InfoHub Logo

Eli úshin kúıgen,
Eńbekti súıgen,
İzgi tilekti,
Er júrekti,
Jurtshylyq kósemi
Jalyndy jastarǵa arnaımyn.

Jazýshy

BİRİNSHİ BÓLİM

OQÝ

Umytpasam, budan tabandatqan 14-15 jyldar buryn bolsa kerek: Qarjasbaıdyń ańyraǵan qonaq úıińde jıyrmaǵa tarta balany alqa qotan otyrǵyzyp, Májıt qojanyń azan-qazan qyp oqytyp jatatyny. O kez Mekalaıdyń aýzynan jalyn shyǵyp turǵan shaǵy edi. Al, bu kúnde Mekalaıdyń jalyny túgil, áýeli qabirin taba alar ma ekensiń. Bu kúnde ondaǵy yzbaryn tógip otyratyn Májekeń de, bet-aýzy aqpandaǵy alabas býrasha soraǵytyp, aq sabaýǵa qosh aıtysyp, qyjyraıyp, tóseginde jatyr. Paı-paı-paı! Kórinde ókirgir, Qojaekem-aı! Jónsiz qatal ediń-aý, jaryqtyq! «Bıbiden» dabyl jeseń de, janazadan qur qalsań da, ashýyńdy balalardan alýshy ediń-aý! Ótken kúnniń belgisi joq qoı, áıtpese naǵyz...

Áıteýir besti aıǵyrdan da shaqar oqytady. Qojasy bar bolsyn, onyń basyn aýyrtqaly otyrǵam joq, ásheıin aýzyma túsip jatyr. So kezde qojadan talaı bala oqıdy. Sol balalardyń ishinde bosaǵa jaqta — astynda bir japyraq taı teri, murnyn qos-qostan tartyp, qojasynyń aq sabaýyna qaraı túsip, shıge shanyshqan bir japyraq qaǵazyna úńilip, qunysyp, bir bala otyratyn edi. Jasy 10-11 shamasy bolar ma eken, qalaı... Eki jeńi de saýys, betiniń bir jaǵy da satpaq, kóziniń bylshyǵy da jóndi tazarmaıdy. So balanyń qaq-soqpen isi joq, momaqan, ańqaý, kózi bajyraıyp, aýzyn ashyp, murny qońqıyp otyrǵany. Jasynda bolpıǵan, súıkimdi bir bala bolady ǵoı, tap sol bala osy edi. Qudaı ondap, aty da túrine saı bola keter me? Qartqoja. Jas balaǵa laıyq at emes qoı.

«Jýas túıe júndeýge jaqsy» ǵoı. Qartqojany jýassynyp, balasynyp, balalar ústinen túspeıtin. Shaınap-shaınap, domalaqtaǵan qaǵazben atyp, áıtpese: «Mynany qarashy»— dep murynǵa túrtip qalyp, bolmasa mandaıyn ólshep, mazaqtaı beretin. Qartqoja olardy artyq eleń qylmaıtyn, eń ashýlanǵanda ǵana:

«Qoı deıim, jyndymysyń óziń»— dep, sabaǵyn oqı beretin. Ózge bala alaqtap, oınap, sabaq oqyǵan bolyp, ótirik yńyldap, bolmasa birdeńemen aldanyp, sarylyp otyrǵanda, Qartqoja jalyqpaı, qaǵazyn shuqylap, «Qul aǵúzdan» shyǵyp, «birábin nasqa»túsip, eki-úsh kúnde «Ýasýasilhannastarǵa» da baryp qalatyn. Sabaqtan shyqqan soń Shelekbaıdikine baryp, bir tostaǵan kóje ishedi. Besin kezinde oqýǵa taǵy barady: ekindide «áptıegin» qoınyna tyǵyp, aýlyna qaıtady. Aýly — bir jarym shaqyrymdaı jer. Osylaısha jazy-qysy oqyp, baspa túrki jazba tanyp, hat jazatyn boldy. Hat tanyǵansha, «otaý ıesi» azamat ta bolyp qaldy.

ÚI İSHİ

Juman — az, nashar atanyń tuqymy. Juman degenim: álgi Qartqojanyń ákesi. Juman momyn adam: kisiden tilenbeıdi, kisige jaǵynbaıdy, bes ýaqyt namazyn oqyp: «A qudaı, bergenińe shúkir» dep, barǵa qanaǵat, joqqa sabyr etetin bir beıýaz. Jazy-qysy tórtti-besti qarasyn ózi aınaldyryp, qalasyna da ózi shyǵady, qorasynyń jyrtyq-tesigin ózi bútindeıdi. Ol suǵanaqtyq etip, bireýdiń dúnıesin paıda qylǵan jan emes, el eki udaı partıa bolǵanda da baılardan at minip, aqsha alǵan jan emes. Aýyl-aımaǵy qaı jaqqa ketse, Juman da solarmen birge. Úzip-julyp shyǵatyn artyq bilimi de joq, áıtkenmen bir qazaqtan aqylsyz da emes, jelikpen, buzyqtyqpen isi joq. Ol buzylǵan adamdarǵa senedi, jabyqsa, taryqsa, «qudaı jetkizer» dep, jubanysh qylady. Qysqasy, ol tiri pendege zábiri joq, «qudaı» degen qońyr adam. Onyń aldanyshy, azbynshy-oraza ashary; onyń qýaty, qýanyshy — úsh-tórt qarǵasy: úsheýi — erkek, biri — áıel bala. Jasynan qalyń berip, jyl saıyn az-azdan malynan qutylyp, tuńǵyshynyń aıaǵyn shyrmady. Qyzyn «aman-eseninde» qutty jerine qondyrdy. Qartqoja bolsa, sabaq oqyp júr. Kenjeqara áli besikte.

Qartqojanyń sheshesi de bir túrli momyn, birtoǵa jan. Kúıbeńdep sharýasyn istep, balalarynyń ústi-basyn bútindep, anaǵan da, mynaǵan da; «Qaraǵym, shyraǵym!» degennen basqa, bar dámin kisige bergennen basqa bóten minezi joq. Keı qatyn aýzy súıreńdep, ósek aıtady; endi bireýler aýyldy basyna kóterip, shańqyldap balasyn, baıyp qarǵap jatady. Ondaıdyń birimen isi bola ma eken?! Jo-jo-joq. Qaıta ondaıdy estigende: «Beý, osy baıǵustyń tiliniń jamany-aı»,— dep, tyjyrynyp jaratpaıtyn edi.

Ár aýyldyń, ár úıdiń bir qazan buzary, bir bıi bolady ǵoı. Ana úıdi, myna úıdi kórseń de, enshige, ne kıimge, ne tamaqqa talasyp biriniń tilin biri almaı, urys-janjal bolyp jatady ǵoı. Jumandikinde ondaı árekettiń biri bolmaýshy edi. Ondaı tentekten, «bıden» qudaı saqtap edi. Juman qatynymen qatty urysqanda: «Qaq basqa salyp jibereıin be?»— dep erkekshe kisimsinip, qoqılanatyn. Biraq qur tili bolmasa, bas túgili, ómiri arqaǵa da bir salǵan pende emes edi. Juman súı degende, urmaıtynyn bilse de, qatyny nedáýir shamdanyp: «Seni qoısaıshy... sóıtpeı» deıtin edi. Juman ashýlanǵansyp, jaıymen otyryp: «Sen bir taıaq jemeı basylmassyń» degende, qatyny keketip: «Iá, shirkin-aı, meni tórkinime aparyp tastaıtyn shyǵarsyń» deýshi edi. Sol kezde: «Eý, eki káriń jeligip keledi! Ekeýine ne jetpeı otyr eken? Bireý shyn urysyp jatyr eken dep oılar. Aǵa, qoısańyzshy!»— dep, balalary jýyp-shaıyp, aıaǵyn kúlkige shaptyryp jiberetin.

UIaDAǴY ZORLYQ

Er jetip, es bilgen saıyn, Qartqoja ómirde talaı ádilsizdikterdi kóre beredi. Óz basyn qurby-qurdastary talaı kemsitip, mazaq etip qorlaǵany, zorlyq kórsetkeni bar. Qarjasbaıdyń shaldýar balasy bir kúni qaryndashyn tartyp alyp, bermeı qoıdy. Jalyndy, jalpaıdy, bolmady. Ábden yza bolǵan soń, baı balasynyń qaǵazyn tartyp qalyp, jyrtyp tastady. Baı balasy men eki-úsh bala jabyla uryp, murnynan qanyn aǵyzdy. Qartqoja kórgen qorlyǵyn jylap kelip, ákesine aıtty. Ákesi Juman nazalanyp, atyna minip, Qarjasbaıdikine bardy. Baıǵa mán-jaıdy túsindirip aıtyp edi balasyna urysyp, qaryndashyn alyp bergeni sol, «Balaǵa ara túsesiń»— dep, Jumannyń ózin sóketti qyldy. Ne qylsyn, saly sýǵa ketip, Juman úıine qaıtty. Balasyna: «Qaryndashyń joǵalyp qalǵan eken, ýaqa etpes, baqalshydan taǵy qaryndash áperemin» — dep jubatqan boldy. Qartqoja aýlynyń bir balasyn Jumat degen bala uryp jatqan soń, bolysaıyn dep edi, Jumat qarýly bala — jelkege qoıyp-qoıyp jibergende tasqa jyǵylyp, qolyn daladaı qyp qanatyp ketti. Jalǵyz ol ma? Jas kúninde baı balalary talaı qarǵa da aýnatqan, qoınyna qar da toltyrǵan, tonyn da jyrtqan, kitabyn da shashqan, ógizshesinen aýdaryp qýyp jiberip, talaı jaıaý da qaldyrǵan. Qaısybirin aıtarsyń, qorlyq-zorlyǵy tolyp jatyr. Osynyń bári Qartqojany oılandyrdy, janyn keıitti: «Átteń, meniń kedeıligim-aý! Áıtpese solardyń menen aqyly artyq pa? Zeıini artyq pa?

Artyq bolsa, maly artyq, Dúnıe shirkin-aı! Kegimdi alatyn da kún bolar ma eken!..» dep, ishinen zyǵyry qaınap júrdi. Ol onymen tursyn. Jalǵyz óz basy ma? Kúshtiler ákesine de zorlyq etpedi me? Maqymet baı úıleriniń bir qunan ógizin qaryzǵa alyp, neshe surasa da, ol bermeı qoıdy. Maqymet bolyspen quda: oǵan shamasy qalaı kelsin? Onyń ústinen kimge shaqsyn? Qystaı qala-dalasyna minetin jalǵyz ker qasqa atty ózinen suramastan: «Tilmashqa kerek, úıine baryp keledi»— dep, shabarman ustap áketipti. Ol attyń «aı» degende, týlaǵyn alyp edi, zoryqqan eken: Bir jumadan soń pyshaqqa ilindi, bir-eki ret alym tóleı qoımadyń dep, aýylnaıdyń dikildep, boqtaǵanyn da Qartqoja estip júrdi; kórshi aýylda Buqabaı bı shabyndysyn tartyp shaýyp alǵanyn da, ákesiniń árkimge baryp, sandalyp, túk óndire almaǵanyn da Qartqoja jaqsy biledi. Munyń bári Qartqojanyń júregine túıtkil boldy. Bolys, tilmash, aýylnaı, shabarman degenderdi, taǵy túrli «adam» bolyp «atqa mingenderdi» Qartqoja zorlyqshyl, jalmaýyz, jan alǵysh dep uǵynýshy edi.

ELİKTEÝ

Qartqoja eskishe oqyp dúmshe, taqýa molda boldy. Aıat oqyǵanda kúıeý Maǵzumnyń maqamyna da salyp aldy; quran oqyǵanda sharta júginip, kózin jumyp, syzylyp otyrýdy da bildi. Quran baǵyshtaýdy da, janaza shyǵarýdy da, «táıamimdi» qalaı soǵýdy da úırendi, ǵusyldyń qashan ýajyp bolatynyn da, ystynja qylǵanda tamaǵyn kenep, sol aıaǵyn tebinýdi de toqyp aldy. Osynyń bári qansha kóp bilim bolsa da, kóp eńbekpen tabylsa da, ne ákesin, ne ózin qorlyq-zorlyqtan arashalaýǵa bir tıyndaı da paıdasy bolmady. Qartqoja talaı qynjylǵanda, bar yntasymen namazdy bajaıyna keltirip oqyp, qudaıǵa jalbarynyp kórdi; odan qala berse, paıǵambardan, shadıardan, áýlıe, mashaıyqtardan da medet tilep kórdi. Olardyń báriniń qulaǵy kereń boldy bilem, biri de duǵasyn estigen joq, biri de medetinen qaraılasqan joq. Qaıdan qaraılasady? Ózderi de áldeqashan topyraq bolyp, joǵalyp ketken.

Qartqoja ár bolysta aýylnaı, úshkól degen bar dep estidi, pálensheniń, túgilensheniń balalary sol úshkólde oqyp júr, eki-úsh jylda orys tiline sýdaı bolady eken, sonsoń, tilmásh, periýatshik bolýǵa jaraıdy eken, degen sózderge qulaǵyn salatyn boldy. Ol byltyr kirestıanskı nashalniktiń periýatshigin kórgen. Ol qandaı edi! Ústi-basy appaq! Sary ala túıme! Shashyn qaıyrǵan. Aıaǵynda ámirqan etik. Nashalniktiń aldynda aýzy-aýzyna juqpaı sýdyratqanda kisiler tań qalmaýshy ma edi?! O l bir strajnikpen orysshylasyp-orysshylasyp, jeńip ketkeni qaıda! (Orysshylasqan kisiler qaı kóp sóılep bastyrmalatqany jeńip ketedi dep jorıtyn). Ábilda periýatshiktiń strajnikti jeńip ketkenine Qartqoja qatty súısingen. Qazaqtan da mundaı jetik, orysshaǵa sýdaı kisi bolady eken-aý!— dep tańdanǵan. Ábilda periýatshikti bolystiki qonaqqa shaqyrǵany da, onyń taza kórpe, jastyqtyń ústinde shyntaqtap jatyp, shylymyn burqyratyp shaı ishkeni de bir keremet bolyp kóringen. Onyń aty joq qolyndaǵy altyn júzigi de, aq jeletkesiniń omyraýyndaǵy salbyraǵan saǵatynyń kúmis baýy da, omyraý qaltasynan qyltıyp kórinip turǵan qara taraǵy da bir túrli jat bolyp kórinip, esinde qalǵan. Al endi Maqysh tilmásh she? Odan qoryqpaıtyn, ony qurmettemeıtin qazaq bar ma? Maqysh tilmásh qandaı jaǵympaz! Qartqojanyń oıynsha — tilmásh bir qalam tartyp jiberse, onyń jazýy «Laýqylmaqpúzdan» keıin emes, bekip qalatyndaı kóretin. Tilmáshtiń qalamyna ilingen kisi ońbaıdy dep biletin. Burynǵy kórgen «ulyqtary» tilmásh pen bolys bolýshy edi, Ábilda perýatshikti kórgen soń, odan úlken «ulyq» joq eken dep qol qoıdy. Oryssha oqyǵan qazaq jigitterin kórgeni, oryssha oqytatyn úshkól bar dep esitýi Qartqojanyń oıyna bir túrli jańa nárseler kirgizdi. «Iapyrmaı, oryssha oqyr ma edi! Ábilda periýatshikterdeı bolar ma edi... Olardyń da armany bar ma eken...» degen oılar edi onyń basyn qatyrǵan. Qartqoja osy oılardy kóp oılaıtyn boldy. Kók qunanyna minip, ájesiniń sálemdemesin artyna bókterip, apasyna bara jatqanda da osyny oılaıdy; qaıtqanda da osyny oılaıdy, buzaýǵa barsa da, tezek terse de osyny oılaıtyn boldy. Ábilda tilmásh onyń túsine de kiretin boldy. Túsinde bu da bir oryspen orysshylasyp, jeńip ketti. Qalaǵa da bardy; qoryqpaı kóp orystardyń arasynda da júrdi. Oıana kelse baıaǵy jaman Qartqoja, baıaǵy japyraıylǵan jaman tymaǵy, bastama másisi, shamajaıy shaljıǵan, bir jambasyna qısaıǵan jaman kebisi, láńke shapany, moınyndaǵy kishkene qaltaǵa salǵan teri sasyǵan «İsim aǵzam» duǵasy. Qartqoja damyl kórmeıdi, taǵy oılaıdy, taǵy da jaqsy-jaqsy túster kóredi. Oıansa — joq.

