InfoHub Logo

Kez-kelgen adam teńizde shomylǵandy unatatyn shyǵar, ásirese, aýa-raıy jaıly, al sýy jyly bolsa. Kóbinese qystyń yzǵarly kúnderi sýǵa túsýdi armandaımyz. Al jer sharynda únemi jyly temperatýrany saqtap, ózine qaraı baýrap turatyn teńizderdiń baryn biletin be edińiz?

Teńiz sýynyń jylylyǵy kúnniń belsendiligi men qorshaǵan ortanyń temperatýrasyna ǵana emes, basqa da kóptegen faktorlarǵa baılanysty qalyptasyp otyrady. Temperatýra teńizge kelip qosylatyn ózenderge, aǵymdardar men jelderge jáne bóget bolatyn araldar men múıistergede baılanysty bolady. Eń jyly teńizder ekvatordan soltústikke qaraı, polár mańy aýmaqtarynan sýyq sý ákeletin muhıt aǵymdarynan oqshaý jerde ornalasqan. Endeshe álem boıynsha týrıster úshin tartymdy sanalatyn eń jyly bes teńizdi atap óteıik.

Besinshi orynda — Arabıa teńizi

Qyzyl teńizben jáne Parsy shyǵanaǵymen ulasatyn bul teńiz Úndi muhıtynyń soltústik jaǵynda ornalasqan. Oman nemese Somalı memleketterine baryp osy teńizde demalýǵa bolady. Jazda teńiz sýynyń temperatýrasy 29 gradýsty qurasa, qysta temperatýrasy 20 gradýsqa deıin tómendeıdi. Qubylmaly jel soǵyp turatyn, mýsondy klımat ornaǵan bul teńiz demalys úshin óte qolaıly meken.

Tórtinshi oryn — Tımor teńizi

Tórtinshi orynǵa Tımor teńizi jaıǵasty. Bul teńizdiń ereksheligi — ol ońtústik jarty sharda ornalasqan, jáne onyń ońtústik bóligi Avstralıanyń jaǵalaýyn shaıyp jatyr. Bul tereńdigi 435 metrden aspaıtyn kishigirim teńiz. Kólemi kishi bolǵandyqtan tropıkalyq kúnniń qyzýynyń arqasynda sýy tolyqtaı jylynady. Munda mýsondyq sýbekvatorlyq klımat ornyqqandyqtan, teńiz sýynyń temperatýrasy 30 gradýsqa deıin jylıdy. Alaıda, bul jer asa jaıly dep aıta almaımyz, sebebi klımaty qubylmaly keledi. Aýa-raıy da, jeldiń baǵyty da únemi ózgerip otyrady, kútpegen jerden daýyl men sıklondar paıda bolýy múmkin. Sýdyń da temperatýrasy turaqty emes: teńiz aılaqtarynda temperatýra 31 gradýsqa deıin joǵarylasa, Úndi muhıtyna jaqyn bóliginde qubylmaly aýa-raıy men daýyldardyń áserinen kórsetish kúrt tómendep ketedi.  Tipti tynysh ýaqyttyń ózinde teńiz túbiniń kúrdeli bederi men basqa da faktorlarǵa baılanysty sý aıdynynyń ártúrli núktelerinde temperatýra kórsetkishi ártúrli bolady.

Úshinshi orynda — Andaman teńizi

Úshinshi orynda sýynyń temperatýrasy 30 gradýsqa deıin, tipti keıde odan da joǵary kóteriletin — Andaman teńizi. Teńiz týrısterdi baýraıtyn Taıland, Malaızıa sıaqty birqatar eldermen shektesedi. Bul teńiz jan-jaǵynan qurlyqtarmen qorshalǵadyqtan únemi jyly bolyp turady, ári qysta da sýynyń temperatýrasy 22 gradýstan tómendeýi sırek kezesedi. Sondaı-aq bul teńiz álsiz tuzdylyǵymen erekshelenedi, óıtkeni oǵan kóptegen ózender kelip quıady da ony tushshylandyrady. Sonymen qatar oǵan jańbyr maýsymy bastalǵannan jaýyn-shashyn kóp mólsherde túsedi. Jaǵymdy klımaty men jylylyǵynan basqa, bul teńiz keremet sý asty álemimen tartymdy, bul — daıverler úshin naǵyz jumaq meken.

Ekinshi orynda — Parsy shyǵanaǵy

Bul tizimdegi ekinshi oryn sýynyń temperatýrasy 35,6 gradýsqa deıin jylıtyn Parsy shyǵanaǵyna tıesili. Bul sý aıdyny asa tereń emes. Onyń ortasha tereńdigi shamamen 90 metrdi quraǵandyqtan, sýy tez jylıdy. Sonymen qatar, teńiz jan-jaǵynan qurlyqpen qorshalyp turǵandyqtan temperatýrasy turaqty saqtalady. Munda demalý úshin Katar, Kýveıt, Bahreın, Iran, BAÁ jáne onyń akvatorıasyna shyǵatyn basqa da elderge barýǵa bolady. Tipti qysqy mezgilde de sýdyń temperatýrasy 18 gradýstan tómen túspeıdi. Bul teńizge uly Tıgr men Efrat, Karýn ózenderi kelip quıady. Teńiz tuńǵıyǵy baı florasy men faýnasymen erekshelenedi. Bul óz kezeginde daıverler úshin qyzyqty múmkindikter ashatyny anyq.

Álemdegi eń jyly teńiz

Álemdegi eń jyly teńiz — Qyzyl teńiz. Ortasha tereńdigi 437 metrdi quraıtyn Qyzyl teńiz 35 gradýsqa, keıde tipti odan joǵary temperatýraǵa deıin qyzady. Ol Afrıka men Arab túbegi arasynda ornalasqan. Egıpet, Saýd Aravıasy, Djıbýtı jáne t.b. birqatar memleketterdiń jaǵalaýlaryn shaıyp jatyr. Teńiz negizinen shólmen qorshalyp jatqandyqtan bul jer óte ystyq. Sondyqtan bul kýrortqa adamdar álemniń túpkir-túpkirinen aǵylyp jatady. Bul meken árdaıym tanymal bolyp qala beredi, sebebi, bul jerdiń qysy da jyly. Teńiz tek jyly sýymen ǵana emes, óziniń ásem florasy, faýnasymende tartymdy. Munda marjandar tirshilik etedi jáne teńiz tuńǵıyǵynda endemıkalyq túrler kóp.

Jergilikti bılik sý asty álemin, onyń barlyq sulýlyǵymen saqtap qalý úshin qatań zańdar qabyldaǵan. Mysaly: koralldardy syndyrýǵa jáne olardy kádesyılarǵa alýǵa qatań tyıym salady. Degenmen sý astynda júzý kezinde olardy qalaǵanyńyzsha tamashalaýǵa múmkindigińiz bar.

Demalýǵa jáne shomylýǵa jaramdy jyly teńizder az emes. Meıli bul barshamyzǵa tanymal Jerorta nemese Qara teńiz bolsa da. Keıbir adamdar tipti Barens teńizine shomylyp, odan aıtarlyqtaı lázzat alyp jatady. Alaıda, jyly sýda shomylý áldeqaıda jaǵymdy bolar. Sonymen qatar, osy atalǵan teńizder keremet demalys úshin barlyq jaǵdaıdy jasaıdy. Qysta saıahatqa shyqsańyz, jaılylyqpen demalysyńyzdy ótkizýge nıet bildirseńiz, dál osy teńizderge barýǵa keńes beremiz.

---