Dybysty qalaı estımiz jáne ol qalaı taralady?
Fızıka pánine degen qyzyǵýshylyqtan týyndaǵan «Dybysty qalaı estımiz jáne ol qalaı taralady?» atty maqala.
Tabıǵatta adam balasy bile bermeıtin neshe túrli qubylystar bar.
Qorshaǵan ortada biz kórmeıtin, qolǵa ustalmaıtyn, biraq sol arqyly bir - birimizben qarym - qatynas jasap, mýzyka, radıo tyńdaıtyn tolqyn túri bar. Bul tolqyn túri dybys dep atalady. Biz estip júrgen mýzykalar, uıaly telefonnyń shyryldaýy, adamdardyń sybyrlaýy men sóıleýi, sabaqtaǵy qońyraýdyń daýysy, teńizdiń tolqyny, janýarlardyń úni, qustardyń saıraýy, bári - bári tolqyn túrlerine jatady. Fızıka - adamnyń tabıǵat zańdaryn tanyp bilýge degen tabıǵı umtylysyn túsindiretin ǵylym.
Dybys aýa, sý jáne qatty deneler arqyly kózge kórinbeıtin tolqyndar túrinde enedi. Dybys jónindegi fızıkalyq uǵym adam qulaǵyna estiletin, estilmeıtin dybystardyń barlyǵyn qamtıdy. Dybystar týraly ǵylym akýstıka dep atalady jáne bul sala ǵımarattardy jobalaýda, teledıdar, sý qubyrlarynan bastap mashına, poıyz jáne ushaqtarǵa deıingi taýarlardy jobalaýda paıdalanylady. Dybys qabyldaǵyshtar qabyldaǵan dybys energıasyn energıanyń basqa túrlerine túrlendiredi. Mysaly, adamdar men janýarlardyń estý apparaty dybys qabyldaǵyshqa jatady.
Tehnıkada dybysty qabyldaý úshin, kóbinese, elektr akýstıkalyq túrlendirgishter, mysaly, aýada mıkrofon, sýda gıdrofon, al jer qyrtysynda geofon paıdalanylady. Dybys tolqyndarynyń taralýy, eń aldymen, dybys jyldamdyǵymen sıpattalady. Gazdar men qatty denelerde qýma tolqyndar bólshekterdiń terbelis baǵyty tolqynnyń taralý baǵytymen baǵyttas taraı alady. Ortanyń birtekti bolmaýy da dybys tolqyndaryn, mysaly, sý kópirshigindegi, teńizdiń tolqyndanǵan betindegi, t. b dybystyń shashyraýyn shashyratady. Dybystyń taralýyna atmosfera, teńizdegi qysym, temperatýra, jeldiń kúshi men jyldamdyǵy da áser etedi.
Dybysty bizdiń qalaı estıtinimiz dybys tolqyndarynyń túrine baılanysty bolady. Tolqyndardyń aralyǵy dybystyń jıiligine nemese joǵarylyǵyna áser etedi. Tyǵyz ornalasqan tolqyndar – joǵary jıilikti, al sozyńqylary – tómen jıilikti kórsetedi. Ashyq úndi dybys, máselen, qońyraý – jatyq tolqyndar, al ótkir únder, máselen dańǵyraq soǵý – ırek tolqyndar jasaıdy.
Dybys tolqyndary aýa arqyly shamamen 1190 km/saǵ. jyldamdyqpen qozǵalady. Bul jaryq tolqyndarynyń jyldamdyǵynan baıaýyraq, mine sondyqtan da biz ushaqty nemese jarylysty alystan áýeli kózimizben kórgennen keıin ǵana dybysyn estımiz. Dybys sýdyń astynda shamamen 5000km/saǵ. jyldamdyqpen shapshańyraq qozǵalady, biraq dál jyldamdyq temperatýraǵa baılanysty ózgerip turady. Terbelister bizdiń mıymyzda júıke ımpúlsterine aınalady. Jıiligi 16Gs - ten tómen bolatyn dybys ınfradybys dep, 20 kGs - ten joǵary bolatyn dybys últradybys dep atalady. Al 109 Gs - ten 1012 – 1013 Gs - ke deıingi eń joǵary jıiliktegi serpimdi tolqyndar gıperdybysqa jatady.
