bir mal surap ákeleıin.

Shapqynshy qaıta shaýyp ketti. Alakóz de atyna mindi. Kelip sálem berip, Tóle bıdi serikterimen úıine ákep túsirdi. Alasha, kıiz jetpegen jerge qamys tósedi. Úı kisige toldy. Jalǵyz sıyrynyń aıranyna sýdy qosyp jiberip shalap jasap, bir-bir tostaǵannan sýsyn usyndy. Bireýlerdi júgirtip, baılardyń úıinen samaýyr, qaryzǵa nan aldyrdy. Aýyl habarlanyp, jınalyp qaldy.

— Oı, Alakózdiń úıine Tóle bı kelip túsipti. Qasynda bir top joldasy bar, — degen habar baıǵa da jetti. Domalanyp ol da keldi. Kelip «o, Tóke» dep sálem berip, shuryldasyp jatyr.

— Tóke, bizdiń úıge nege túspedińiz? Mynaý balańyzdy uıaltqanyńyz qalaı?

— Halqym úshin men Tóle bı bolyp turyp baıǵa ǵana, barǵa ǵana túsip, kedeılerdi esime almasam, onda ádilet bola ma? Baıǵa jaq bop kedeıdiń aqysyn jibersem, onda meni jurt ádiletti dep aıtar ma edi? Meıirimim túsip myna Alakózdiń úıine qonaq bolǵym keldi. Al endi báriń birdeı aǵaıynsyńdar ǵoı, qurmetteriń bolsa isteı berińder.

Lezdiń ishinde-aq kıiz de kelip qaldy, tekemet te, jastyq ta kelip qaldy. Alakózdiń úıinde joq bolǵanymen elde bar. Mal soıylyp, aýyl adamdarynyń birsypyrasy jınalyp, áńgime tyńdap, Tókeńmen birge otyrdy.

Bir kezde Tóle bı syrtta júrgen Alakózdi shaqyryp aldy.

— Alakózim, balań bar ma? Qansha balań bar?

— Ýa, bı aǵa, meniń balam emes, Qudaıdyń balasy dep aıtaıyn, bir qyz balam bar.

— Osy úıde júrgen kelinnen be?

— Iá, osy kelinińizden.

— Mm... Jaqsy eken. Kelin qaı eldiń balasy edi?

— O, bı aǵa, kelinińiz mynaý qoja atamnyń tuqymy edi. Tekturmas degen áýlıeniń áýletinen.

— Á, jaqsy eken. Jaraıdy, kelinim. Balam, álgi qyzyńdy, Danagúldi shaqyryp kel! Úlken kisilerdiń áńgimesin esitip otyrsyn. Bala ǵoı...

Danagúl kórshi aýylda qyzdarmen otyr edi. «Ákeń shaqyryp jatyr» dep bir kelinshek baryp, shaqyryp keldi.

— Atańmenen amandas, — dedi oǵan sheshesi aqyl aıtyp.

— Ol kisilerdi men kórgenmin. Baǵana kúndiz sálem bergenmin. Meni tanıdy, — dedi Danagúl. Bir kezde tamaq pisti.

Tóle bıdiń aldyna bata surap bas keldi.

— Álgi Danagúl balamdy shaqyrshy?

Tabaqqa bata berip bolǵannan keıingi jerde Tóle bı basty qasqalap pyshaqpen kesti de, bir urtyn alyp ózi aýzyna sal- dy. Bir qulaǵy men tańdaıyn alyp;

— Qaraǵym, Danagúl, kelshi, óz qolymnan usynaıyn. Qulaq bergenim — ekimniń biri bol! Tańdaı bergenim — aıttyrmaı bilip, qupıa, jumbaq syrymdy sheship, ósıetimdi jurtqa jaıyp júretin balam bol, mine, — dep usyndy.

Danagúl kelip eńkeıip, qolyna alyp:

— Rahmet, ata. Aıtqanyńyz qabyl bolsyn! — dedi basyn ıip.

