Delbegeteı taýynyń ańyzy. Tarıhı - dastan
Shyǵarmańdy jurt oqysa aıyp pa?
Rahmet aıtam qabyldaǵan "saıtqa"!
Plagıatorlardan alla ózi saqtasyn,
Jolyn taýyp jibermesin ǵaıypqa.
BEKJAN BATYRDYŃ 300 JYLDYǴYNA ARNAIMYN (1709 - 1730 j. j.)
ALǴADAI 1
(Delbegeteı taýynyń ańyzy. Tarıhı - dastan).
Aq Orda ydyrap, dalada jańa ataýmen jeke memleketter quryla bastaǵan HÚ – HÚİİİ ǵasyrlar shamasynda keshegi keń baıtaq Uly Dalada ondaǵan kóshpendi taıpalardyń arasynan áleýmettik - turmystyq formasıasy biryńǵaı, salty bólek, túrik tektes qandastardyń ishinen, jeke halyqtyq tirligimen erekshelengen, kóshpendilik ( nomadtyq) ǵúryp keshken qazaq - qalmaq áleýmettik toptary kórshi elderge keń tanyla bastaǵan. Hİİİ ǵasyrdan bastap oırattar (qalmaqtar) Altaı taýyn, Ertis jaǵalaýyn mekendep qazaqlyq ǵuryp keshken Naıman, Kereı taıpalarynyń jerin jaılap, kele - kele Jetisý boıyndaǵy taıpalarmen aralasa qonystanyp, boılaryn úırete bastaıdy. Ýaqyt óte kele Batyr qońtaıshynyń basqarýymen qurylǵan áskerı - feodaldyq memleket qazaq jerine qyzyǵa kóz alartyp, qazaq eline ıek astynan qarap, «esikten kirip, tór meniki» yńǵaıyn tanytqan kezderi oryn alǵan. Aýyldary aralas, maldary qoralas eki halyq ishinen qalmaqtar qazaq jurtyna kórsetken nebir jábirlerin qalypty jaǵdaıǵa sanaýyn ornyqtyrady. Eýropada Ilottardy basynǵan Spartalardyń ústemdik kórinisi Alash jerinde de ornyǵady. Tipti qazaq jerindegi eldi mekenderge óz batyrlarynyń atyn qoıýdy da jón sanaǵan. Júzden mysal: Jetisý jerindegi Almalyq qalasynyń (Almaty qalasynyń mańy) tórinen Qaskóleń, Shamalǵan batyrlarynyń esimin qaldyrýy, Barqytbel taýyn Tarbaǵataı atandyrýy,, Ertis boıyndaǵy Qara taýǵa Qalba batyrlarynyń esimin qaldyrýy, Ertis óńirinde Dorjykent salynýy t. s. s. ondaǵan ataýlar (Jońǵar handyǵynyń jer betinen joıylýyna da kóringen bolar. Bizdiń qazaq mundaı dárejeni áli kúnge ar sanaıdy.). Qalmaqtyń esimimen bizdiń aımaqtyń óńirinde Qyzyl sý, Shar boıynda Delbegeteı taýy da atalǵan eken. Onyń tarıhyn qazaq aýyz ádebıeti mynadaı etip jetkizedi:
Qazaqtyń erkin ósken tól balasy,
Ush Júzdiń eshkimnen joq esh alasy.
Jánibek, Kereı, Qasym handarynan,
Qalǵan ǵoı mura bolyp ken dalasy.
Keń zaman edi shirkin, aspa da tók,
Laq surasa taı beretin qaryny toq.
Alańsyz qazaq eli qonaqjaıly,
Jaýdy da jaý sanaýǵa kóńili joq.
Dalada ıen jatqan suraýy joq,
Syrty túk, ishin kórseń ylaýy boq,
Myńǵyrǵan kóp malynyń sanyn bilmes
Barymta - Qarymtany kózge ilmes.
Jaz jaılaýǵa shyǵa qalsa jadyraıdy,
Mal sadaqa bolǵanymen, jany qaıǵy.
Ulaǵatty uldary batyr bolyp,
Qyzdaryn qıa jerge de uzatady.
Qyrǵyz, Hıýa, qudasy bop jatsynbaǵan,
Jansaýǵa suraǵandy qarsy alǵan,
Syrttan kelgen kirmeni de baǵalaǵan.
Dalanyń óz zańy bar saralanǵan.
Qudamenen tós qaǵyssa esen bolǵan,
Mártebesi budan artyq neden bolǵan.
Dala zańy osyny qurmettegen,
Zorlyqty qazaq halqy kótermegen.
Erkindikpen, dala saltyn uqqan da bar,
Dúr minez, qýys keýde nadan da bar.
Ur da jyq minezimen batyr bolyp,
Áýmeserdiń keı kezde joly bolǵan.