QARLYǴASH

Qartqojanyń aýyly Qara qudyq basynda. El jaılaýda, ákesi úıde joq. Birge týǵan aǵasy ıtarqa kúrkesinde túske sheıin turmaıdy. Sáske mezgil edi, ájesi: «Sıyr sýǵa keldi» degen soń, Qartqoja qudyq basyna jóneldi.

Ózderiniń sıyrlaryn sýaram ǵoı dep baryp edi — Qartqojanyń ol oıy bolmady; aýyldyń sıyry qaptap ketti. Qartqoja qaýǵa tartty. Sıyr mal birin-biri ıtermelemeı, kımelemeı, múıizdespeı, astaýdy qulatpaı qaı jóndi sý ishken. Astaýǵa úımelep, birin-biri art jaǵynan ilip tastap, sý iship jatqan joldasynyń búıirinen jaıqap qalyp, múıizderi soqtyǵyp, sart ta surt! Kishi úıdiń kók sıyry Qartqojanyń tarǵyl sholaq sıyryn sý ishkizbeı, túrip shyǵardy. Qartqoja qaýǵanyń sabymen: «Oı, aram qatqyr, kók ıt!»— dep, keńsirikten salyp jiberdi. Kek sıyr tumsyǵyn shaıqap, sazaıyn alyp, shyǵa berdi. Urǵandy tyńdaıtyn emes, oty qanyp, qańsyp qalǵan mal qyryp barady. Kózderi alaryp, aýzyn toltyra-toltyra, talasa-tarmasa, ólerdeı jutyp jatyr. Qulaq oty jerdegileri bolmasa, keıingi jaqtaǵylarǵa sýdyń ıisi ǵana barady, bir quıǵan sý aldyńǵy eki-úsh sıyrdyń jalpaq aýzymen bir jaıpaǵannan da aspaıdy. Taǵy bir jamany — qaýǵa jyrtyq, astaýǵa jetkenshe, bir-aq tostaǵandaı sý qalady. «Óńkeı toǵyshar, qaýǵasynyń jyrtyǵyn da bútindemeıdi, qaıtersiń?» dep keıip qoıady. Qartqoja jantalasyp, myqshyndap, teri pushpaǵynan aqty, aýyldaǵylar kórip tursa da, kórmegensip, sıyryn sýarýǵa erinip, kisige ıek súıep ketken el, kelmeıdi. Ana Ybyraılardy qarashy, kórip turyp, ádeıi kelmeı turǵanyn, «eregiskende sýarmaı qoıaıyn ba!» deıdi Qartqoja. Degenmen somadaı bolyp, bir aýyldyń sıyryna qaýǵa tarta almaýdy namys kóredi; syr aldyrmaǵysy keledi. Sıyrlar qarqynyn basqan kezde, Qartqoja bitegene tynystap, oń jaqqa qarady.

Úlken aýyl jaqta eki atty kisi kele jatyr eken. Bireýiniń sympıǵan qara kıimi bar, basyndaǵysy — noǵaı bórik. Ornyǵa almaı, qoqıyp, atqa otyrysy; eki tizesin qomdap, aıaqtarynyń basyn attyń shyntaǵyna tyǵyp, qamshylaǵanda qoltyǵy kóterilip, qolp-qolp etip jelgeni «el qazaǵy emespin!»— dep anadaıdan aıǵaılap, aıtyp keledi. Qasyndaǵysy — úlken aýyldaǵy Sádýáli. Qudyqtyń qasynan búlkektetip óte shyǵyp bardy da, Shiderbaıdikine túse qaldy. «Bul ne qylǵan adam eken, bileıinshi» dep sıyryn sýaryp bola sala Qartqoja da keldi. Ábilda periýátshikti kórgennen beri oryssha kıingen kisi oǵan tańsyq kórinetin, qasyna jaqyndasa, birdeńesi juǵyp ketetindeı, janyna barýǵa kóńili soǵa beretin. Kelgen soń bildi: Úpide oqyp qaıtqan qazaq shákirti eken, ylaýlap úıine ketip bara jatqan.

Shiderbaı shákirtten ony-muny suraǵan bolyp otyrdy. Ol jalaqtyń qaı berekeli sózi bolady, baıaǵy «Qarataý qaladan qashan shyqtyńyz? Orys-ormannan ne jat habar bar? Qaı el bolasyń? Oqyǵaly qansha boldy? Áke-shesheńiz bar ma? Neshe aǵaıyndy bolasyń? Jamaǵatyńyz joq pa edi?»— dep, tup-tuǵıanyn qaza surady, dál bir quda bolatyn kisishe. Shákirt qysqa-qysqa jaýap qaıyryp otyrdy. «Qalyń bergen joq pa edi?» — dep, oılanyp otyryp taǵy surady. «Joq» degen soń, kóńilin jubatqany ma, álde nesi: «Áli jas kórinesiz ǵoı», — dedi tynysh otyrmaı. Bul suraýlardy Qartqoja jaradaı kórip otyrdy.

Shiderbaıdyń áńgimeshil, kisige juǵysqysh, biletin kisimsip aıtqan sózderi turpaıy ekendigi kórinip tur. «Qudaıdyń qudiret-aý! Oǵan qalyń bergen, bermegeni Shiderbaıǵa ne kerek? Ásheıin sóz taba almaǵandyq-aý!» dep oılap otyr Qartqoja. Qartqojanyń janyna úshkól mektep, qala, oqý jaıynan aıtsa, jaǵar edi. Úlken kisi sóılesip otyrǵan soń, birdeńe suraýǵa ádepsizdik bolar dep, Qartqoja boıyn baqty. Lay ákelgen jigit atty tezirek qamdataıyn degen oımen: «Bu kisi kóp bógelmeıtin shyǵar, laýdy qamdata otyrǵanyńyz durys bolar»,— dedi. Shiderbaı: «E, qamdalady ǵoı»,— dedi. Sádýáli erip kelgennen-aq, laý minerin sezip, Shiderbaı shákirtpen áńgimeleskende de, laý máselesi búıreginiń bir jaǵynda otyr edi. Naq jylqy tor baıtal edi, onymen túıe qarap ketti. Kók bıeni berse, orys sıaqty, qoqaqtaǵan shirkin qatty júrip, qınap tastaıdy-aý. Joq álde kókjaldyń ózin bere me? Ony sýytyp jiberip edi, qara attyń arqasynyń shıi bar, shyǵyp kete me? Kim biledi? Buǵan laıyq qandaı jeńil qol jylqy bolar eken? Mine, Shiderbaıdyń manadan oılap otyrǵany osy edi. Bir jaqsy oı sap ete tústi. Kidirmeı-aq: «Qartqoja, sen qunanyńa minip, bu kisige er-daǵy, Baldekeń aýlyna durystap aparyp sal»,— dedi. (Qalaı «durystaıtynyn» qudaı biledi.) Qartqoja oılanbaı-aq: «Jaraıdy ǵoı»,— dedi, óıtkeni ońasha sóılesýge qumar edi, qunannyń qınalatyny oıyna da kelgen joq. Shiderbaı «Retin qalaı taýyp jiberdim!» degen kisishe, murtynan bir jymıyp, «páleden» tezirek qutylǵaly: «Qatyn, tur, aıaq jýǵyz, qymyz quı myna kisige»,— deı bastady. «Qartqoja, shaıǵa aldanbaı-aq sende osydan qymyz iship shyǵarsyń»,— dep, meıirimi túsken kisim boldy, sóıtti de at qamdatýǵa tysqa shyqty.

Bir aıaq qymyzdy ishti de, Qartqoja júgen alyp, qotanda úıezdep turǵan kók qunanyn ustap, úı qasyna alyp keldi. Jelqom erdi shandyrlap turyp, myqtap erttedi. Sóıtti de, úıge kirip, ájesine laý aparatyndyǵyn aıtyp, qamshy alyp, belin býynyp tysqa shyqty. Qol-aıaǵy jerge tımeı, quntyńdap júr. Qunanyn sheship alyp, mingeli jatqanda, kelinsheginiń qoınynan jańa turǵan aǵasy jalań aıaǵyna kebis ilip, bir qolymen taqyljyryn dyrdyr qasyp, bir kózin syǵyraıtyp: «Ýaı, sen qaıda barasyń?»— dep edi, Qartqoja: «Laýǵa baramyn», — dedi de aldy-artyna qaramaı, qunanynyń kótin qyńyraıtyp, quıryǵyn sıpańdatyp jónele berdi. Túıeshiniń tor sholaǵyna minip, qoqaıyp shákirt te shyqty. Shiderbaıdyń oılap-oılap tapqan, «jeńil qol» jylqysy túıeshiniń jalǵyz tory sholaǵy bolyp shyǵypty, Qartqoja tory sholaqty kórgende: «Áı, qudaıdan qoryqpaıtyn dońyz-aı», — dedi. Odan basqa qolynan keleri joq qoı.

HABAR BERDİ

Bylaı taman shyqqan soń, Qartqoja shákirtpen áńgimege kiristi. Shiderbaıdyń qandaı adam ekenin shákirt surady. Qoıshynyń tory sholaǵyna minip kele jatqanyn bilip óte qynjyldy. Qynjylǵanmen qaıtsin? Shiderbaıdy jónge salý qolynan kele me? Ózi laýmen kele jatqan jalynyshty bir shákirt. Sodan keıin Qartqoja da suraı bastady. Ol qalanyń, úshkóldiń, medreseniń, oqýdyń jaıyn surady. Shákirt qalany ádemilep qyzyqtyra sóıledi. Ol medrese jaıyn da, oqydy da, qalanyń tamashalaryn: boraqotyn, otarbasyn, aptomabelin, tıatryn da sýrettedi. Keı jerde óte maqtap, janynan da qosyp jiberdi. Qaladan kelgen shákirttiń qalany óz qolymen turǵyzǵandaı bolyp, kóp bilgen, kópti kórgen kisimsip, bir jaǵyn maqtanyshqa tireıtin bir minezi bar ǵoı. Aıdalada qalanyń ne ekenin bilmeıtin Qartqoja qolyna ońasha tıgen soń, erigip kele jatqan shákirt aýzyn aıasyn ba?.. «Mynaýyń ótirik» deıtin kisi joq, asyra-asyra soǵyp berdi. Aıtqan saıyn Qartqojanyń kózi bajyraıyp, aýzyn ashyp, aýzynan sýy aǵyp tyńdap keledi. Ne kerek, Qartqoja osy joly kóp jańa nárselerden habar aldy, qala, úshkól, medrese, shákirtter turmysy jaıynan kóńiline eles-eles sýret paıda bolyp qaldy, otarba, boraqod, aptomabel degen nárseler mı jetpeıtin, bir sıqyr tárizdi kórinedi. Qartqojanyń «Ábýǵalı sına», «Ábúlqarystyń» áńgimesin oqyǵany bar edi. Sondaǵy tamashanyń bári qalada eken dep oılady. Aıaqtap kelgende, Qartqoja ózine oqýǵa bolar-bolmasyn surady. Medresege túsýge bolatyndyǵyn, oǵan jylyna kem bolsa, 40-50 somdaı qarajat kerektigin shákirt baıandady. Qartqoja ol qalalarǵa qalaı taýyp barar? Álgideı qarajatty qaıdan alar? 40-50 som degen kishi-girim úsh qaranyń quny. Ondaı qara Qartqojaǵa qaıdan tabylar? Qartqojanyń oıyndaǵysy «musylmansha» oqý emes edi, onyń oıy Ábildadaı periýatshik bolý edi. Sondyqtan medrese degen jaqqa onsha qumarta qoımady. Úshkólge túsýdiń retin surady. Úshkól jaıynan artyq kóp maǵulmaty bolmasa da, shákirt: «Oǵan da qarajat kerek»— dedi. Qartqoja: «Bizdeı eresek jigitti úshkól ala ma?»— dep surady. Úshkóldiń almaıtyndyǵy málim boldy. Jasy ótip ketken jigitti úshkól almaıdy eken. Bunysy taǵy pále boldy, Qartqojaǵa aqyldasyp-aqyldasyp, Qartqojanyń oqýǵa yntyq ekenin kórip shákirt: «Qaıtseń de oqy, oqysań adam bolasyń» — dep, sózin bitirdi. Qartqoja oqymaq boldy. Aırylarda álgi shákirt Qartqojaǵa bir kishkene kitapsha berdi. Qartqoja shákirtke raqmet aıtyp, kishkene kitapshany qoınyna tyǵyp, qoshtasyp, aýlyna qaıtty.

Qarańǵy túnde elden adasqan adam alystan jylt etken ot-ushqynyn kózi shalǵanda qandaı qýanady; Qartqojaǵa da búgin qarańǵy eldiń ishinde «oqý» degen nárseniń jaryq sáýlesi jylt etkendeı boldy. Qýantty. Kele jatyp, kitapshasyn oqyǵansha asyqty. Qoınynan sýyryp at ústinde oqymaqshy bolyp edi, shybyndaǵan eki at qolyn julqyp, oqytpady. Áıtse de kitaptyń basynan bir-eki jol oqyǵan soń unap ketti bilem, kózi jaınap, attan túse qaldy. Tory sholaqty qańtaryp, tusap, kók qunandy onyń moınyna baılady da, otyryp kitap oqýǵa aınaldy. Kitapshanyń aty «Týmysh» eken.

Mıdaı jazyq, keń dala, jel joq. Kún shýaq. Aspanda aq sabynnyń kóbigindeı, aq maqtadaı aq bulttar. Degen sheke qyzar, mı qaınar ýaqyt. Inelik, shegirtke, bógelek, masanyń qalyń shóptiń arasynan ushyp, áýeni qaptap, sharyqtap, olaı-bylaı júıtkip shyr-shyr etip, qanattary dyryldap, yzyldaǵanynan basqa, eki attyń pysqyryp, quıryǵy sýyldap, aıaǵyn tebinip, bógelek jasqaǵanynan basqa, anda-sanda shyq-shyq etken torǵaıdyń daýsynan basqa jańǵyryqqan eshbir tyqyr ne bir ún estilmeıdi. Qartqoja saıyn dalada kıimin sheship, jaırap, kóıleksheń, jalań bas, kók shópke baýyryn tósep, kúnge qarap, qoshqyl mańdaıynan teri shyp-shyp shyǵyp, kitabyn oqyp jatyr. Onyń kitapqa yntalanǵandyǵy sonsha, jan-jaǵyna da qaramaıdy, anda-sanda murnyn da tartyp qoıady, demin de bildirmeı alady. Ol eki atty da umytyp ketti. Bireý alyp ketse, biler emes. Óziniń aıdalada jatqanyn da, aýlyn da, basqa dúnıeni de umytty. Oqyǵan saıyn ajarlanady, bet-aýzy balbyrap, ıegin sozyp, kózin qadap, qaǵazdy jep qoıatyn tárizdi...