Dybys, dybys dep jatyrmyz. Al sol dybys bizge qalaı, ne arqyly jetedi? Árıne, qulaǵymyz arqyly. Aınalada alýan túrli dybystar, kóp adamdardyń sóılegenderi, janýarlardyń dybystary, mýzyka, japyraqtyń sybdyry, t. b. Olardyń barlyǵy bizdiń qulaǵymyzǵa jetedi. Syrtqy qulaqqa qulaq qalqany men syrtqy dybys jatady. Qulaq qalqany aýadaǵy dybyys terbelisterin qulaqtyń ishine baǵyttaıdy. Syrtqy qulaqta dybys joly bar. Dybys joly arqyly dabyl jarǵaǵynan dybys tolqyndary ótip baryp, qulaqqa jetedi. Demek, qulaq qalqanynan ótken dybys dybys jolynyń qabyrǵalaryna soqtyǵysyp baryp, sonan keıin estý júıkesi arqyly mıǵa beriledi. Mı bul dybystardyń maǵynasyn ashyp oqıdy da, biz olardy estımiz.
H. Dosmuhameduly óziniń «Oqýshynyń saýlyǵyn saqtaý» eńbeginde ár músheniń tazalyǵyn saqtaý men kútý týraly jazbalaryn qaldyrǵan. Ol dybys týrasynda, ıaǵnı dybystyń adam aǵzasyna áserin taǵy bir márte aıqyndaı tústi. «Qulaǵyń saý bolsyn deseńiz... qulaǵyńa aıqaılatpa, shyńǵyrtpa, óziń de osyny orynda» degen eken. Olaı bolsa, qulaqtyń atqarar qyzmeti kóp eken. Sol úshin de ony kúte bilý kerek. Aıqaılap sóılemeýge tyrysý kerek. Áıtpese dabyl jarǵaǵyńa zıan keltirýiń múmkin. Teledıdar nemese magnıtofonnyń dybysyn qatty shyǵarma, bul estýge zıanyn tıgizedi.
Atyraý oblysy, Qyzylqoǵa aýdany,
Taısoıǵan aýyly, Ǵ. Slanov atyndaǵy orta mektep
10 synyp oqýshysy Sátibek Aıkórkem
Ǵ. Slanov atyndaǵy orta mektepte fızıka jáne matematıka páni muǵalimi
Moldasheva Madına Ýtepovna
Tabıǵatta adam balasy bile bermeıtin neshe túrli qubylystar bar.
Qorshaǵan ortada biz kórmeıtin, qolǵa ustalmaıtyn, biraq sol arqyly bir - birimizben qarym - qatynas jasap, mýzyka, radıo tyńdaıtyn tolqyn túri bar. Bul tolqyn túri dybys dep atalady. Biz estip júrgen mýzykalar, uıaly telefonnyń shyryldaýy, adamdardyń sybyrlaýy men sóıleýi, sabaqtaǵy qońyraýdyń daýysy, teńizdiń tolqyny, janýarlardyń úni, qustardyń saıraýy, bári - bári tolqyn túrlerine jatady. Fızıka - adamnyń tabıǵat zańdaryn tanyp bilýge degen tabıǵı umtylysyn túsindiretin ǵylym.
Dybys aýa, sý jáne qatty deneler arqyly kózge kórinbeıtin tolqyndar túrinde enedi. Dybys jónindegi fızıkalyq uǵym adam qulaǵyna estiletin, estilmeıtin dybystardyń barlyǵyn qamtıdy. Dybystar týraly ǵylym akýstıka dep atalady jáne bul sala ǵımarattardy jobalaýda, teledıdar, sý qubyrlarynan bastap mashına, poıyz jáne ushaqtarǵa deıingi taýarlardy jobalaýda paıdalanylady. Dybys qabyldaǵyshtar qabyldaǵan dybys energıasyn energıanyń basqa túrlerine túrlendiredi. Mysaly, adamdar men janýarlardyń estý apparaty dybys qabyldaǵyshqa jatady.