Jolaýshylar qonaq bolyp jatty. Tań atty. Shaı iship otyrǵanda, jurtqa Tóle bı:

— Oý, jigitter, myna Alakóz myrzamen quda bolǵym kelip otyr. Danagúl balama meıirimim tústi. Buıryq bolsa, bala etip alsam dep otyrmyn. Men de kedeı adammyn, Alakóz de kedeı adam. Qoralap aıdap beretin malym joq. Sondyqtan munyki — meniki, meniki — munyki. Ekeýimizge eki bala ortaq. Nıetim qalys. Qabyl kórseń, Alakóz qaraǵym, tapqanymyz eki balaniki, — dedi. Alakóz áıeli ekeýi ornynan ushyp túregep, jylap qoıa berdi.

— Bı aǵa, biz búıtip dúnıege kelip, bizge bala bitip, ol balamyzǵa siz sekildi adamnyń meıiri túsip, úıimizge kelip quda bolady, qyzyrǵa ıe bolamyz degen joq edik. Bı aǵa, óle-ólgenshe balamyz sizdiki. Erli-baıly ekeýmizdiń maljanymyz da osy balanyń jolynda. Sizdiń bizdi elegenińizge, osynsha meıirbanshylyqpen bizge meıirińizdiń túskenine rızamyz. «Ras pa, ótirik pe» dep kelinińiz ekeýmiz qýanyshtan jarylyp kete jazdap turmyz.

— Al, endeshe, olaı bolsa, minekı, babam Báıdibektiń batasy bolsyn. Áýmın, qolyńdy jaı. Aqyldy, abyroıly, meıirli, raqymdy, kishipeıil, kıeli, aıtqany ádil, tilegi qabyl, ómir jasy uzaq, halqyna qadirli, jurtyna súıkimdi, áke-sheshe, týys-týǵanyna jaǵymdy, arty úbir-shúbirli, aldy qoqyrly, násipti bolsyn! Allaý ákpar! — dep bata berdi.

Arada aı ótpeı Tóle bı Danagúldi aýylyna kelin etip túsirdi. Kelini óziniń oıynan shyǵyp, kútkendegideı boldy.

— Balam, Danagúlim, ózimniń ulym qandaı bolsa, sondaı bolyp júre ber! Ataǵa kórinbeı qashyp ketýdi qoı. Ol — eskirgen ádet. Men bolsam, halyq úshin júrgen adammyn. Kóbinese túzde júremin. Úıdiń, aýyl-abannyn, báriniń aqylshysy óziń bol, shyraǵym. Sharýany da óziń basqar. Tizgin-shylbyrdy qolyńa al! — dep kelinin balasyndaı kórip, tıtteı nárse bolsa, aqyldasyp otyratyn boldy. Bir jaqtan jolaýshylap kelse, úlken kisideı kelinine kórgen-bilgenin aıtyp, suraq qoıa synap, aýyldaǵy sharýanyń jaıyn áńgimeletip, únsiz tyńdap otyrady eken.

Kóp uzamaı-aq kelini el aýzyna ilikti.

— O, Tókeń árýaqty, tegin kisi emes qoı. Kelindi taýyp aldy. Shúkirlik, kelini aýyl-aımaq, aǵaıyn-aba, týǵanǵa túgel aqyl berýge jaraıdy, — desti jurt.

Tókeń syrtta alty alashqa bılik aıtsa, qara domalaq kelini aýyldaǵy aǵaıyn-týǵanǵa bılik etti. Arbanyń dóńgelegindeı ótip jatqan ýaqyt qoı. Birde Tóle bı alystaǵy jekjatyna baryp, atqosshysy ekeýi ǵana qaıtady.

— Qaısy jolmen júrsek eken? Bir jol bar el jaǵalap júredi. Bir jol bar shól jaǵalap ketedi. Ol — tóte jol. Qyzylqumdy kesip, el jaǵalap on kún júrgenshe, shólmen ketsek, aýylǵa tórt-bes kúnde baramyz. Osynyń qaısysymen júremiz? — dedi joldasy.

— O, batyrym, qaryn ashpaı, tamaq tátti bolmaıdy. Jolaýshy júrmeı, er qadirli bolmaıdy. Qıynshylyq kórip, qarnyń ashpaı, as qadirin bilmeısiń. Jaıaýshylyq kórmeseń, at qadirin bilmeısiń. El jaǵalap júrip júrmiz ǵoı. Salt attylymyz, sabaý qamshylymyz. Tótelep tartyp, shólmen júrip kórelik. Azar bolsa, úsh-tórt kún dalaǵa túnermiz nemese malshyǵa túnermiz. Malshy kezikpese, ańshyǵa túnermiz. Táýekel, Qyzyr ǵalaıssalam shólde júredi degen. Olardan áýlıemiz be, biz de kórelik sol qıynshylyqty. Shólmen tóte tartalyq.