Álden ýaqytta aıaǵyna jetti. Ol kitapty jappaı, oılanyp, basyn shaıqap, tańdaıyn qatyp biraz jatty. Sodan keıin kitapty basynan aıaǵyna sheıin bir qarap shyqty da, basyn kóterdi. Qarala, shybyndaǵan eki at jyljyp, edáýir jerge baryp qalǵan eken. Dalada jalǵyz ekenin sonda sezip, jalma-jan kıimin kıip, attaryna bardy. Minip alyp aýlyna tartty.

Qartqojanyń esi-derti oqýǵa ketti. Ózine-ózi «oqımyn» dep sert etti. Qalaı oqıdy? Qaıdan oqıdy? Qaıda barady? Qarajatty qaıdan tabady? O jaǵymen isi bolmady, oıyna da kelmedi, qaıtse de oqymaq boldy. Burynǵy buldyr oılaryna myna shákirtpen áńgimeleskeni, myna kitapshany oqyǵany, olardyń shyǵarǵan túıini bir qazyq, bir tıanaq boldy.

QITYQ

Jumandiki — bireýden ilgeri, bireýden keıin orazasyn ashyp, kúıbeńdep kúneltip otyrǵan úıdiń ishi ǵoı. «Qudaıekeń qyryna bir alsa, jýyrda ońdyrǵan ba? (Jurt solaı ańyz qylysady ǵoı). Bas qaǵyndy tilmash minetin jıren qasqa attyń ólýi eken, sodan bylaı-aq ár nárseniń jaǵdaıy kelmeı, qyrsyq shalyp, qıtyqtan sıtyq ushyraı berdi. Jyldan jylǵa Juman úıiniń sharýasy tujyrylyp, tuqyra berdi. Tańdaıyn jibitip otyratyn «bir bıe bulaqtyń basy, eki bıe eldiń asy» dep dátke qýat qylatyn, jalǵyz kók bıe edi. Osy jaz jamandatyp ol óldi. Juman bar emdi istep kórdi; tuz qaınatyp ta quıdy, qara qońyzdy da tesip tyqty, almas ta saldy, qaıdaǵy — túk bolǵan joq, bir jarym sótkede meńdep baryp, sendelip turyp kúrs etti. Janýardyń qursaǵy qur jatqan emes edi. Azdy-kópti 4—5 jylqy bári sonyń balalary ǵoı, ustamaı-aq qoıa berse, áldeqashan aıǵyr úıir jylqy bolmas pa edi? Óıtýge Juman úıiniń qaı bir tórt túligi saı tur, kıim-keshekke de, soǵymǵa da, berimsekke de aınaldyrǵan kók bıeniń tuqymyn mingen, shydatpaıdy. Sonsoń qaıdan qurasyn? «Jalǵyzda da, mynda da qut bar» degen yp-yras qoı. Jumannyń quty kók bıesi eken. Ol ólgen soń-aq ketti; mal quldyraı bastady. Janýardyń qulynyn bir aýylǵa aparyp, bir baıdyń qulyny ólgen bıesine telip edi, ony qasqyr jep ketti. Kók taıdyń alqymyna shyǵý shyǵyp, basqurt pa, mańqa ma, mandam ba, buǵymala ma? Álde kim biledi, sodan beri shyr juqpaı, ınelikteı qatyp ol ketti. Kúzdigúni shópke minip barǵan jerinen kók qunandy ury aldy. Qyzyl sholaq sıyrdyń qaradan qarap júrip jelini isip, bir jaǵy qalpetimen berishtenip, sútinen aıyrylyp, syńar emshek bolyp ol qaldy. Kúzekte otyrǵanda qara ingen shyǵyp ketip, ony qaraı qoıatyn kólik bolmaı, jeti shoqparlar bir jumadaı shóp tasýǵa salyp, bota tastatypty. Sodan ystyq-sýyqty bolyp, aıaǵy qysaǵaǵa shaldyqty.

Qartqoja ákesiniń asa taryǵyp, balasha eńirep jylaǵanyn eki ret kórdi. Biri: qasqa atty baýyzdap, janýar ishin tartyp, yshqynyp qorqyraı bastaǵanda, ákesi tómen qarap: «Qol-aıaǵymyzdy kestiń be?» dep keńkildep qoıa berip edi. «Kestiń be» degende, Juman atyna aıtty ma, álde qudaıǵa aıtty ma, bolmasa tilmáshqa, bolysqa, shabarmanǵa aıtty ma, Qartqoja kimge aıtqanyn bilgen joq. Endi biri: kók bıeniń baýyry astaýdaı bolyp isip, sendelip kelgende «tańdaıdy birjola aǵartaıyn degeni ǵoı» dep, taǵy da egilip, zarlanyp jylap jiberdi. Ol jylaǵan soń, ájesi de solqyldap jylady. Úıdi aınala berip, Qartqoja da jylady.

Sharýanyń jaıy mynadaı; renish anadaı bolǵan soń, «oqımyn» dep bekingen Qartqojanyń úni óshti, tili kúrmeldi, oıyn tuman basty, ishi-baýyry, ózegi órtelgendeı bolyp, ıyǵy túsip, eńsesi salbyrap ketti. Ońasha jerde Qartqoja táńirge nalyp, zarlanatyn boldy. «Qudaı-aý ne jazdym? Munsha sorly qalǵandaı neńdi aldym? Búıtip qor etkenshe jaratpasań etti! Qyrsyqtan kózimdi ashatyn kúniń bar ma? Joq pa?..» dep zarlaýshy edi. Sonda da oqýdan kúderin úzbedi, óıtkeni túsinde oqyp júretin edi.

AJAL

Jaz ótti. Jaýyndatyp, qara jeldetip, shópti qýratyp, japyraqty sarǵaıtyp, eldi ábiger qylyp, alasapyrandatyp kúz ótti. Ústi-basy qyraýytyp, qylyshyn súıretip, shyqyr-shyqyr etip qys keldi.

Bıylǵy qys qatań boldy. Boqyraý boldy, boq qatty. Qarashanyń qary qańtarǵa qosty. Udaıymen alaı-túleı aqtútek boran soqty. Boran ashylsa, shartyldaǵan sary shunaq aıaz qysty. Jer sireý qar. Jylymyq bolsa jańbyr jaýdy. Jer kók seń, maldyń aıaǵyn qyzyl josyn qylyp, qıyp tastady. Kún qulaqtanyp, shańytqan aq perdege jasyrynyp, jańa túsken kelindeı aq dıdaryn kórsetpedi. Qas qaraıar-qaraımasta, kúnbatystan shatynaǵan, shaqshıǵan, jalǵyz kózdi jan alǵyshtan jaman jaryq juldyz shyǵady, kúnnen kúnge sharyqtap, kókke órleıdi, jel qasaryp, Temirqazyqtan taımaı yzǵyrady da turady.

Endi jut bolmaǵan nesi qaldy?

Bıyl jut bolady dep, kún buryn esepshiler de aıtqan: shóptiń shyǵysy jaman, sereıgen-sereıgen erkek shóp, buıdaı bas, kede, boz qaptap ketti. Tyshqannyń shóp jınaýy buzyq, ininiń tóńiregin tap-taqyr qyp tastapty. Qumyrsqanyń ıleýi ortasy shuqyraıyp ketipti. Sıyr dalaǵa túnep, jýsamaıdy, kesh bolsa, aýylǵa júgiredi. Jylqy ańyraıyp tyrańdap jatpaıdy. Maldyń yndyny quryp barady, «ataý keresin» jeýge asyqqan nemeshe. Adal qus erte qaıtty. Esepshiler, malmen kózi shyqqan baqtashylar, qarıalar taǵy-taǵy talaı yrymdardy aıtyp júrdi; túsi qate ketpeıtin sáýegeılerdiń qysqa arnap kórgen tústerin de jurt estip júrdi. Bıylǵy jyldyń «Qoıan» ekenin de bildi. Sonda da, erte bastan qam istep, malǵa, janǵa jeterlik azyq ta daıarlaıyn degen qazaq bolǵan joq. Ala jazdaı qymyz ishkenge máz bolyp, partıadan qoly tıgen joq. Jadaǵaı, alqam-salqam kúıin «qudaı saqtar» dep júrip, kárli qysqa mańdaıy taq etkenin biraq bildi.

Iá, sonymen qys qatty boldy. Jerden qaıran bolmady. Qara mal qolǵa qarady. Az ǵana pishendi az kúnde-aq bitirip aldy. Bir ýys shóp bir dildaǵa da joq. Juttyń aıaq sheninde shendi basty úıler azyǵyn da taýysty. Jut jeti aǵaıyndy bolmaı tursyn ba? Otyn qabat taýsyldy. Dúnıe taryldy. El taryqty, sasty, qysyldy — qaı aýyldy alsań da qalt-qult.

Qartqoja aǵasymen ekeýi Qarashoqynyń bir saıynan kúnde sıyrlaryna kúrek arshıdy. Bir týyrlyqty kesip, sıyrlaryna jabý istegen. Kún tolas bolsa, sıyrlaryn jabýlap kúrekterin ıyǵyna salyp tolarsaqtap, aıdap jóneledi. Betti, muryndy aıazǵa juldyrǵan, kúnde kúrek arshýmen ashtan aryǵy jetip, tıtyqtary quryǵan. Úıde keneý bolar tamaq joq, aryqtan ólgen buzaý-torpaqtyń sý tatyǵan jasyǵy júrekti kesip, tómen tartady. Jalań jasyqpen júrse, áldeqashan ashtan óler edi. Áıteýir ábúıir bolyp, ájesi baıǵus tisti baqalanyp, qysyp-qymtyryp júrip qoıdyń bir jambasyn saqtaǵan eken. Kúnde sıyrǵa bararda sol maıdan eritip: «Júrekteriń úzilip keter», — dep ekeýine eki qasyq maı urttatyp júrdi. Kún uzyn sony nár qylady. Ákesi úıdegi kóteremderge qoranyń jamylyshyn, kór-jerdi qaǵystyryp áperip, bir mezgil bel baılaý qylsyn dep, sıyrlarǵa qar astynan qara qumaq arshıdy.

Bir kúni keshke kóje iship bola bergen kezde, ájesi otyryp:

«Bul kójeniń ózi de tabylmaı, kózimizdi aǵartpasa neǵysyn», dedi. Juman shoshyp ketkendeı: «E, unyń azaıyp qaldy ma?»— dedi. Ájesi 3-4 istemdik un qalǵandyǵyn bildirdi. Ájesi aıtýǵa bata almaı, jasyryp júr edi. «Ákeńniń ólgenin jasyrasyń, kómgende qaıtesiń» degendeı, joqshylyq aıtqyzbaı qoımady. Úı ishine bul bir aýyr qaıǵy boldy. Bári de qulaqqa urǵan tanadaı, tym-tyrys sap bola qaldy. Juman qatty kúrsinip, tósegine baryp qısaıa ketti. Balalary da bet-betimen búk túsip jatty. Jumannyń oıyn qara tuman basty. Maldan buryn kisi ashtan ólip qala ma, qaıtedi? Sıyrdyń birin soıǵanmen jiligi tatymaıdy. Qaryzǵa tabylatyn elde astyq joq, endi qaıtpek kerek? Mine, onyń oıyn qaptaǵan osylar edi. Juman túni boıy dóńbekship, kózine uıqy kelmedi.

Erteńinde Juman aýyldyń ár qaısysynan: «Satatyn astyq bilgen jerleriń bar ma?» dep surastyrdy. Otyz shaqyrymdaı jerde Baıbek degende qyzyl buzaýǵa satatyn astyq bar dep estip, Juman bir qapty beline baılap soǵan jóneldi.

Qarǵa bir batyp, bir shyǵyp, sholaq borbaı tyrbyndap, omyraýy ashyq, kózinen, murnynan sorasy aǵyp, saqal murtyna súńgi turyp, qaltaqtap kele jatqan qazaq kórseńiz, ol — Juman. Ondaı Jumandar el ishinde tolyp jatyr.

Sol júrispen araǵa bir qonyp, Juman baıdikine jetti.

Azyraq boıy jylynyp, amandasyp otyrǵan soń-aq Juman kelgen jumysyn aıtty.

Baıbek osyndaıda qysylǵan kedeılerge ósimge aqsha, astyq satyp, solardyń qyzyl buzaýynan baıyǵan bir jalmaýyz. «Astyq taýsylyp qaldy» dep, tań atqansha mańyna darytpaı qoıǵan. Erteńinde Juman júrerde, raqymy túsken kisi bolyp, ózimiz ishýge alyp qalǵan azyraq astyq bar edi. Sonsha jerden ádeıi jaıaý kelgen soń, sol astyqtan azyraq jyrmalap bereıin. Biraq buzaýymdy dókeıletip beresiń dep, eki qyzyl buzaýǵa bir put astyq berdi. Juman tek bergendeı kórip, qýanyp ketti. Alǵysty úıip-tógip, qabyn arqalap myqshyndap úıine qaıtty.

Juman eki-úsh shaqyrymdaı júrgen soń, ókpesi aýzyna tyǵylyp, dymy quryp, júre almady, otyrdy. Eskilikti jóteli bolatyn, sonysy taǵy kúsheıip kúrkildete berdi. Onyń ústine kelerde ter qatyp, boıyn sýyq ustap, tula boıy siresip tanaýy tars bitip, basy zeńip kele jatyr edi. Yńqyldap, kúrsildep ter pushpaǵynan atyp, áldeneshe dem alyp aqsham áletinde Arbabaı aýlyna áreń jetti. Ol aýyldyń da sıqy ketken. Ábiger. Olar da azyqsyraǵan. Pisheni bitken. Olardyń da qoregi qatyqsyz qara kóje. Otyndary taǵy joq. Juman azynaǵan, byqsyǵan, sasyq, bir úńgirde túnep shyqty. Túni boıy tula boıy kúıip-janyp, bir jaǵynan jótel qysyp, kórer tandy kózimen atqyzdy. Shyqpaǵan shybyndy súıretip, tań atqan soń taǵy qaltańdap, unyn arqalap aıańdady. Jolǵa tórt qonyp, besinshi qonaq degende, áli ábden bitkende, qardyń arasynan ólimsirep shyqqan aýylynyń kógildir tútinin kórdi. Jumannyń qur súlderi qalyp edi. Jıyrma-otyz qadamnan artyq júre almaı, bir dem alatyn edi. Úıine qalaı jetti, solaı murttaı ushty. Eki-úsh kúndeı qınalyp, alas uryp jatty. Tórtinshi kúni kózi ishine kirip, jaǵy solyp, tanaýlary qýsyrylyp, erni kezerdi. Túrine qaraǵan Qartqojanyń ishi muzdaı bolyp ketti. Kirpigin áreń qaǵyp, az ýaqyt jatqan soń, aqtyq kúshin jınap, qatyn-balalaryn shaqyryp alyp, qol ustasyp, qoshtasty. «Senderdiń aldynda... alǵanyna... armanym joq... kempirge... kózderiń... qyryn salyńdar.. qosh... keshińder...» deýge tili áreń keldi. Batar kúnmen birge sońǵy demi bitti, kózi jumyldy.

