InfoHub Logo

Synyby: 6
Taqyryby: Jasýshalar. Ulpalar. Músheler. Músheler júıesi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik – tiri aǵzalar, olarǵa tán belgiler, kóptúrliligi, tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy, bıologıa ǵylymy, onyń botanıka, zoologıa sıaqty iri salalary, elimizdiń ósimdikteri men janýarlary, olardy zerttegen ǵalymdarymyz jaıynda qysqasha sholýmen túsinik berý;
Tárbıelik – tabıǵatty qorǵaýdyń qajettiligin uǵynyp, týǵan jerine, onyń tabıǵatyna degen súıispenshiligine, ony aıalap saqtaýǵa degen yntasyna jol ashý;
Damytýshylyq – pánge degen qyzyǵýshylyǵymen ushtastyrý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder
Sabaqtyń tıpi: jańa bilim berý
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, baıandaý

Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi
1. Oqýshylarmen sálemdesý, túgeldeý.
2. Oqýshy nazaryn sabaqqa aýdarý.
II. Úı tapsyrmasyn tekserý
Birjasýshalylardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy

III. Úı tapsyrmasyn bekitý
Test suraqtary:
1. Sýly ortada meken etetin janýarlar?
a) balyqtar
á) qustar
b) ańdar
2. Qazirgi kezde qarapaıymdylardyń qansha túri
belgili?
a) 50 myń
á) 70 myń
b) 100 myń
3. Adam men janýar isheginde tirshilik etip, ishektiń silemeıli qabyqshasyn zaqymdaıtyn qarapaıymdylardyń biri?
a) dızenterıa amebasy
á) kirpiksheli kebisshe
b) evglena
4. Adamdy teri aýrýyna ushyratatyn talshyqtylar tobynyń bir ókili?
a) dızenterıa amebasy
á) evglena
b) leıshmanıa
5. Bezgek aýrýyn qozdyratyn parazıtti kim ashty?
a) Levengýk
á) T. Shvann
b) A. Laveran

İİİ. Jańa sabaq
Árbir jasýshada syrtqy qabyqsha - jarǵaqshasy bolatyny málim. Ol sıtoplazmadan turady jáne jasýshaǵa kelip túsetin, odan syrtqa shyǵarylatyn zattardy únemi rettep, tirshilik prosesinde úlken qyzmet atqarady. Iadronyń da tóńiregindegi sıtoplazmadan bólip, ári onymen zat almasýyn qamtamasyz etetin qabyǵy bolady. Iadronyń ishi ıadro sóline (karıoplazmaǵa) toly. Sıtoplazmada pishini jip, dán nemese taıaqsha sıaqty ár túrli bolatyn mıtohondrıalar bolady. Sıtoplazmaǵa syrttan kelgen kúrdeli organıkalyq zattardy jaı zattarǵa ydyratyp, organızmniń tirshilik prosesterine jumsalatyn qýatty óndiretin - osy mıtohondrıalar bolyp sanalady. Ózine tán mólsheri, pishini bar, deneniń belgili bir bóliginde úılesimdi qyzmet atqaratyn jasýshalar tobyn ulpa deıdi. Janýar organızmindegi ulpalardy negizinen 4 topqa bólýge bolady: epıtelıı, dáneker, bulshyqet jáne júıke ulpalary.
Epıtelıı ulpalary deneniń syrtqy jamylǵysyn túzip, ony tutas jaýyp turady jáne ishki músheler
qýystaryn astarlaıdy. Sóıtip ózinen tómen
jatqan jasýshalardy tikeleı zaqymdaýdan, hımıalyq zıandy zattardyń áserinen,
bakterıalardyń ónýinen, kebýden qorǵaıdy.
Asqorytý múshelerin astarlaıtyn epıtelıı qorektik zattar eritindisin sińirip, ótkizedi.
Dáneker ulpalary súıekti, shemirshekti, maıdy, sińirdi
qan, ulpa suıyqtyǵyn túzedi. Talshyqty dáneker ulpalary organızmniń barlyq múshelerinde kezdesedi.
Súıek ulpasy tirek qyzmetin atqarady. Al shemirshek ulpalary býynaralyq baılanystarǵa
qatysyp, qańqa súıekterine beriktik qasıet beredi.
Qan men lımfa ulpalary - suıyq. Olardyń ishinde jasýshalar erkin júredi jáne organızmge ottegin, basqa da zattardy tasymaldaıdy.
Bulshyqet ulpalarynyń úsh túrli toby bar. Olar: kóldeneń jolaqty, biryńǵaı salaly jáne júrek bulshyqetteri. Bul ulpalar jıyrylyp, bosańsý arqyly ár túrli múshelerdi qımyl - qozǵalysqa keltiredi. Sol arqyly búkil deneniń qımyl - qozǵalysyn
qamtamasyz etedi.
Júıke ulpasy - neıron dep atalatyn jasýshalardan turady. Ár neıronnyń denesi jáne uzyn, qysqa
ósindileri bolady. Neıronnyń uzyn ósindisi - akson, al qysqa ósindileri dendrıt dep atalady. Neıron denesinen qozý akson arqyly ár túrli múshelerge ótedi. Dendrıt arqyly qozý neıronnyń denesine qaraı ótedi. Aksonnyń kórshi jatqan neıron dendrıdiniń qabyqshasymen baılanysyp, qozý ótetin jerin toǵysý (sınaps) dep atalady.

Kópjasýshalylarda jasýshalar qurylymdyq jáne qyzmettik jaǵynan toptasyp, músheler men músheler júıesin qurady. Mysaly: Júrek bulshyqet, talshyqty dáneker jáne júıke ulpalarynan, árbir ulpa mıllıondaǵan jasýshadan turady. Eger júrektegi bulshyqet ulpalary zaqymdalsa qanaınalymy júıesiniń jumysy buzylady nemese toqtaıdy. Kópjasýshalylarda mynadaı músheler júıeleri qalyptasqan: asqorytý, tynysalý,
qanaınalym, tirek - qımyl, zár shyǵarý júıeleri jáne t. b

V. Bekitý
Sáıkestendirý kestesi
Qurylysy birdeı jáne talshyqtar bolǵandyqtan, evglena men volvoks qaı topqa biriktiriledi (sısta)
Qarapaıymdylardyń qolaısyz jaǵdaılardan qorǵaıtyn qabyq (Talshyqty qarapaıymdylar)
Ózine tán mólsheri, pishini bar, deneniń belgili bir bóliginde
úılesimdi qyzmet atqaratyn jasýshalar toby (ulpa)
Júıke ulpasy (Dáneker ulpa)
Súıek, shemirshek qaı ulpaǵa jatady (kóbeıýge)
Iadro nege qatysady (neıron)

VI. Úıge tapsyrma berý
Jasýshalar, ulpalar, músheler, músheler júıesi
VII. Baǵalaý