Ekeýi shólmen tartty. Elden shyǵyp, eki qonyp, úsh qonyp kele jatty. Bular kele jatqan shóldi qyryq qaraqshynyń jaılap júrgen kezi edi.
Olar — kezikkendi tonap, elden mal urlap, eshkimge teńdik bermeı júrgen qaraqshylar.

Úshinshi kúni Tóle bı joldasy ekeýi qyryq qaraqshyǵa tap boldy. Bas salyp, sóz sóıleýge de mursha bermeı, qolǵa túsirdi. Aqsaqaldy qarttyń Tóle bı ekenin olar bilgen joq. Atyn tartyp alyp, kıimin tonap, ekeýin shólge tastaıtyn boldy.

Tókeń óziniń kim ekenin aıtpady.

— Áı, batyrlar, sender báriń de batyrsyńdar. Senderge mal kerek pe, jan kerek pe? Jan kerek bolsa, bir shal men bir jigitti óltirińder de, at-tonyn alyńdar. Al endi mal kerek bolatyn bolsa, men saǵan bir qora mal bereıin. Ekeýmizdi bosatyńdar.

Qyryq qaraqshynyn bastyǵy:

— Bizge, árıne, mal kerek. Biz osy shólde ne úshin júrmiz? Mal úshin júrmiz. Qara basyń qalqıyp maldy qaıtyp beresiń? — dedi.

— Meniń malym kóp, men bir baı adammyn. Júz túıem bar, júz jylqym, qatyn, bala-shaǵam bar. Jasym alpystan asty. Maǵan janymnan mal artyq pa? Ólsem, artymda qalmaı ma? Aýylǵa baryp mal ákelip beremin degenge senbessińder. Onyń ebin ózim aıtaıyn. Aqylyńa syısa, tyńda! Men aýylyma hat jazaıyn. Kenje ulyma quda túsip bireýdin qyzyn ápermek boldym. Soǵan qyryq qunan, atan, jıyrma býyrshyn, segiz aqbas atanym bar edi. Sony bersin. On bosaǵamda kómgen altynym, sol bosaǵamda kúmisim bar edi. Ózimnen basqa adam bilmeýshi edi, — dep Tóle bı qaraqshynyń bastyǵyna qarady.

— Altyn qadirli me, kúmis qadirli me?

— Oı, altyn qadirli. Altynyńyz bolsa, altynyńyzdy jibersin deńiz, — dedi qaraqshynyń bastyǵy.

— Onda oń bosaǵamdaǵy altynymdy tutas bersin. Dúnıeni jıǵanda qaıtemin, janymnan — sadaǵa. Biz ekeýmizdi de jibermeı ustap otyryńdar. Bireýiń meniń atyma minińder. Attyń tili joq qoı. Atyma minip, hatymdy alyp barsańdar, osy maldy aıdatyp jiberedi, — dep, hat jazyp, atyn, shapanyn berip, eki qaraqshyny jumsap, ózderi qudyqtyń basyndaǵy qaraqshylardyń shaılasynda qaldy.

Eki qaraqshy Tóle bıdiń aýylyna keldi.

— Tosqaýyl degen kisi osy qaǵazdy berip jiberdi. Kenjeulyna qyz aıttyrǵan eken, myna maldy bersin deıdi. Qaǵazdy oqyp aýyl-abasy bolyp aqyldasty.

— Bul qalaı? Tókeń óz qolymen jazypty jáne atyn mingizip, shapanyn kıgizip jiberipti. Tókeńde mundaı mal joǵyn kim bilmeıdi. Bul ne? — dep tań qalysty jurt. Bireýi ony aıtty, bireýi muny aıtty.