PİDIA

Arada bir jyl ótti me? Qalaı...qortıǵan kúpisinen jińishke jiligi sırańdap, oraq tumsyq qyzyl saýlyq bezildep mańyrap, enteleı basyp, qoraǵa tartty. Onyń ar jaǵyna jabýy bir jaǵyna japyraıylǵan japyryq qara ingen basy-aıaǵy joq, uzaq «góıgóısh» qońyraýlatyp, jaıylyp júr. Jelikpeli, jel qursaq qyzyl aıǵyr ázil-mázil etýge tory bıege kelip, moınyn kúdireıtip, qoqyraqtap, ıiskelep, oqyranady. «Qoıshy óziń! Sendeı erigip júrgem joq, menen basqa da qatyndar bar ǵoı, qol-aıaǵymdy baýyryma ala almaı júrsem joq jerde qysqany nesi...» degen nemeshe, tory bıe qulaǵyn jymıtyp, artyn qıqań etkize túsedi. Jal qıdyń qasynda, tasqa shoqıyp: «Men qaıdamyn, taýyp ala qoıshy?» degen jas balasha «qıda meniń uıam joq» dep, qý jigit bop, quıryǵy jylt-jylt, daýysy shyrt-shyrt etip, aqkót torǵaı otyr.

Aýyl mańy otta júrgen ertteýli attar. O jer, bu jerde úıme-júıme toptanysqan, búksheńdep dáret alysqan kisi. Shetki qystaýdyń art jaǵynda úsh qanat kúıeý kúrke tigilip qalypty. Onyń aldynda qoldarynda qumany, oramaly jalań qaǵyp, eki-úsh qatyn júr. Dáýde bolsa, Álimbaıdyń kempiri tyrapaı asqan bolar. Aıtamyn ǵoı, ánekı, kempirdi arýlap, súıekshi qatyndar shyǵyp bara jatyr. Minekı, baqaıyna súringen shynjaý ala jabaǵyny ala jippen jetelep, toqty, torpaq, aryq saýlyqtaryn súıresip, mine, bireýler de kıiz úıge taman kele jatyr. Kisilerdiń ishinen shyǵyp, ala saqal moldalar da osylaı qaraı aıańdady. Qora jaqtan da 4-5 jelbegeı umtyldy. Olardyń artynan solbyraıyp, kóń shalbary kótine qatqan bala molda da júrdi. Aıaǵyn baspaı, neden quty ketip barady? Kempirdiń ólgeni osyǵan batty ma? Kejegesi keıin tartyp júrgisi kelmeıdi ǵoı. Ol ne oılap keledi?

Taba almasańyz, ol osy aýyldyń moldasy. Onyń ne oılap kele jatqany mynaý. Ol qazir «pidıege» otyrady, onyń «pidıeni» esitkeni bolmasa, kórip otyrǵany osy. Ol qazir seksenge kelgen kempirdiń kúnásin moınyna kótermek. Tym bolmasa, orta jastaǵy kisi emes, seksenge kelgen kempirdiń kúnási. Kempir bolǵanda da qaı jóni túzý, súıkimdi kempir? Aýyldy bezer qylǵan bir qaqpas. Iapyr-aý! Shynymen osy mystannyń kúnásin arqalaǵany ma? Ol ıttiń kúnási shashynan da kóp shyǵar — ózi bala, ony qalaı kóteredi? Jaman jabaǵyǵa bola tozaqqa shynymen ketkeni me? Qazaqta bıtteı raqym joq-aý! Kóre tura otqa ıtergeni qalaı?! Qıamet qaıym bolǵanda «Jaman taıǵa bola osynsha kúnáni nege aldyń?» dep qudaıekeń qysatyn bolsa, ne dep jaýap beredi? «Pidıasy» qurysyn! — otyrmaı qoısa, qaıter edi? Onda biraq úı ishi ursady-aý. Átteń kedeılik-aı! Maly bolsa, kúnásin kótermek túgili qara kempirdiń mańynan júrer me edi? Osylardy oılap, onyń júni jyǵylyp kele jatyr edi. Kóp oılaǵanmen, bir kónip qoıǵan soń, bola ma? Amal joq. Ne de bolsa úıge kirý kerek.

Bala molda úıge kirip keldi. Qaq ortalyqta — basyn tórge, aıaǵyn esikke qaratyp, uzynynan sulatyp, sart shapandy aıqara jaýyp, taqyr jerge salam tósep, kempirdi salyp qoıypty. Kempirdiń qaq basynda minbelep, shart júginip ala saqal molda otyr. Sol jaqta qatarlasyp kempirdiń balasy, taǵy da bir-eki qoja, taǵy bir Altyn deıtin molda otyr. Kempirdiń sereıgen súıekteri bileýlenip, soraıǵan túrinen shoshyp, bala molda kirýin kirse de, bosaǵada qalshıyp turyp qaldy. Eger ala saqal «beri taman kel» dep, oń jaǵynan oryn siltemese, álgi bala birtalaı turatyn edi. Ala saqaldyń nusqaǵan ornyna, kempirden aýlaǵyraq, qoqıyp otyrdy, kózi bajyraıyp kempirge qarap, shyǵyp barady. Otyrǵandardyń betine qarap edi, bálendeı qoryqqan adam kórinbedi. Qaıta, aldyna tabaq tartqan nemeshe, ala saqal, Altyndar suǵynyp, kempirge minbelep barady. Olardyń betine qaraǵan soń, júregi ornyǵaıyn dedi, sóıtkenmen kempirdiń túsi sýyq, kóziniń astymen eriksiz qarap qoıady.

Bitegeneden soń, ala saqal tásbıyǵyn syrtyldatyp, oń qolyna ala jabaǵynyń ala jibin ustap, erin ǵana qozǵalyp, kómeıi búlkildep, «Tálıel» oqı bastady. Ony bitirip, ala saqal ózge bir sarynǵa tústi: jybyrlatyp kempirdiń atyn, ákesin atap mińgirletińkirep: «Salat, saýmat, sabyr ýajıbatlarynyń kiparaty úshin úshbý malyn qabyl qylyp aldyńyz ba?»— dep, qolyndaǵy ala jipti bala moldaǵa usyndy. Jipti alaryn da, almasyn da bilmeı bala molda ańyraıyp ala saqalǵa qarady. Sol kezde qarsyda otyrǵan Qaraqojanyń ámir etken kisishe: «Aldym dep aıt!» degen daýsy qańq ete tústi. «Aldym-aldym» dep, bala molda sasyp-pysyp ala jipti ustaı aldy. Ala jippen «aldym» bir emes, áldeneshe isteldi. Bala moldanyń esebinshe myń qaıtara júgirtilgen shyǵar. Anyǵynda kempiriń jasy qansha bolsa, ala jip qoldan qolǵa sonsha júgirgen edi. Bala molda totysha taqyldap, «aldym-aldymdy» qaǵyp, «qashan biter eken?» degennen basqany umytyp ketti.

«Dáýir» bitti. Kisiler tysqa shyqty. Arasanǵa túskendeı, pysynap, qoshqyl mańdaıynan, qońqaq murnynan shyp-shyp ter shyǵyp, bala molda da tezirek dalaǵa umtyldy. Sonda ǵana aýyr kúrsinip, demin bir aldy. Osy bala moldany oqýshylar ózi tanymas pa eken? Tanymasańyzdar, bul ózderińizge málim Qartqoja edi.

Úı ishi kedeılengen soń, Qartqoja apasynyń aýlynda bala oqytyp tur edi.

EKİNSHİ BÓLİM

ÓZ QAMY

Shilde. Shaǵala kóldiń basy ıin tiresken aýyl, byqyrlaǵan mal, jerdiń júzin, kóktiń túrin sary, qyzyl altynǵa boıap, jazdyń qurly qyzyl kúni beleńnen asyp, sheti qyltıyp barady. Shańdatyp, qaraýytyp, topyrlatyp jylqy shaýyp sýǵa tústi. Jamyraǵan qoı, azynaǵan sıyr, ókirgen buqa, aıǵaılaǵan bala, aýqaýlaǵan qatyndardyń daýsy qosylyp, kóldiń basy yń-jyń, ý-shý, aýyl-aýyldyń tútini urandasyp, ulasyp, kól arnasyn kók tuman basyp tur. O jerde, bu jerde qara quryq, bireýdi bireý bilip bolar emes.

Jadyraǵan jaz eldi de jadyratty. El maýjyraǵan. Elde es joq. El mas. Maýjyraǵan eldiń ishine kirip ne qylamyz? Uıqymyz keler, basymyz aýyrar. Ardaqty oqýshylarmen birge serýendep, dóń basyna shyǵyp, boı kóterelik.

Dóń basyna shyqsaq, Shaqshań adyrynyń bir tóbesinde eki jigitti kóremiz. Ekeýi de jas jigit. Onyń biri — baqyryń Qartqoja. Endi biriniń kıimi orysshalaý: basynda shlápá, ústinde pálte, aıaǵynda qısyq taban. Tegi qaladan oryssha oqyp júrgen shákirt bolý kerek. Shákirt degenimiz bolmasa, jasy edáýirge kelgen sıaqty, qaraıyp murty da bilinip qalypty, saqaldyń nysany da joq emes. Qartqojanyń qolynda kitaby bar, qasyndaǵy joldasynyń aldyna túsip, sabaq alyp otyrǵan tárizdi. Shákirt jerden tas alyp, bir súıekti kózdep atyp otyr. Qartqojaǵa kórsetip boldy da: «Osymen orys qaripterin tanyp bitirdiń. Endi qysqa-qysqa áńgimelerdi oqytyp, periýattap úıretemin»,— dedi.

— Qalaǵa júrgenshe osy kitapty bitirsem, jaqsy bolar edi.

— Myna kitapty me? Myna oqysyńmen bir-eki jumada-aq aýyzǵa salarsyń. Tek qolyńa tımeı qor bolyp júrgensiń ǵoı.

— Aıtyp ne qylasyń? Úshkólge túsetin de kún bolar ma eken dep, jatsam da, tursam da oılaımyn...Áı, dúnıe-aı!— dep kúrsindi.

— Men de senshilep zaryqqam. Sóıtip júrip, tilmáshtán hat tanyp, periýat oqyp, kózim ashylǵan. Úı ishim oqytpaıym dese de, qashyp ketip oqyǵam. Barǵan jyly eki otdelenıeni «srazý» bitirdim, sen de sóıtesiń.

Qartqoja: «Qudaı-aı endi» deı berdi.

Shákirt jantaıyp jatty. Joǵary qarady. Kúnbatysqa qarady. Aýylǵa kóz saldy. Kóılekteriniń etegi aǵarańdap, túzge shyǵyp bara jatqan bir top áıelderdi kórdi, azdan soń kerilip-sozyldy da, Qartqojaǵa: «Áli sen ne dep aıtty dediń?»— dep surady.

— Bizdi neǵysyn óz aýylynda da qyz bar ǵoı,— dep kúlgen boldy. — Onysy jaı sóz ǵoı. Salǵannan «jaraıdy» dep aıta qoıa ma? Alady ǵoı, sóz joq,— dedi Qartqoja.

Bul suraýdy shákirt osymen besinshi ret berip edi.

— Sen qalaı oılaısyń? Kól basyndaǵy elde osydan jaqsy qyz bar ma?

— Áı joq shyǵar deımin...

— Túneýgiden beri qaıda júrgen?— degende, sen ne jaýap berdiń?

— Onda ma? «Seni buryn kóre almaı júripti, áneýgi shildehanada anyq kórip, sodan beri seni oılap, uıqy kóre almaı júrse kerek», dedim.

— Bu jerin úılestirip jibergen ekensiń!— dep, shákirt kúlip, máz boldy. — Taǵy nemene? Ony da azyraq maqtadym deısiń be?

— Oǵan qyz tabylmaı júrgen joq, seni ózine teń kórip, kádir biledi dep aıtyp otyrǵan shyǵar dedim.

— Onda ne dedi?— dep jymyńdady shákirt.

— Oǵan edáýir kóterilip qaldy. Kóp sóılesýge reti bolmady. Birdeme aıtqaly tur edi, ar jaǵynan jeńgesi shyǵyp qaldy. Sonsoń, basqa birdemege jubatyp áketti.

— Osydan barǵan soń, taǵy jolyǵasyń ǵoı?

— Ańdyp kórem ǵoı endi.

Eki jas jastyqtyń áńgimesimen qas qaraıǵansha jatyp, aýylǵa qaıtty.

Myna shákirt qys úshkólde oqyp, jaz qarajat tabýǵa elge kelip, bir baıdyń eki balasyn oqytyp jatqan Júnis degen jigit edi. Shaǵala kólge el jıi qonǵannyń bir paıdasyn Qartqoja kórip, osy jigitten bir mezgil oryssha sabaq alyp júrgen. Kúz osy jigitpen erip, qalaǵa barýǵa sóz baılasqan. Júnis yńǵaıly, áıelge juǵymdy Qartqojany jeńge qylyp, Shamkesh degen qyzben sóılestirip júrgen kezi edi. Júnis Qartqojaǵa shynymen jany ashydy. Jalǵyz Qartqoja emes, jyldaǵysyn jylda kedeı balalaryn ertip ala ketip, oqýǵa túsiretin. Qaıtkenmen bizdiń Qartqoja kópten beri arman qylǵan múddesiniń bir shetine ilikkendeı kóńili bir daýalap qaldy. Kúndiz eki mezgil bala oqytady. Kisi joqta bıe de saýǵyza salady. Qonaq kelse shaı jasap, tósek salyp daıarshy da bolyp ketedi. Bala moldany qolqanat qylǵanyna Kórpebaı máz. Az kún bolsa da, Júnisten sabaq alǵanyna Qartqoja máz. Molda basymen daıarshy bolǵanyna qorlansa da, syrtyna shyǵarmaı, shydap júr. Ázer bolsa, eki-úsh-aq aı. Sodan keıin ózi de qalaǵa ketedi. Onda úshkólge kiredi, ol oryssha oqyp, tilge sýdaı bolady. Onsoń «ulyq» bolýǵa da jaraıdy. Mine, Qartqojanyń jubanyshy.

JASTAR

Arada 4-5 kún ótti.

Jazdyń bir túni. Kógergen aspandaǵy kóp juldyz kók torǵynǵa shashylǵan birilánt tasyndaı jylt-jylt etedi. Aıdyn kólge shomylǵan aqqýdaı, kóktorǵyndaı kókte sulý aı júzedi. Bir gúl selk etpeıdi, ne bir japyraq sybdyrlamaıdy, tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı, aýyl maýjyrap, uıqyda. Anda-sanda qotanshyl tóbetter sańqyldaıdy. Ara-arasynda bozbala kórgen qala áıelderinshe qabaǵan qanshyqtar jelpildetip, sháýildeıdi. Joǵarǵy aýyldan qyz-kelinshekterdiń shyrqaǵan áni estiledi. Qartqojanyń aýylynan «Aıtaq-aý, aıtaq» dep bir qatyn daýsyn sozyp otyr. «Men de oıaýmyn» degendeı, boz boıdaq túregelip, túshkirinip-pysqyrynyp «zikirin» salyp basyldy. Yńyranyp, byrt-byrt kúısep qara mal jatyr.