Tehnıkada dybysty qabyldaý úshin, kóbinese, elektr akýstıkalyq túrlendirgishter, mysaly, aýada mıkrofon, sýda gıdrofon, al jer qyrtysynda geofon paıdalanylady. Dybys tolqyndarynyń taralýy, eń aldymen, dybys jyldamdyǵymen sıpattalady. Gazdar men qatty denelerde qýma tolqyndar bólshekterdiń terbelis baǵyty tolqynnyń taralý baǵytymen baǵyttas taraı alady. Ortanyń birtekti bolmaýy da dybys tolqyndaryn, mysaly, sý kópirshigindegi, teńizdiń tolqyndanǵan betindegi, t. b dybystyń shashyraýyn shashyratady. Dybystyń taralýyna atmosfera, teńizdegi qysym, temperatýra, jeldiń kúshi men jyldamdyǵy da áser etedi.
Dybysty bizdiń qalaı estıtinimiz dybys tolqyndarynyń túrine baılanysty bolady. Tolqyndardyń aralyǵy dybystyń jıiligine nemese joǵarylyǵyna áser etedi. Tyǵyz ornalasqan tolqyndar – joǵary jıilikti, al sozyńqylary – tómen jıilikti kórsetedi. Ashyq úndi dybys, máselen, qońyraý – jatyq tolqyndar, al ótkir únder, máselen dańǵyraq soǵý – ırek tolqyndar jasaıdy.
Dybys tolqyndary aýa arqyly shamamen 1190 km/saǵ. jyldamdyqpen qozǵalady. Bul jaryq tolqyndarynyń jyldamdyǵynan baıaýyraq, mine sondyqtan da biz ushaqty nemese jarylysty alystan áýeli kózimizben kórgennen keıin ǵana dybysyn estımiz. Dybys sýdyń astynda shamamen 5000km/saǵ. jyldamdyqpen shapshańyraq qozǵalady, biraq dál jyldamdyq temperatýraǵa baılanysty ózgerip turady. Terbelister bizdiń mıymyzda júıke ımpúlsterine aınalady. Jıiligi 16Gs - ten tómen bolatyn dybys ınfradybys dep, 20 kGs - ten joǵary bolatyn dybys últradybys dep atalady. Al 109 Gs - ten 1012 – 1013 Gs - ke deıingi eń joǵary jıiliktegi serpimdi tolqyndar gıperdybysqa jatady.
Dybys, dybys dep jatyrmyz. Al sol dybys bizge qalaı, ne arqyly jetedi? Árıne, qulaǵymyz arqyly. Aınalada alýan túrli dybystar, kóp adamdardyń sóılegenderi, janýarlardyń dybystary, mýzyka, japyraqtyń sybdyry, t. b. Olardyń barlyǵy bizdiń qulaǵymyzǵa jetedi. Syrtqy qulaqqa qulaq qalqany men syrtqy dybys jatady. Qulaq qalqany aýadaǵy dybyys terbelisterin qulaqtyń ishine baǵyttaıdy. Syrtqy qulaqta dybys joly bar. Dybys joly arqyly dabyl jarǵaǵynan dybys tolqyndary ótip baryp, qulaqqa jetedi. Demek, qulaq qalqanynan ótken dybys dybys jolynyń qabyrǵalaryna soqtyǵysyp baryp, sonan keıin estý júıkesi arqyly mıǵa beriledi. Mı bul dybystardyń maǵynasyn ashyp oqıdy da, biz olardy estımiz.
H. Dosmuhameduly óziniń «Oqýshynyń saýlyǵyn saqtaý» eńbeginde ár músheniń tazalyǵyn saqtaý men kútý týraly jazbalaryn qaldyrǵan. Ol dybys týrasynda, ıaǵnı dybystyń adam aǵzasyna áserin taǵy bir márte aıqyndaı tústi. «Qulaǵyń saý bolsyn deseńiz... qulaǵyńa aıqaılatpa, shyńǵyrtpa, óziń de osyny orynda» degen eken. Olaı bolsa, qulaqtyń atqarar qyzmeti kóp eken. Sol úshin de ony kúte bilý kerek. Aıqaılap sóılemeýge tyrysý kerek. Áıtpese dabyl jarǵaǵyńa zıan keltirýiń múmkin. Teledıdar nemese magnıtofonnyń dybysyn qatty shyǵarma, bul estýge zıanyn tıgizedi.
Atyraý oblysy, Qyzylqoǵa aýdany,
Taısoıǵan aýyly, Ǵ. Slanov atyndaǵy orta mektep
10 synyp oqýshysy Sátibek Aıkórkem
Ǵ. Slanov atyndaǵy orta mektepte fızıka jáne matematıka páni muǵalimi
Moldasheva Madına Ýtepovna
You Might Also Like