— Quda bolǵan shyǵar. Osy maldy taýyp berer dep elge sengen bolar, — desti. Oılasyp kelip mal jınamaq bolyp, jurtqa salyq salmaq boldy. Sonda Danagúl:

— Sizder túsinbeı otyrsyzdar. Atam qyryq qaraqshynyń qolyna tutqyn bolyp túsken eken. Qyryq qunan atan bersin degeni — qyryq myqty jaýynger jigit bersin degeni. Jıyrma býyrshyn bersin degeni — jıyrma palýan bersin degeni. Segiz aqbas atan bersin degeni — segiz aqsaqal bersin degeni. On bosaǵadaǵy altyny men edim, sol bosaǵadaǵy kúmisi balasy edi. Atam meni artyq kórýshi edi. Jumbaǵymdy shesher dep oılaǵan eken. Altynymdy túgel bersin degeni — meni alyp kelsin degeni, — dedi oı tolǵap. otyrǵandardyń bári Danagúldiń danalyǵyna tań qalysty.

— Jaraıdy, mal beremiz, — dep eki qaraqshyny bir-eki kún qonaq etti. Úshinshi kúni maldy jınap, ekeýiniń kózine kórsetip, jolǵa shyqty. Eki qaraqshy jol bastap keledi. Birneshe kún jol júrip kumnyń shetine ilikken soń

Danagúl:

— Al, endi jaqyndap qaldyq qoı. Sizder aldymen baryp, habaryn aıta berińizder, — dedi.

Alpys jigit, segiz aqsaqal sońdarynan jasyryn ilesip kele jatqan edi. Oılarynda dáneńe joq eki qaraqshy oza shaýyp, shaılaǵa bardy:

— Biz bardyq, aıtqany ras eken. Maldy berdi. Baı shal eken. Eki-úsh malshysy maldy aıdap keledi. Biz habar aıtqaly buryn jettik.

Qaraqshylar qýanyp, jaımashýaq bolyp, attaryn qoıa berip, jaıǵasa jatty. Báriniń basynda «mal kele jatyr, oljaǵa qarq boldyq» degen oı. Kún batysymen qalyń qol saý etip, qudyqtyń basynda qannen qapersiz jatqan qaraqshylardy tyrp etkizbeı qorshap aldy. Qyrqyn da matap baılady. Aýylyna ákelgen soń Tóle bı bárine arnaıy sóz sóıledi.

— «Ǵumyr — bireý, kezek — ekeý» degen. Senderge ólim kerek pe, ómir kerek pe? Keshegi kúni tutqynǵa men túsip edim, búgin sender tústińder. «Dúnıe kezek» degen osy bolady. Maǵan senderdiń attaryńnyń keregi joq. Bes-alty kún sendermen joldas bolyp qalyp edim. Tilimdi alsańdar, áli de bolsa, aqylymdy aıtyp, ara túseıin. Bárińniń elge paıdalaryń joq, jarlynyń jalǵyzyn tartyp ap jylatasyńdar. Shóldep, shólirkep kele jatqandardy óltiresińder. Aıdalada ne qatynyń joq, ne balań joq, qańǵyp ómir súresińder. «Zorlyq, zorlyq túbi — qorlyq» degen. Jetim men jesirge, jalǵyz-jarymǵa jasaǵan zorlyqtaryń búgin moıyndaryńa túsip otyr. Jazyqsyz ólgen jandardyń qany úshin senderdi qyryp jibersek, shamamyz jetedi. Ony bilip tursyńdar. Meniń atym — Tóle bı. Adamnyń balasyna ádildik aıtyp, talasqan, tartysqanyn, jaýlasyp aıtysqanyn anyqtap, ómirimshe istep kele jatqan kásibim — jurtqa jaqsylyq jasaý, bolysý. Bireýge bireý zorlyq istese, bireýge bireý qıanat jasasa, oǵan ádil jaza kesemin, ádil úkim aıtamyn. Jábir shekken janǵa bolysyp, ony ajaldan, azaptan qutqarýǵa asyǵamyn. Senderdin qaraqshylyq kásipke den qoıǵandaryńa qansha ýaqyt boldy? Sodan beri ne maldy, ne jandy bolǵan joqsyńdar. Bularyńnan ne paıda? Álde bolsa men senderge bolysaıyn. Tilimdi alsańdar, óltirtpeıin. Sender bul kásipti qoıyńdar. Táýbaǵa kelińder. Myna menimen birge júrińder. Qatynyń joǵyńa qatyn, malyń joǵyńa mal, úıiń joǵyńa úı alyp beremin. Halyq- pen birge ómir súrip, adal kásip isteńder. «Salmaı jortqan erden salmaı qulyndaǵan bıe artyq tabady» degen. Taza, adal eńbek isteseńder, qarnyń toıady, bireýdi jylatyp, tartyp alǵannyn berekesi bolmaıdy. Meniń aıtar aqylym osy. Osy eki joldyń qaısysyn tańdaısyńdar?