Júnisti bir jarlaýyttyń astyna tastap, Qartqoja búksheńdep, býyny syrtyldap, Shamkeshtiń irgesine keldi. Qyzdyń irgesi qaı bútin turǵan, úlkenirek bir tesikten qolyn júgirtti. Oıaý eken. Yńyrsyp aýnaǵan boldy da, qolyn ustaı aldy. Qartqoja aqyryn ǵana «men» dedi. Eńkeıip, shıge aýzyn taıady. Qyzdyń ystyq lebi Qartqojanyń betine tıdi. Bar denesi titirkenip, elektir ushqyny júgirgendeı boldy. «Tezirek shyq» dedi de, Qartqoja órmekten attaǵan ájedeı aıaǵyn kótere-kótere basyp, úı artyndaǵy qosqa bardy. İshine kirip, kıgizdi betine ustap, syǵalap otyr.

Kóp kidirmeı, shapanyn búrkenip, esikti eptep jaýyp, Shamkesh te shyqty. Tóńirekke qarady da kúzetshiniń daýysy estilmegen soń, syzyla basyp úı artyndaǵy jarlaýytqa taman aıandady.

Qartqoja syǵalap otyr. Bylaıyraq shyǵyp túzge otyrǵan kisi bolyp, Shamkesh otyrdy. Aýyl jaqqa taǵy qarady. Eshkim bilinbeıdi. Taǵy júrdi. «Qashan keler eken? Shyǵa alar ma eken?«dep júregi dúrsil qaǵyp, jar astynda bas baǵyp, Júnis otyr. «Kózge túsip qalam ba? Ákeı oıanyp keter me? Jeńeshem bilip qoıar ma?»— dep kelýin kele jatsa da Shamkeshtiń júregi de turmaı barady. Ózi jolyǵatyndaı, eki jastyń tileýin tilep, «A-qudaılap!» Qartqoja otyr. Shamkesh aıaǵyn basqan saıyn, Qartqojanyń jany kiredi. Júrek qandaı týlasa, jastyqtyń qyzyǵy da sonsha lázzatty tárizdi, uıatty da, qorqynyshty da tyńdatpaıdy. Shamkesh jetti jarlaýytqa! Júnis qolyn sozdy. Kóterip jar astyna túsirdi...

Shaǵala kóldiń beti aınadaı. Sulý qushqan jigitteı aı sáýlesin qushaqtap, kól jymyń-jymyń etedi. Kóldi bireý kóshirip ketetindeı, álsin-álsin qıqyldap, álek bolyp qyzǵysh júr. Kabınetinde otyryp, ámir etken kemesershe mańǵazdanyp, oqta-tekte aqqý suńq-suńq etedi. Kádege talasqan qatyndarsha ıý-qıý bolyp, bajyldasyp qazdar jatyr.

Úlken aýyl jaqta jańǵyryqqan daýys shyqty. Túngi daýys sańǵyrap, qandaı estiledi. Qartqoja qulaǵyn túrdi. Anda-sanda bir jerin estip qalady. «Patshanyń jarlyǵy», «19 ben 31-diń arasy», «Qazaqtyń túni qarań bolady deseıshi», «Oı, alla-aı!», «Bu ne degen sumdyq?» degen daýystar estiledi. Aıqaı molaıdy. Ystyq kúngi yzyldaǵan bógelektiń daýysyndaı daýyldasty. Ári-beriden soń saıabyrlaıyn dedi. Bara-bara daýys tym-tyrys basyldy.

Qartqoja ne ekenin uqqan joq. Áıteýir bir jaman habar ekenin ishi sezdi.

SÝYQ HABAR

Qartqoja kesh oıandy. Kún sáskelikten asyp ketipti. Jylqy kelgen. Bıe baılaýǵa shyqqan kisi joq. Qotanda úıezdep sıyr tur. Aq taıaǵyn artyna qystyryp, sıyr órgizetin Baıbol otaǵasy da kórinbeıdi. Qalampyr sıyrdyń baýyrynan tura berem dep, qoly qaǵyp ketip sútin tógip aldy. Shetki úılerden qymyzǵa júgiretin Tezekbaı, Terlikbaılar úıleriniń qasynda solbyraıyp tur. Sabanyń daýysy shyqpaıdy. Kóringenmen qurdas bolyp, arsalańdap júretin Turmaǵambettiń de ıyǵy túsip ketipti. Qolynda júgeni, jylqy jaqqa bara jatyr. Aıǵaılasyp júgirisken, shýlasqan, asqa ókpelegen balalardyń da daýysy estilmeıdi. Bıeni jeli basyna aıdap kelip, Imanqulǵa sóılesti de, Ormanbas jylqyshy quryǵyna taıanyp, sileıip turyp qaldy. El seń soqqan balyqtaı.

Qartqoja kıinip, úı jaqqa aıandady. Kórpebaı aqsaqal taıaǵyn keýdesine taıanyp, bosaǵada qaqıyp tur. Qartqoja sóıleýge bata almady, óte shyqty. Baıdyń balasy Muqash júktiń buryshynda qısaıyp jatyr eken. Qartqoja sonyń qasyna kelip otyrdy, Muqash aýyr kúrsinedi. Sóz qatpaıdy. Olaı-bulaı jaltaqtady Qartqoja. Jaǵyn tirenip báıbishe otyr. Onyń da qabaǵy jabyńqy, jupar sabynyn burqyratyp, betin, moınyn jýyp, shashyn jyltyratyp tarap qoıatyn Shamkesh te búgin ajarsyz. Shashy taralǵan joq, jerden shı alyp, tyrnaǵyn shuqyp otyr. Qartqoja oılady: «Iapyr-aý, Shamkeshtiń túndegisin sezip qoıǵan bolar ma?» Álde bir jaqyn adam ólip sony estigen bolar ma?.. Shamkeshti bilgendeı bolǵan joq edi. Shamkesh qaıta kelip jatqanda, aqsaqal men báıbishe qoryldap uıyqtap jatqan. Kisi ólgen bolsa, jurt jınalyp estirter edi. Onyń biri joq. Shydaı almady, Muqashqa qarap:

— Nemene? Jaman habar bar ma?— dedi.

— Estigen joqsyń ba?— dep Muqash basyn kóterip aldy.

— Joq!

— Qudaı ońdady ǵoı...

— Neǵypty?

— Qazaqtan saldat alatyn bolypty.

— Á, qoıshy!

— Qoı túgil, eshki de joq.

— Túndegi bir daýryqqan habar eken ǵoı?

— Estiseń sol.

— Neshe jastaǵyny deıdi?

— 19 ben 31-diń arasyndaǵy jigitti.

— Iapyr-aı! Iapyr-aı! Á!.. Qashan alady eken?

— Jaqynda ustasa kerek...

— Eı, qudaı-aı! Sumdyq bolǵan eken ǵoı!..— dep, tamsanyp, moıny túsip otyryp qaldy Qartqoja.

Álde «Aqyr zaman» bolatyndaı, álde kún birjola baǵatyndaı, jurttyń qabaǵynan qan jaýyp, nóser aldyndaǵy kúndeı, ishin tartyp, býlyǵyp turǵan mánisi osy edi. Týǵaly júgen-quryq tımegen asaýdaı, asaý azamattyń moınyna patshanyń shynjyr buǵalyǵy túsip, asaýdaı alqynyp, dir-dir etip, et júregi shoshyp, úreılenip tur edi. Qartqoja oılady: óńkeı qylqyn keskendeı qyrshyn jasty áketkende, bala-shaǵa, shal-kempir nege tulǵa bolady? Eldiń quryǵany ǵoı dep oılady. Ol oı uzaqqa barmady, dereý óz hali, óz basy esine keldi. Solbyraıyp, tysqa shyqty da, qostyń qasyna bardy. Shapany ıyǵynda, qostyń etegine jantaıyp, kúnge mandaıyn berip jatty. Qoshqyl mańdaıynan ashshy ter taǵy da shyp-shyp shyǵyp, jer shuqyp, tereń oıǵa ketti....19 ben 31... Men bıyl 18-ge shyǵyp turmyn. Meni almaıtyn shyǵar. Joq, álde alyp qoıa ma? Meniń shyn jasymdy qaıdan biledi?

Tilmáshtiń kinegesinde neshede ekenmin? Jasty ózgertýge bolmas pa? Bolmas, onda jurttyń bári ne jas, ne kári bolyp shyǵady ǵoı. Jasty kisiniń ózinen surar ma eken? Joq, kinegedegi jazýmen ala berer me eken? Ózinen surasa, árkim-aq jasyrady ǵoı. Kinegedegi jaspen alar. Sóıtedi ǵoı. Bolys pen tilmáshtar birdeme qyp túzetpese, ózgekisiniń qolynan kelmeıdi ǵoı...

Meniń jasym kinegede álde neshede júr...18...19... taıaý tur-aý ózi. Qateden bir jasty qosyp jiberse, ketkenimiz ǵoı... oıbaı-aý! Áli óz basymdy aıtyp otyrmyn... Degen baratyn bizdiń Tuńǵyshbaı eken ǵoı, ol 25-te. Ol sózsiz ilinedi... oıpyrym-aý, ol ketse, ne boldyq?.. Ákeı bolsa marqum bolyp ketti. Endigi bas kóteretin, súıenish-súıkenetin jalǵyz sol... ol ketse, úı ıesiz qalǵany-aý! Ájem bolsa qartaıdy, inim bolsa jas. Tuńǵyshbaıdyń kelinshegi sharýaǵa qyrbaı adam, onyń ústine 3 jas balasy bar... Ol ketse, osynsha jannyń mindeti mende bolady-aý!.. Olardy qalaı asyrap saqtarmyn... mal bolsa shaǵyn. Úsh buzaýly sıyr, ker qunajyn, eki taıynshadan basqa, shaýqar men kók baıtaldan basqa mal bar ma? On shaqty saýlyqtyń úsheýiniń qozysy ólipti, aq qarabas saýlyqty qasqyr jep ketipti. Qyzyl tusaqty qoıshylar joǵaltyp jiberipti. Bu mal qanshaǵa jetedi, kelesi soǵym, alym-shyǵyn, kıim-keshek, borysh-qaryshtan nesi qalady? Ol ketse, men sharýany uqsata alarmyn ba? Onda men óz betimmen shóp shaýyp, pishen tası almaımyn, qala shyǵa almaımyn. Boranda malǵa bara almaımyn. Kisidegi alasy-beresini basqara almaımyn. Ondaı men qoranyń jyrtyq-tesigin bútindeýdi, etik jamaýdy, pesh qalaýdy bilmeımin. Ájemniń tilin almaǵanda kelinshegine ursyp, keıde uryp, kóndiretin ol edi. Men jeńgeme qatty sózdi qalaı aıtarmyn? Ol ketse bizdiń úı úı bolmaıdy... qoı, ol ketpesin. Qudaı bolysar. Iapyr-aı, ol ketse jaman bolady ǵoı... Júnisten jańa hat tanyp, úshkólge baram dep júrgende, mundaı kúıge ushyradym-aý! Aldyńǵy jyly jańa oılanyp júrgende, ákem ondaı bolyp edi. Endi mundaı dúkpirt kılikti. Shynymen copǵa bola jaralǵan jan ekenmin... Tuńǵyshbaı ketse, endi men oqı alarmyn ba? Álde qudaıǵa tapsyryp ketip qalam ba? Qoı... qudaıǵa shet bolarmyn... Ájemdi qalaı qıyp tastarmyn. Tuńǵyshbaıdyń jas balalary jetimsirep qalady ǵoı, qoı, oqymaı-aq qoıaıyn... Shynymen oqı almaı qalǵanym ba? dep, úı ishin oılaǵanda, tereń úńgirdiń kemerine kelip qalǵandaı, ózinen-ózi qorqyp, endi qaıtyp oqýdy oılamaýǵa tyrysty.

Ol ketedi... Soǵysqa barǵan kisiniń tiri kelýi eki talaı-aý... aman bolsa qashan keler? Eger, záýde jazym bolyp, ólip ketse... Joq birge týǵan baýyry, qýaty... aǵasy ólmeý kerek... Qudaı-aı! Saqtaı gór! Jaman sumdyqty oılamaıynshy...

Qarańǵy oılar Qartqojanyń basyn kernedi. Ásirese «Aǵasy ólip ketse» degen oı qorqynyshty kórinedi. Aǵasyn ólimge qıǵysy kelmedi. Jaman oılardan serpilgeli basyn kóterip alyp, jan-jaqqa qarady.

Árkim de attaryn ustasyp, erttesip jatyr. Áne bireýler atyna minip, úlken aýyl jaqqa jóneldi. Ánekı, Mergenbaı aýylnaı da ketip barady. Qartqoja otyra almady. Túregeldi de Kórpekeńe bardy.

— Aqsaqal, men aýyl jaqqa baryp keleıin dep edim.

— Barsań bar.

— Muqash, men ne minip baraıyn?

— Tor baıtaldy ustap min. Qınamaı bar. Barǵan soń demin aldyryp, jylqyǵa jiber, — dedi Kórpebaı. Qartqoja «jaraıdy» dep shyǵyp ketti.

ALǴASHQY ARYN

Bolys aýly qara qurym top-top at, qaptaǵan kisi. Shet jaǵyndaǵy jıren sholaqtyń moınyna baıtalyn baılap, kisilerge Qartqoja da keldi.

— Nemene? Kinegeni kórsetti me?— dep surady ózi tárizdi bir jigitten.

— Joq áli.

— Kórsete me eken?

— Bilmeımiz, tilmásh áli shyqqan joq.

Uılyǵyp otyrǵan bir topqa keldi Qartqoja. Jar qabaqtaý kelgen jaýyryndy qara sur jigit, kózi qasqyrdyń kózindeı qyp-qyzyl, omyraýyn ashyp, keldekteı sarybas qamshysyn bilep:

— Eger bermedi bar ǵoı, qamshynyń astyna alyńdar! Kók ala torǵaıdaı qyp tartyp alyńdar!— dedi.

— Enesin... ólim bireý-aq!..— dep, taǵy bir jigit judyryǵymen jerdi túıip qaldy.

— Ne de bolsa kórermiz...

— Qudaı aq daǵy!

— Boǵymdy bermes... — dep qushyrlandy birsypyrasy. Qartqojanyń júregi turaıyn dedi. Áıtse de myna sóılep otyrǵan, kijingen, qolyna túkirgen er jigitterdiń ekpindi sózderi kóńiline bir túrli demeý berdi. Mynadaı azamattar turǵanda eshbir jaý ala almaıtyndaı kórdi.

— Káne, osyǵan baıladyńdar ǵoı?— dedi álgi qara sur jigit.