Rahmet aıtam qabyldaǵan "saıtqa"!
Plagıatorlardan alla ózi saqtasyn,
Jolyn taýyp jibermesin ǵaıypqa.
BEKJAN BATYRDYŃ 300 JYLDYǴYNA ARNAIMYN (1709 - 1730 j. j.)
ALǴADAI 1
(Delbegeteı taýynyń ańyzy. Tarıhı - dastan).
Aq Orda ydyrap, dalada jańa ataýmen jeke memleketter quryla bastaǵan HÚ – HÚİİİ ǵasyrlar shamasynda keshegi keń baıtaq Uly Dalada ondaǵan kóshpendi taıpalardyń arasynan áleýmettik - turmystyq formasıasy biryńǵaı, salty bólek, túrik tektes qandastardyń ishinen, jeke halyqtyq tirligimen erekshelengen, kóshpendilik ( nomadtyq) ǵúryp keshken qazaq - qalmaq áleýmettik toptary kórshi elderge keń tanyla bastaǵan. Hİİİ ǵasyrdan bastap oırattar (qalmaqtar) Altaı taýyn, Ertis jaǵalaýyn mekendep qazaqlyq ǵuryp keshken Naıman, Kereı taıpalarynyń jerin jaılap, kele - kele Jetisý boıyndaǵy taıpalarmen aralasa qonystanyp, boılaryn úırete bastaıdy. Ýaqyt óte kele Batyr qońtaıshynyń basqarýymen qurylǵan áskerı - feodaldyq memleket qazaq jerine qyzyǵa kóz alartyp, qazaq eline ıek astynan qarap, «esikten kirip, tór meniki» yńǵaıyn tanytqan kezderi oryn alǵan. Aýyldary aralas, maldary qoralas eki halyq ishinen qalmaqtar qazaq jurtyna kórsetken nebir jábirlerin qalypty jaǵdaıǵa sanaýyn ornyqtyrady. Eýropada Ilottardy basynǵan Spartalardyń ústemdik kórinisi Alash jerinde de ornyǵady. Tipti qazaq jerindegi eldi mekenderge óz batyrlarynyń atyn qoıýdy da jón sanaǵan. Júzden mysal: Jetisý jerindegi Almalyq qalasynyń (Almaty qalasynyń mańy) tórinen Qaskóleń, Shamalǵan batyrlarynyń esimin qaldyrýy, Barqytbel taýyn Tarbaǵataı atandyrýy,, Ertis boıyndaǵy Qara taýǵa Qalba batyrlarynyń esimin qaldyrýy, Ertis óńirinde Dorjykent salynýy t. s. s. ondaǵan ataýlar (Jońǵar handyǵynyń jer betinen joıylýyna da kóringen bolar. Bizdiń qazaq mundaı dárejeni áli kúnge ar sanaıdy.). Qalmaqtyń esimimen bizdiń aımaqtyń óńirinde Qyzyl sý, Shar boıynda Delbegeteı taýy da atalǵan eken. Onyń tarıhyn qazaq aýyz ádebıeti mynadaı etip jetkizedi:
Qazaqtyń erkin ósken tól balasy,
Ush Júzdiń eshkimnen joq esh alasy.
Jánibek, Kereı, Qasym handarynan,
Qalǵan ǵoı mura bolyp ken dalasy.
Keń zaman edi shirkin, aspa da tók,
Laq surasa taı beretin qaryny toq.
Alańsyz qazaq eli qonaqjaıly,
Jaýdy da jaý sanaýǵa kóńili joq.
Dalada ıen jatqan suraýy joq,
Syrty túk, ishin kórseń ylaýy boq,
Myńǵyrǵan kóp malynyń sanyn bilmes
Barymta - Qarymtany kózge ilmes.
Jaz jaılaýǵa shyǵa qalsa jadyraıdy,
Mal sadaqa bolǵanymen, jany qaıǵy.
Ulaǵatty uldary batyr bolyp,
Qyzdaryn qıa jerge de uzatady.
Qyrǵyz, Hıýa, qudasy bop jatsynbaǵan,
Jansaýǵa suraǵandy qarsy alǵan,
Syrttan kelgen kirmeni de baǵalaǵan.
Dalanyń óz zańy bar saralanǵan.
Qudamenen tós qaǵyssa esen bolǵan,
Mártebesi budan artyq neden bolǵan.
Dala zańy osyny qurmettegen,
Zorlyqty qazaq halqy kótermegen.
Erkindikpen, dala saltyn uqqan da bar,
Dúr minez, qýys keýde nadan da bar.
Ur da jyq minezimen batyr bolyp,
Áýmeserdiń keı kezde joly bolǵan.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Sútqorektilerdiń kóbeıýi jáne damýy. Urpaqtaryna qamqorlyq jasaýy. Jyldyq tirshilik sıkli jáne maýsymdyq qubylystary.