Qaraqshynyń bastyǵy:

— Aınalaıyn, atataı, aıtqanyńyzdyn bári ras. Onan qashqan, munan qashqan qyryq rýdanbyz. Qansha ýaqyt boldy el tonap, maldy aldyq. Kerýendi de tonadyq. İshken tamaǵymyz bolmasa, eshqaısysy juqqan joq. Jyrymyz jyrlandy. Tóke, endi jyrymyzdy aıtalyq, — dedi, — biz de adamnyń balasymyz. ózińiz sekildi ákeden týdyq. Biraq jaman jolǵa túsip, dúnıe qýdyq. Bul ádetimiz mynadan boldy. Osy turǵan aldyńyzdaǵy qyryq jigittiń qyryq túrli syry bar. Bizdiń ákemiz qaraqshy bolǵan joq, sheshemiz zulym bolǵan joq. Árqaısymyz ár elden kelgen adambyz. Bireý istep qoıǵan kúnásin bı keshirmeı, basyna ólim jazasyn týdyrǵan soń, qashyp shyqty. Bireý mal joq bolǵan son, baıdyń malyn urlady. Sol urlaǵan baı malyn qalyńǵa jumsap, turmys qurmaq boldy. Baı ólim jazasyn bergen soń, qashyp shyǵyp, qaraqshylyq jolǵa tústi. Endi bireý ákemizdi qul, sheshemizdi kúń etip ustaǵan soń, sol qorlyqqa shydamady. Bizdiń de adamshylyk, jigittik arymyz bar. Ádiletin aıtatuǵyn jan bolmady. Qolynan kelgen bı men myqtylar baıdyń sózin sóılep, bizge jaza berdi. Sonan soń týǵan eldi, jandy tastap, qaraqshylarǵa qosyldyq. Qyrqymyzdyń qyryq túrli syrymyz — osy. «Myń kúngi jamanshylyqtan bir kúngi tirlik artyq» degen. Biz arymyzdy arlaımyz, kegimizdi joqtaımyz dep júrip, qaraqshy boldyq. Sóıtip júrgende sizge jolyqtyq. Bizdiń de kóretin jaqsylyǵymyz bar eken. Biz de adam bolady ekenbiz. Tirshilik etip, ómir súretin boldyq. Dańqyńyzdy estigenmen, qasyńyzǵa bara almaýshy edik. Sizdi Qudaı aıdap kez qyldy. Muń-muqtajymyzdy kózińizben kórdińiz.

Biz sekildi qaraqshyny kim unatsyn. Qudyqtyń sasyq sýyn iship, qum dalany kezip júrýshi edik. Biz sizdeı aqyl- dy, qamqorshyny qaıdan tabamyz? Aıtqan sózińizge myń bir ret quldyq. Aıtqanyńyzdy istelik. Bir týysyńyzdaı bolalyq, bıeke. Syrtyńyzdan estýshi edik, Bizdiń de adam bolatyn kúnimiz bar eken. Kórgen pende shoshýshy edi. Eshkimge jolaı almaýshy edik. Bizdiń ákemiz de, babamyz da siz ekensiz, aıtqanyńyzdy istelik.

Bastyqtarynyń sózin qoshtap bári shý ete qaldy. Tóle bı tolqı sóıledi:

— Balalarym, men quda-jekjatyma baryp, qaıtyp kele jatyr edim. On kúndik jolmen júrgenshe, bes kúndik shólmen júreıik dep senderge kezdestim. Halyq úshin týǵan adam edim, meniń de senderge sharapatym tıdi. Men bir jetim emes, qyryq jetimdi ajaldan qutqaryp, adam qataryna qosyp otyrmyn. Osy ádiletshiligime rızamyn.

Tóle bı qyrqyn da aýylyna alyp keldi. Bireýi qoı baqty, bireýi túıe baqty. Árkim qoldan kelgen isin istedi. Bárine áıel alyp berdi, eshkimge tıgizgen joq.

Qyrqy da ósip-óndi. Jurt olarǵa «qyryq aǵaıyndy» degen at qoıdy. Bastaryna mal da bitti, jan da bitti.

---