— Baıladyq, baıladyq! — dep shý ete tústi kóp; sóıtkenshe bolmady bolystyń úıinen teńsele basyp, shalqaqtap on shaqty kisi shyqty, topqa qaraı júrdi. Ortasynda uzyn boıly, shoqsha saqaldy Nurmaǵambet bı, qarny kebejedeı, taltańdaǵan Qabyl baı, meshkeı Joltaı syqyldy kisiler bar kórinedi. Ózgelerin tanymady Qartqoja. Shetkeri otyrǵan jamaý, jaman tumaqtylar sálem beristi. Qartqoja otyrǵan top manaǵy qara sur jigitke qarasyp, onyń qalpy sýyq bolǵan soń, ózgeleri de sálem bermedi, serpilmedi. Topqa taıanǵan soń Nurmaǵambet bı:

— Azamattar, jalpy amansyńdar ma? — dedi. Keıbiriniń erni qybyrlady, keıbiri ıek kóterdi.

— Mynaý úlkenderdiń aıtatyn azyraq sózi bar. Kishkene rettelip, dóńgelenip otyrsańdar...

— Aıtsyn, otyraıyq... tyńdaıyq... — dep shet jaǵy serpilgen boldy. Orta kezi úıme-júıme otyra berdi. Qubyla jaǵyna kelip tizilip aqsaqaldar da otyrysty. Top tym-tyrys boldy. Jaılanyp otyrǵan soń, Nurmaǵambet bı ıegin kóterdi. Ol kótergen soń, aıtqaly otyrǵanyn sezip, top ta ıegin kóterdi.

— Ýa, bozbalalar! Tústeriń buzylyp, júrekteriń alqynǵan kórinesińder. Shyraqtarym, alqynbańdar, aptyqpańdar. Júrekterińdi basyndar! «Ashý kópir, aqyl dos» degen. Aptyqqan adam aqyl taba almaıtyn...— dep bir qoıdy. Tyrs etken jan joq.

— On segiz myń álemdi bıleýshi bir qudaı. Dúnıede qudaı kúshti. Qudaıdan soń patshanyń ámiri kúshti. Onyń quryǵynan qutylatyn pende bolmaıdy. Biz túgili, bizden burynǵy handar da, bıler de, batyrlar da qutyla almaǵan. «Arystan aıǵa shabamyn dep, aıaǵyn syndyrypty», qoldan kelmes jumysqa umtylam dep, biz de sondaı márt bolyp júrmelik. Bul bir kópke kelgen selebe. Azamat basyna túsken aýyrtpalyq. Báriń de tistiń sýyndaı, kózdiń qarashyǵyndaı, jańa pisip kele jatqan kók órim azamatsyńdar, balamyzsyńdar, inimizsińder. Sender ketseń qabyrǵamyz qaıysady, búıirimiz sógiledi... ony kórmeı-bilmeı otyrǵan jurt bar ma?.. Saýlyq qoıdyń jasyndaı jasymyz bar, myna otyrǵan býryl saqaldar nege tulǵa bolamyz? Qaıtip el-jurt bolamyz?..— dep kele jatqanda, manaǵy sary ala qamshyly qara sur jigit ushyp túregeldi:

— Maıda tildiń bizge bir tıynǵa keregi joq! Kinege qaıda? Spesik qaıda? Qolymyzǵa bersin!— dedi.

— Kinegeni bersin!— dep top dý etip túregeldi. Jamyraǵan qoıdaı gýildedi jurt. Aqsaqaldar da túregeldi. Olardy kımelep.. qamshysyn bilep, omyraýly jigitter aqyrysty.

— Baılardyń balasy nege jasyn buzady?

— Kinegeni nege kórsetpeıdi?

— Biz de buzamyz, ózimiz jazdyramyz.

— Bolys qaıda? Aldymen sonyń basyn mujý kerek.

— Kinegeni qolymyzǵa bersin!.. Kóremiz! Órteımiz!..— degen daýystar tus-tusynan kújildedi. Anda-sanda aqsaqaldardyń da daýsy shyǵady.

— Jaryqtyqtarym-aý! Kinegeni kúzetken kisi joq.

— Bolystyń basy ekeý deısińder me?

— Ne qyl deısińder?

— Bolmaıtyn jumysty aıtpańdar! Aqylǵa túsińder! — Jigitter toqtamaıdy.

— Qan kóreıin demese, kinegeni qolymyzǵa bersin! Qyrǵyn qylamyz!..

— Atasynyń aýzyn...— dep dáýirleıdi.

— Nurmaǵambettiń balasy bara ma eken?

— Qabyldyń inisi neshede eken?

— Bolystyń balasy nege barmaıdy?— dep shýlaıdy jigitter. Aqsaqaldardyń aýzyna qum quıyldy.

— Sabyr etińder! Bolysqa aıtaıyq! Aıtqandaryńdy isteıik,— dep, topty toqtatyp bolys úıine ketti. Jigitter jeldeı gýleıdi, sýdaı tolqıdy, dý-dý etedi. Kidirmedi. Tilmásh shyqty. Jigitter túri buzyq, tilmáshti tútip jep qoıǵandaı. Anadaıdan-aq qolyn kóterip:

— Qazir beremin... azyraq shydańyzdar, kishkene jol berińizder...— dep sup-sur bolyp, dirildep, úı artyndaǵy keńsesine kirdi. Onymen birge úıdi qulatyp jibergendeı syqyrlatyp top ta úıge kirdi. Úlken jáshikti ashyp, bir úlken kitapty astyńǵy jaǵynan alyp berdi tilmásh.

— Al júrińder!— deýi-aq muń eken, jigitter opyr-topyr bolyp, kinegeniń sońynan kókbóri tartatyndaı qıqýlasyp jóneldi. Jan dármen kúıi tory baıtalyn áreń taýyp alyp, janamalaı shaýyp, Qartqoja da ketip barady. Báriniń taǵdyry sol kitaptyń ishinde turǵandaı: «kinege qaıda?», «kinege kimde?», «Dármende-Dármen» desip, úzdik-sozdyq shańdy burqyratyp barady.

AŃǴAL JUBANYSH

Beti ashyqqa shyqqan soń, shaban-shalaǵaılar, bir-birlep tyraǵaılap qala bastady. Aty ókimder aldyn sozyp, kúnbatys jaqtaǵy sary adyrǵa qaraı bastady. Orta kezekte tepekti qaǵyp, Qartqoja da keledi. Aldyńǵylar adyrdyń basyna úıme-júıme bolyp toqtap, attan tústi. Qartqoja kelse, alqa qotan salyp otyr. Kinege Dármenniń qolynda, kisiniń artyn kútisip otyrǵan tárizdi. Bir ýaqytta «oryssha biletinderiń bar ma?» dep aıǵaılady. Jurt jan-jaǵyna qarady. Eshkim shyqqan joq.

— Endi qaıttik?

— Men azyraq tanýshy edim,— dedi Qartqoja.

— E, áıda!— dep Qartqojany dedektetip ortaǵa alyp bardy. Kinegeni qolyna ustatty. Tap «Qurandaı» úlken kitap. Qartqoja sýdyratyp kete almady: «Posemeınyı spesok» degen jazýdy áreń tasymaldap shyǵardy.

— Syrtyn qoıyp, ishin oqy! Meniń atym bar ma eken? Meni qarashy!— dep jabyrlasty. Qartqoja ishin ashty. Kılikken jerdeı oqydy.

— Jylqaıdar Malbagarop...

— Jylqaıdar bar ma? Jylqaıdar...- dep daýystady qasyndaǵy jigitter. Joq. Qartqoja: «Jena...Kún...Jamal...»

— Kúnjamal bar ma?

— Qatynnyń aty emes pe?- Qartqoja: «Mat...Janıa...»

— Táıiri, qatyndy qoıyp, erkekti oqysaı. - Jigitter antalap, alqymynan aldy. Qartqoja tez oqı almady. Basyp barady. Ystyq ter aqty. Keıbiriniń aty kelse de, jasy kelmeıdi, ne ákesi bóten bolyp shyǵady. Sonymen talaı zaman ótti. Jurt jarymady: kúńkil shyta bastady.

— Mynaýyń túk bilmeıdi ǵoı.

— Kótin qysyp tynysh otyrmaı, oqımyn dep nesine borbaıyn sozdy?

— Báse, Jumannyń balasy qaıdan jetilip qaldy desem.

— Osy ne bilýshi edi...— desti jurt. Dármen kitapty qolyna alyp, kóterdi de:

— Jigitter tilmáshimiz jaryta almady. Bul kitapty qaıtemiz endi?— dedi. Bireýleri: «Biletin bireýge oqytaıyq» dedi. Endi bireýi: «Tym bolmasa, jasymyzdy túzetip alsaq eken» dedi. Endi biri: «Túbimizge jetetin osy kitap, onan da kózin joǵaltaıyq!» dedi. Dármen sońǵy jobany durys kórdi.

— Buny otqa órtegennen basqa qyzyǵy joq. Kitap joǵalsa, kózimiz ashylady. Jasymyzdy bile almaı, sandalyp júrsin. Buǵan ne deısińder?— dedi. Kópshilik «qup» dedi.

— Durys-aq! Tabylǵan aqyl! Oı tileýiń bersin! İshken-jegeniń as bolsyn!— desti.

— Al, endeshe, tezek terip jiberińder! Qolymyzdan órtep taraıyq!

Dereý jigitter alqa-qotan otyrysty. Ortaǵa ákelip, bes etek tezekti úıdi. Otty mazdatyp jaqty. Jigitter masaıraǵan, nasybaılaryn atysyp, birin-biri qaǵytyp, kenelip otyr. Jalyn shalqyǵan kezde, kitapty joǵary kóterip Dármen túregeldi.

— Myna kitapty otqa salamyn, bizge qastyq oılaǵan Mekalaı patsha osy kitaptaı órtensin!— dedi.

— Órtensin kápir, joıylsyn kózi! Túp-tuǵıanymen joıylsyn! Ketsin báleket! Aldy-arty osy bolsyn! Jatqanynan turmasyn. Tipá-tipá!— dep, azan-qazan bolyp, túkiristi. Qaǵazdary syldyr etip, qalyń kitap ot ishine joq boldy. Ot laýlady. Jurt dýlady. — Ket, báleket, ket! Bizdi sen kórdim deme? Seni biz kórdik demelik. Shý qara quıryq! Ketkenińnen kelme!— dep taǵy shýlasty kep. Kinegeni «qutty jerine qondyrdy», kóńil tyndy.

— Al tartyńdar aýylǵa!

Ý da-shý, opyr-topyr. Shańy aspanǵa shyǵaryp, jigitter úıdi-úıine tarqady.

ÝAIYM KÚSHEIDİ

Kórpebaı otaǵasy balasy soǵysqa baratyn bolǵan soń qaıǵy basyp, bala oqytýdy doǵarǵan. Sonymen Qartqoja úıine qaıtqan. Úıge qaıtpasqa bolmaıdy. Qartqojanyń jasy kinegede 19-da degen sóz shyqty. Aýylnaı da solaı dedi. Bolys aýylyna baryp kelgen Shiderbaı da «ras» dedi. Shiderbaı ótirik aıta ma? Oǵan nanbasqa bola ma? Sodan beri Qartqojanyń da, ájesiniń de ishkeni as bolmady.

Sońǵy kúnderde neshe túrli alyp qashqan ósek jaıyldy. «Soldat alýdy shyǵarǵan patsha emes, bergi jerdegi ulyqtar eken. Tegi eldi bóriktirip mal tabý úshin istep júrse kerek. Bolystardyń da ymy-jymy birigipti-mis. Joq, jarlyqty shyǵarýyn shyǵarsa da, «Qalıpa1» jurtynan qorqyp, jarlyǵyn qaıtyp alypty-mys. Ol beker. Qazaqty alatyn máni bar eken. Nemister orysty qyryp shydatpapty, sonsoń shepke tartyp, aldyna ustaýǵa qazaq syqyldy aıaýsyz jurtty alatyn bolypty-mys. Áneýgi bolystyń bergen kinegesi keregi joq, eski kitap eken. Jańa kitap óz qolynda qalypty, sonymen jigitterdi qaǵazdap jatyr deıdi-mys. Sondaǵy barǵan jigitterdi bolys pyrtokol qylǵan eken. Sol jigitterdi ustaǵaly átiret keledi-mis. El adamdary óz balalarynyń ornyna kedeılerdi jazyp qoıypty-mys. Bolysqa, tilmáshqa pálendeı mal, dúnıe berip, bálenshe-túgensheler jastaryn kemittirip alypty-mys. Alty aıǵa sheıin almaýǵa patshadan telkram kelipti-mis. Bolys baratyn jigitterdiń spesegin aýylnaılarǵa beripti. Jýyrda jınaıdy-mys. Aıdabol jigitteri spesekti tartyp alypty. Bolysyn óltirgeli barǵanda, qashyp ketipti-mis. Aqsaq, soqyrdy, jaryqty, tazdy, kóksaýdy almaıdy eken. Sony bilip alyp, «atqa mingender» óz jaqyndarynyń ornyna solardy kórsetkeli jatyr deıdi-mis. Kimdiki ótirik, kimdiki shyn ekenin bile almaı, Qartqoja basy qatty. Jalǵyz Qartqoja emes, kúlli el del-sal boldy. Bári de ahylaý-úhileýli, ezý tartqan jan kórmeısiń. Jalǵyz-jarym jastar, qyz-kelinshekter baıqamaı birdemege kúlip jiberse, úlkender «Atańnyń basyna jetisip kúlesiń be?» dep, zekip tastaıdy. Degenmen óz balasy, óz úıinen kisi barmaıtyn úıler áldeqandaı kóterińki, kórshilerin esirkegen bolsa da, ishin ara óz úılerinde shúkirshilik etip, tamaǵyn mezgilimen ishedi. Balasy ketetin úıler olardy kóre almaıdy, zyǵyry qaınaıdy, olardyń sózin jaradaı kóredi.

Qartqoja kep oılady, kóp ýaıymdady. Aǵaıyndy ekeýi birden ketse, qatyn-qalash, bala-shaǵa tútin tútetip otyra almaıdy ǵoı. Tym bolmasa, bireýi qalsa da bir sári edi. Qaıtip amalyn taýyp, bireýi qalar? Mine, onyń oılaǵany osy edi. Tuńǵyshbaı kóp sóılemeıdi. Súle bolyp, aýyrǵan adamsha júni jyǵylyp ketti.

Tańerteń ketip, keshke keledi. Qaıda barǵanyn, ne bitirip júrgenin de aıtpaıdy.

Bir kúni ájesi kúrsinip, jylaı bergen soń, Qartqoja shydaı almady, oılap júrgenin aıtty.

— Áje, jylaı bergenińdi qoıshy! Bir reti bolar. Ekeýimiz birden ketetin bolsaq, az maldyń jarymyn bersek te aǵataıymnyń ornyna kisi jaldarmyz. Men qalyp, aǵataıym ilinetin bolsa, onyń ornyna qudaıǵa tapsyryp, ózim ketermin,- dedi.

— Qaısyń ketkende keneledi deısiń? Keýdeden shyqpaǵan jan otyra beredi de.

Qartqoja sheshesin ýatady.

— Kóppen kórgen uly toı, qaıter deısiń? Jalǵyz biz emes, bir úıdegi jalǵyz Qusaıyn da barǵaly otyr ǵoı. Jurtpen qatar jan saqtarmyz...

— Týǵaly túz kórmegen sorly... Kim biledi... aýyryp-syrqaǵandaı kún bola ma?

— Áje-aý! Kisi úıden shyqpaǵanǵa qorqa beredi ǵoı deımin. Mendeı qazaqtyń balasy jerdiń túbine baryp, oqý oqyp kelip júr. Mendeı jigitter jylda qalaǵa, boraqodqa baryp, paıda taýyp kelip júr ǵoı, dánemesi ketken joq... Qaıta, ysylyp, jetilip keledi.

— Joqshylyq ne qylǵyzbaıdy deısiń, qaraǵym! Áıtpese eldi saǵynbaıdy deısiń be? Sorlylardyń ájesi neǵyp shydap otyrady deseıshi.

Bul sózdi aıtýǵa sebep bolǵan: «Jigitterdi 15 kúnnen qaldyrmaı júrgizedi» degen laqap edi. Anyǵyn bilýge Tuńǵyshbaı bolys aýylyna ketip edi.

Keshikti. Kisi-misi kóriner me eken dep, Qartqoja tóbege shyqty. Kórinbeıdi. Qudyq basynda jylqy sý iship jatyr. Jelteń qara mal tyraǵaılap jaıylyp jatyr. Oty qanǵan bódes taılar birin-biri qýalap, shapqylasyp, sekirisip, tistelesip júr. Kenje tory qulyny quıryǵyn tigip alyp, enesin aınala zyrqyrap shabady. Enesi qasynda, tamaǵy toq, oınamaı qaıtsin! Oıynda túk joq! Menen de tory qulyn yrysty-aý! Qarashy, bultalańdap, asyr salyp júrgenin... Qandaı jaqsy! Bir kúnde osylardy kórýge de zar bolarmyz-aý! dep oılap tur Qartqoja. Jylqy óriske jóneldi. Aýyldyń ar jaǵyndaǵy sıyr aýylǵa qaraı bettedi. Qartqoja ózekte jatqan buzaýlaryn aıdap úıge keldi.

Qas qaraıdy. Qoı qotanǵa keldi. Arbany tóńirektep, súıkenip sıyrlar tur. Úı basy esik aldyna ot jaǵyp, keshki sıyrdyń sútin pisirip jatyr. Qartqoja úıge súıenip, ashamaıdy shyntaqtap, aýylǵa qarap otyr. Oǵan aýyl bir túrli jyly, bir túrli qyzyqty, etten et baýyr bolyp kórindi. Qońyrsyǵan sút, qańsyǵan qazan, qaınatqan qaımaq ıisi de tátti. Kúlimsi shýash ıisi shyqqan qoılar da birge týǵandaı, tútinniń ıisi kúndegiden jaǵymdy tárizdi, ala buzaýyn qýalap, quıryǵynan alam dep, domalap jatqan Kenjetaıy da bir túrli jarastyqty. Kishi otaýdyń jyndy qashary satyrlatyp, úıge soqtyǵa jónelgeni de unap tur, qotan shetindegi eki boıdaqtyń sheginip, sheginip dúrs-dúrs súziskeni de qyzyq! Shirkinderdiń basy qalaı myqty! Soǵysqa jiberer me edi? «Myqty basyńdy sonda kórer ek» dep jymyńdaıdy ishinen. Osyndaı qaıǵybas qıalmen Qartqoja da jalǵyz ózi kep otyrdy. Úıge kirýdi umytyp ketti. Eger Kenjetaı kelip: «Júr, aǵataı, sút ish!» dep shaqyrmasa, Qartqoja álde qaı ýaqytta ornynan turaryn qudaı bilsin.

KÓTERİLİS

Aı qarańǵy. Bult. Jelten qoldy kúpiniń ishine alyp, buıyǵyp kúzetshiler tátti uıyqtaıtyn jaqsy tún. Qartqoja da eski kúpisin aıqara jamylyp, basyn tuıyqtap qoryldap jatyr edi, tap qulaq astynan:

— Qartqoja bar ma? Shyq beri!— degen túngi aıqaı, soıylmen salyp jibergendeı, sart ete tústi. Qartqoja qalaı turǵanyn da bilmedi:

— Ýa, men munda!— dep atyp-aq shyqty.

— Dereý kıin! Mine, jylqy kelip qaldy! Qolyńa túsken atty min de júr! Soıyl taýyp al!

— Nemene, janym? Qaıda baramyz?

— Soń bilersiń!— dedi de, ekinshi bir úıge tura jóneldi. Qartqoja ań-tań. Esi shyǵyp ketti. Ne ekenin bilgen joq. Biraq jigit tanys — Imaqan. Ol ótirik shoshytpaıdy. Jan ushyryp kıine bastady.

— Jasaǵan-aı! Taǵy ne bop qaldy?!— dep ájesi tura bastady.

— Teteles, o kim?— dedi jeńgesi.

— Imaqan, jónin aıtqan joq. Bir kep bolǵan ǵoı,— dep kúshenip másisin kıip jatyr. Lezde aýyl aıǵaı-uıǵaı boldy. Dúsirlep, shurqyrasyp jylqy da kelip qaldy. «Júgir! Min! Júgen, júgen!» degen daýys estildi. Asyǵyp-úsigip, júgenin ala Qartqoja da júgirdi. Aýyl arty — jylqy, ishi — kisi. Satyr-sutyr. At qýǵan basyp kete jazdady. Qylań mingen bir jigit óler-tirilerine qaramaı bastyryp júr, jylqy qutqarmaıdy. Kóringenge «júgen, júgen!» dep aıǵaılaıdy. Úsh-tórt jigit: «Aı-oı» dep daýystap, jylqyny tas qylyp shashaý shyǵarmaı ıirmelep júr. Qylandy jigit bir baran maldy quryqtap: «Ákel júgen!» degende, Qartqoja tura umtyldy. Azyraq bas asaýlyǵy bar eken, áreń degende júgendep alyp, shaýjaıdan ustap, jetekteı jónedi. Úıirsek janýar jylqyǵa qarap kisinep julqynyp bolmady. Shaýjaıǵa qaǵa-qaǵa arpalysyp alyp keledi.

— Áje! Er-toqymdy ákel!

— Ákeleıin. Saqtaı gór! Nemene eken, jasaǵan! Bildiń be?

— Bilgem joq... Beri ákel! Basyn ustamasań turmaıtyn mal kórinedi...

— Qur, shyraǵym! Ták, janýar! — dep, ájesi basyn ustady. Jaman jelqomdy Qartqoja otyrtty. Dobaldaı bir janýar. Jýyq mańda aıyly jetsinshi. Myqshyndap, tarta-tarta artqy aıyldy ortan belden úzdi.

— Oı, bárekeldi-aı! Endi qaıttik? Aıyl joq pa edi, áje?

— Qaıdan bosyn, aǵataıyń atqa minip ketti. Bir aıylmen jyǵylyp qalasyń ǵoı... Keregeniń tańǵyshyn bermesem.

— Ákel, tańǵysh ta bolsa, qarańǵyda domalap qalarmyz.

Ala qurdyń bir shetin kúrmep, ilmek qylyp, shandyrlap turyp tartty. Jaýyrynyń kújireıtip, beldi myqtap turyp býdy; Shiderbaı úıiniń arbasynyń astynan qoıshynyń soıylshasyn taýyp ákelip, qıratatyn kisishe atyna minip odyrańdatyp jóneldi.

— Aqyryn, janym, jyǵyp ketpesin, — dep ájesi qala berdi. Óıtkeni áperbaqan mal eken, jeroshaqtan qarǵyp ketkende, Qartqoja qopań etip, túsip qala jazdap edi.

Qartqoja aýyldyń syrtyna barǵanda: «Al, tartyńdar!» degen aıǵaı shyqty. Iirilip turǵan 5—6 jigit aldyn soza jóneldi. Olardan keıin shubyryp, taǵy úsheý-tórteý ketti. Qoqyrańdatyp, tótesinen Qartqoja da qosyldy.

Bári qarýly, kóbiniń qolynda soıyl, ne shoqpar, keıbirinde baqan-aý deımin, keldek, bireýleri tymaǵynyń eki qulaǵyn ishine jymyryp, baýyn baılap alypty; bireýler basyn oramalmen tartyp qoıypty, keıbir jigit kúresetin kisishe jeńin beline baılap, oń qolyn sybanyp alypty, báriniń de pishini quntıyńqy, taqymdary qysyńqy, jańa jónelgen jaýdy túsiretin kisishe bári de qutyń-qutyń etedi. «Tymaǵymnyń qulaǵyn men de jymyrsam, qaıter eken» dep, jańa oılana bergende, basy boı bermeı Qartqojany aty ala jóneldi. Taqymyna qystyrǵan «bir salar» shoqpary, taqymmen oınaǵan esik pen tórdeı boz aty, basynda jas balanyń úki taqqan jekeı tymaǵy bar, moıny soraıǵan bir jigit Qartqojanyń qasynan sydyrtyp óte shyqty. Sonyń dúbirimen Qartqojanyń aty delebesi qozyp ketken eken. «Dáýde bolsa, balýan Orazaly ǵoı» dep oılady ishinen. Astyndaǵysy toıyp turǵan at eken. Jarty shaqyrym shyqqansha jóndigip kósile almaı, quıryǵyn kóterip, shyrqyldata berdi. Ákki neme ishin tazalap alyp, jerge jaqyndaǵan ispetti uzaryp, jaıtańdap sala berdi. Jelisi etekti jelp etkizbeıdi, jeldeı esedi. Týǵaly mundaı at minip kórmegen Qartqoja «Mundaı da at bolady eken-aý!» dep súısinip keledi. Jelgen saıyn, jany kiredi. Túngi jortýyl, attyń ekpini, qasyndaǵy álekedeı jalanǵan qarýly kep joldas Qartqojany jeliktirdi, qyzdyrdy. Qaıda bara jatqany da esinen shyǵyp ketti.

Úzeńgi qaǵysqan bir jigitpen jelis salystyrǵysy keldi. Jaman óksheni qadap, shaýjaıǵa qaǵyp jiberdi. Anaý da Qartqojanyń dámesin seze qoıdy, bilem, tizginin qymtap, o da qamshyny bir basty. Onyki tekirektep shaýyp ketti. «Bizdiń at qalaı eken!» degen nemeshe, oza bergende, tymaǵynyń artqy qulaǵy selpeń etip, Qartqoja artyna bir qarap qaldy. Syrtyldatqan boıymen ıtterin búıi tıgendeı shýlatyp, bir aýyldyń syrtynan óte shyqty. Bir-ekeýi aýylǵa shaýyp ketti. Bul aýyldyń jigitteri jónelgenin bilgeli ketti me, qańsyp bara jatqan soń nasybaı izdep ketti me, áıtpese aýyl kórse shydaı almaıtyn bireýler bolyp, qara tartyp ketti me, nege ketkenin Qartqoja suraǵan joq. Topty jigittiń bir shetinde aıdaı berdi. Osy sartylmen bıeniń birer saýymyndaı mezgil ótken shyǵar, qarsy aldynan bir top jigit kezdese ketti:

— Ýa, nemene?

— Qaıtyńdar, qaıtyńdar!

— Nemene?

— Ketip qalypty.

— Qashan? Qaı mezgilde?

— Qas qaraıa jónelse kerek.

— Kúzetshileriń qaıda?

— Kúzetshisi bar bolsyn!

— Aqym úıiniń etin andyp otyrǵanda, shý qoıyp ketip qapty.

— Oı, qara bassyn!

— Oı, ataýyńdy je!

— Oı, ákeńniń aýzyn...

— Et qoı bizdiń túbimizge jetetin,— dep shýlasty bári de.

— Qýǵynshy bar ma?

— Bes-alty jigit Dármender qýyp ketti. Jete alad deımisiń, kesh ketti, túge.

— Qap! Oı áttegen-aı!— dep sandy bir soqty.

— Endi qaıttik?

— Aýylda tań atqansha otyra turaıyq — ne ǵyp keler eken.

Jigitter dabyrlasyp, aýylǵa júrdi. Qartqoja bireýinen jansyzdap surap bildi. Ketken bolys pen tilmásh eken. Olar qalaǵa spesik tapsyrýǵa ketipti. Spesikti tartyp alamyz dep jigitter el jınap, jylqyǵa shaýyp júrgende, bolystar júrip kete bergen.

JASAQ

Sarsha besinde eki salt atty cap jelip Alabastyń qoınaýyna kirdi. Biriniń astynda semizden qatqan qara aty bar, biriniki tory baıtal. Júristeri sýmań, pishenderi qýjań, baıtaldysy ózimizdiń Qartqoja, anasy — Imaqan.

— Bıiktiń basyndaǵy sonaý kóringen kisi me? Tas pa? — dedi Qartqoja.

— Bizdiń qaraýylshy ǵoı,— dedi Imaqan.

— O kimdi qaraýyldap tur?

— «Bóri joq deme, bórik astynda» degen emes pe?

— Jaý tal túste kele me?

— «Saqtyqta qorlyq joq» depti ǵoı burynǵylar.

— Osymen júrip, jan qalsa jaraıdy ǵoı áıteýir,— dedi azdan soń Qartqoja.

— Qalmaǵanda, ázer bolsa, alar áıteýir alatyn bolsa, bir kúnde bolsa, dáýren súrip qalý-daǵy jurttiki. Kóp ne bolsa, sony kórermiz.

Sony aıtysyp kele jatqanda, shóleıt jaq kezeńnen solań etip, tórt atty kisi shyǵa keldi. Bireýi oq boıy aldynda, tymaǵyn ajyraıta kıipti. Artqy úsheýiniń aldynda — salaqtap óńgergen úsh semiz qoı. Aldyndaǵysy jaýdan túsirgendeı, odyraıyp, terisine syımaı kele jatqan tárizdi. Bulardy kórgen soń nasattanyp, shirenip, qamshyny bir basyp qaldy.

— Bular kim?— dep surady Qartqoja.

— Bu bizdiń jemeńgerler ǵoı! Ókirtken eken sorlylaryń! — dep Imaqan da súısinip, arty bir qozǵalyp qoıdy. Lez bolmaı-aq, jigitter shurqyrasa ketti.

— Kim-kimnen soǵyp jiberdińder?

— Kimnen ekenin suraısyń? Bardan alat ta kisi!

— Álde jazǵan Júndibaı ma?

— Ana boz boıdaq soniki.

— Taǵy shyryldaǵan eken ǵoı.

— Ol ıt jylatpaı mal bermeýshi me edi? Qolynan berdi me?

— Qolynan berý qaıda? Shóken bardy da, quryqty tastap jiberdi.

— Bajyldap tóbet te umtyldy kelip. «Soǵymǵa arnaǵanym edi»... pálen-túgen edi dep qyrtady. Jigitterge «Tarta ber!» dedim. Ne kerek, ıtte talaı shombaldar bar eken... aman bolsa, talaıyn jáýkemdermiz áli...

— Tóbettiń qoıy bes júzden artyq-aý deımin. Aýyldyń mańy aq kıizdeı kórinedi ǵoı,— dedi qoı óńgergenniń bireýi.

— Jabaǵyly qoıynyń ózi besten asady desetin,— dedi Imaqan.

— Báse, byqyp jatqan birdeńe!

— Mal osyndaı ıtke bitedi. Ne ishpeıdi, ne jemeıdi. Bala joq, týysqanǵa qaraılasý taǵy joq. Naǵyz alatyn mal osylardiki ǵoı,— dedi alǵashqy jigit.

— Jortýylǵa kisi attandyrǵandaǵy Baıjan batyrdyń batasy nemene edi?— dep surady Imaqan.

— «A qudaı! Qas pen kózdiń arasynan beze gór!

Qaıdaǵy ońbaıtyn, til almaıtyn,

ker ketken qas sorlynyń balasynan beze gór!

Tekemetin tuıyqtaǵannan beze gór!

Maıǵa toıyp, túshirkenip uıyqtaǵannan beze gór!

Beıili qashqannan beze gór!

Meımanasy tasqannan beze gór!

Malynan zeket bermegen,

Otyz kún oraza tutpaǵan,

Bes ýaqyt namazyn kútpegen,

Kórip-qasar, jetim-jesiriń!

Kózine ilmegen qaıdaǵy nadan,

Shirip jatqan ishpeı-jemeı

Mal jıǵan, kórgen kúni kedeıden,

Jaman nas baılardan beze gór!»

deıdi eken jaryqtyq. Sol aıtqany naǵyz osy ıtter ǵoı!— dedi manaǵy oq boıy kele jatqan jigit.

— Oı, sózińe bolaıyn!— desip, Júndibaıdy ornynan turǵysyz qyldy jigitter. Bir ýaqytta Qartqojaǵa kózi túsip ketip:

— E, mynany qaıda aparasyń?— dedi.

— Musylman qaýymyna engizgeli ákelemin,— dedi Imaqan.

— Alǵashqy shyqqanyń osy ma edi?

— Osy edi,— dedi Qartqoja.

— Endeshe, Kósikbaıǵa baqyr baılandy deseıshi!

— Ne bolsa da bara kóredi ǵoı,— dedi Imaqan. Qartqoja ne ekenin uqpady. Aýzyn ashyp, árqaısysyna jaltaqtap bir qaraı beredi.

— Sen ıt álgi jylqyshynyń qara baqyryn baılap, baýlyǵyn jazym qylyp júrme.

— Ony ne qylaıyn? Baýlyǵy bekimegen bala ǵoı, ózimizdeı baqyr da osyǵan dáýalnaı bolar deımin! — desip, bozbalalar Qartqojany qańqý qylyp keledi.

Sol qaljyńmen kele jatyp, Alabastyń bir asýyna shyǵyp kelgenin Qartqoja baıqamaı da qaldy. Qarap jibergende kózine mynalar kórindi:

Qarsy aldy, jan-jaǵy shyr aınala taý. Ortasy alaqannyń aıasyndaı jazyńqaı tyǵyryq. Syrtqa shyǵatyn bir aýyzdan bular kelipti. Oń jaqta taýdy júlgelep aqqan tereń bulaq. Bulaq boılaǵan tyrbyq qyzyl shilik. Sol jaǵy shalǵyndy arna. Arna tolǵan jaıraǵan jurt, jaıylǵan at. Áne jerde, mine jerde burqyraǵan tútin. Túgin basynda eńkeıip ot jaqqan, qyzartyp et kótergen, qońyrsytyp bas-sıraq úıtken kisiler kórindi. Áne bir jerde tútinnen aýlaq shyǵyp, bir top kisi eki jar otyryp, kúres salyp jatyr. Kótermelegen aıqaı-uıqaı daýystary estiledi. Arǵy shette bir ottyń basy úıme-júıme kisi: taý jańǵyryqtyrǵan shaq-shuq temir daýsy shyǵady. Keıbireý dáret alyp otyr, keıbireý bulaqqa at sýaryp júr, endi bireýler jalańashtanyp, bıtin qarap otyr. Sona bireý taýdyń betinen qorymnan otyn arqalap túsip keledi. Mine bireýler bastary túıisip, tómen qarasyp jatyr, oınaǵany álde doıby, álde qarta. Aıaqtaryn bulǵańdatyp áreń basyp, mine, bir-ekeýi keledi. Omyraýlary daladaı, biriniń qolynda dombyra, ózimen-ózi bolyp júrgen ánshiler ekeni anadaıdan kórinip tur.

Qarap tursań, tamaq munda, saýyq munda. Sharýamen, basqa dúnıemen isi joq serýende jatqan seriler. Mynany kórgende aýyldy Qartqoja da umytty. Jańa, jat dúnıege kirgendeı, jany jaı taýyp, esi shyǵyp ketti. Ortalyq kezdegi bir tútinge kelip, Imaqan ekeýi túse qaldy. Attaryn talǵa baılap tastap, qurysyp jatqan bir qara sabany Imaqan qamshysymen túrtip qarady. Sabanyń qasynda bir qara bujyr jigit aıylyn tigip otyr eken, Imaqan oǵan qarady da:

— Mynaýyńda eshteńe bar ma?— dedi.

— Qaıdan bolady? Keshke sheıin buraıdy.

— Aı kápir-aı! Birer jutym qoıa salmaısyń-aý!

— Aýyldan kelip turyp, qymyz izdegeni nesi?..

— Aýylda qymyz bar ma! Baryn osynda ákelip otyryp... Mynaýyńdy burap kórshi!

— Dym joq. Shóldeseń, bulaqtyń sýy jetetin kórinedi.

— Qap, aýzyńdy! — dep Imaqan teris qarady.

KÚRES

Ý da-shý doıby oınap jatqan bir top jigittiń qasyna Qartqoja tura qaldy.

— Qoıdyń ǵoı? Qapyń joq qoı? — dedi qysyq kóz, qý jaq qara jigit.

— Qoıǵanda qaıte qoıasyń? — dep qońqaq muryn, sekpil bet jigit, tasty barmaǵyna qystyryp, qoly dirildep otyr eken.

— Qoryqpasań, qoıshy! — dep órshelendi, qara sur jigit kúlimdep.

— Nyǵman, qoıyp-aq jibershi! — dedi qasyndaǵy bireýge.

— Al qyryp ketseń de, qoıdym, — dep Nyǵman tyrs etkizip uzyn úıge bir basty. Qara sur jigit murtyn bir shıratyp, jymyń etti de, daýysyn sozyp:

— Qo-osh endi! Qoısaı, men seniń ákeńdi tanytaıyn!— dep doıbyǵa tónip, qoqılandy.

— Oıbaı shirkin! Tanyta ǵoı!..

— Alaı baramyn, bylaı baramyn...— dep qara sur jigit qolyn shoshaıtyp, plan qurdy da: «Je mvdany!» dep, bir tasty saq ete túsirdi.

— Oıbaı, ońdyrmady! Ketti kúrish bazaryna!— dep shýlasyp qaldy jigitter. — Tura tur!.. Ne deıdi?— dep Nyǵman sasqalaqtap, qoıǵan tasyn qaıta ustady.

— Qozǵama, qaıtys joq.

— Joq, qaıtpaımyn... qaıtpaımyn...— dep Nyǵman tasty ornyna qoıdy.

— Kóshen, saırandy salsaıshy!— dedi bu jaqtan bireý.

— Salǵanda, men salaıyn!— dep Kóshen kúlip, kózi jumylyp ketti.

— Mynaý ne qylaıyn dep otyr, á?— dep Nyǵman bógeleıin dep edi.

— Je, je! Qańqıǵan ıt! Atańnyń basyna oılanamysyń?— dep gýildesip aldy. Erkine qoımady, jegizdi. Nyǵman taǵy bir júrdi. Endi júrgende Kóshen eki berip, úsh alyp, bıge shyqty. Jigitter dý ete tústi. Nyǵmannyń basyn ýqalap jatyr.

— Oı, murnyń qurysyn! Oı, ańǵal ıt!— desip jatyr.

— Shaqsha qaıda? Shaqshany ákel!— Shaqsha ustaǵan jigit qara shaqshany Kóshenge berdi. Nasybaıdan aıyrylyp, Nyǵman shońqıdy. Jigitter olja nasybaıdy talasyp atysyp, qaryq boldy.

— Aı-aı! Ózime bir atym qaldyr,— dep óńkeńdep Nyǵman júr. Nasybaı qaldyrǵan ba? Qara shaqshanyń qara basyn ustap, Nyǵman qaldy. Jigitter nasybaıǵa talasyp jatqanda, Qartqoja kúres jaqqa ketti. Aı-jaı bolyp, doıbyshylar da kúreske keldi. Qartqoja topqa kelgen kezde, kúrestiń qyzǵan ýaǵy edi.

Uzyn boıly, arshyn tósti aqsur jigit shekpeniniń bir jeńin beline qystyryp, jerden shóp julyp alyp, alaqanyn úıkep jiberdi de, aqpandaǵy býrasha shabynyp shyǵa keldi. Kespekteı dembel qara jigit taltańdaı basyp qarsy bardy. Esik pen tórdeı kelgende ańǵa shabatyn jolbarystaı, ekeýi de arbasty. Oń qoldaryn syrtqa ustap, birin-biri andyp, shyr aınaldy. Bir mınýt ótti me, joq pa, eki qol sart ta surt aıqasa ketti. Aqsur jigit qoly jelkeden tıgen jerden-aq teris qaraı ıire bastady. Áıtkenmen qara da bola qoımady, jaǵadan tıgen qoly tisteı qatty. Sonsha bolmady, aqsur jigittiń aıaǵy iline ketti. Kóz ashyp jumǵansha aq baltyry kúnge shaǵylysyp, jarq etip, burq etkizip tastap jiberdi Jurt shý ete tústi. Basy-kózi shań bolyp, qara jigit áreń turyp, yrsıyp tobyna bardy. Jyqqan jaqtan aıǵaılap, odyrańdap bireý shyqty.

— Áı, jigitter, osymen altaýy jyǵyldy. Endi Nyǵmanyńdy ákel! Basqańmen kúrespeıdi.

Ana jaq dedektetip, top aldyna Nyǵmanyń alyp keldi. Nyǵman jýyrda sheshinbedi.

— Kimmen kúres dep otyrsyńdar?

— Shákimanmen.

— Shákimanǵa qolymdy bylǵamaımyn.

— Kesirlenbe, kesiriń alyp ketedi.

— Men kúressem, Dármenniń ózimen kúresem.

Ana jaq kúlip:

— Mynalardyń dámesin kórdiń be? — dep Dármenge qarady. Dármen jymıyp kúldi de:

— Shákimandy jyqsa, kúreseıin, — dedi. Nyǵman shyqty. Qartqoja manaǵy doıbydan utylǵan jigit ekenin tanı ketti. Shúıdeli, baltyry býranyń sanyndaı jigit eken. Mana narttaı Nyǵman kúreske shyǵarda qanyn ishine tartyp, sup-sur boldy. Biraq asyqpady, saspady, kerdeńdeı basyp, maıdanǵa bardy. Talaıdy jyǵyp, kóńili tasqan Shákiman daǵdyly odyrańǵa salyp kórip edi, reti kelmedi. Salǵan jerden bir qolyn Nyǵman ustap alyp, bosatpaı qoıdy. Nyǵmannyń tegeýrini qatań tıdi bilem, qımyl qyla almaı, boıyn qashyra berdi. Olaı-bylaı silkilesip, qatysyp baıqasty. Nyǵman ornyqty jatyr. Az júrgen soń, Nyǵman bir qolyn sart etkizip sýyryp aldy da, ishki belbeýden alyp, jambastatyp, arqalap soǵyp jiberdi. Manaǵy kúnmen shatylysqan aq baltyr bu joly sona jaqtan baryp sart ete tústi. Nyǵman jaq: «Shyǵar Dármendi!» dep shoqtyǵy shytyp, kóterilip qaldy.

Shákiman jyǵylǵan kezde-aq, ózi qyzyǵyp otyrǵan Dármen kerbez kıimin julyp tastap, belbeýin short baılap ózi túregeldi.

Qartqoja Dármendi buryn da kórgen. Batyr dep te aıtatyn. Bolys aýylyndaǵy aıǵaı, kinegeni órtegendegi sózderi Qartqojanyń esinde. Sondyqtan ishinen Dármenniń tileýin tilep, Dármendi óz balýany sanap otyrdy. Dármen kúreske shyqqanda, dymyn qyspaǵan, júregi selt etpegen, boıy shymyrlamaǵan jan bolǵan joq shyǵar. Báriniń kózi Dármende boldy. Ony jyǵylsyn dep tileýshi kóp bola qoıǵan joq shyǵar. Sóıtkenmen Nyǵmannyń kúresin kórgen Qartqoja «kózi bajyraıǵan kápir jyǵyp keter me eken?» degen qaýipten de saý emes edi. Dármen ózgelerdeı shabynǵan da joq, qolyna da túkirgen joq, arbasqan da joq. Jaıymen aıandap kelip:

— Sen óziń álýetti kórinesiń ǵoı, áýeli sen ustashy!— dep yrjyńdap, Nyǵmanǵa kezek berdi.

Munysy da Qartqojaǵa jat kórindi. Nyǵman omyraýlamady, ádep saqtady.

— Óziń usta, óziń usta!— deı berdi. Birine-biri:

— Qımylda, qımylda! — dep eńkeıip ustap júrdi. Nyǵman shalaıyn dep edi, tarta almady. Iireıin dep edi, arqasyna túsire almady. Sodan keıin Nyǵman qımyldaýdy qoıdy.

— Endi boldyń ba?— dedi Dármen.

— Boldym,— dedi Nyǵman.

Dármen jaýyrynynan ustap, «áýip» dep, ózine taman tartyp aldy.

— Áketti, áketti!— desti kóp.

Bir qolymen ishki belbeýden alyp kóterdi. Kóterdi de siltedi. Teris aınaldyryp jiberdi, qyrqadan shalyp, doptaı túsirdi.

Jurt dý etip túregeldi. Dármennen keıin kúres bola ma? Jigitter Dármenniń kúresin madaqtap, lek-legimen tútin jaqqa taraı bastady.

BAITAL JOQ

Qara quryqta attan aıyrylarmyn dep el taraǵan soń Qartqoja baıtal jaǵyna bardy.

Batystaǵy Alabas kóleńkesin uzartyp, qyrqa bastary batar kúnniń qyzyl-sary sáýlesimen sandaqtana bastady. Jeroshaqtardyń býdaqtaǵan tútini ulasyp, taýdyń ólkesin qaptady. Ashyq áýede asqan ettiń, úıtken quıqanyń, qońyrsyǵan maıdyń ıisi ańqydy. Keshki samal boıdy sergitip, jurt qımyldaýǵa, júgirýge, asyr salýǵa kiristi. Bireý alysqan, bireýler nasybaıǵa talasqan. Endi bireýler qatarlasyp, soldat oıynyn oınasqan, taǵy bireýler qarsylasyp, naızagerlikke úırenisken, bir qatary qalmaq oıyny desip, birin-biri kóterisken, bári de arsalań, ýaıym-qaıǵy joq, kóńilderi shat.

Qartqoja manaǵy qoıǵan jerine kelse, Imaqannyń aty tur, baıtaly joq. Sheshilmese kerek edi. Qazyq baý shalyp jáne bir short baılap edi. Bireý minse, qasyndaǵy bildeı atty minbeı, baıtaldy ne ǵyp minetin boldy? Qartqoja alaqtap, sasaıyn dedi. Sonda da júregi artyq qoryqpaıdy. Kisi mingen shyǵar degen oı jeńe berdi. Jeńiltek malǵa ósh bolýshy edi. Kedeıdiń malyna kedeı ósh bolýshy edi. Dáýde bolsa, bireý mingen shyǵar deı berdi. Qazaq ıt kisi atyn minýge daıar turady. Óz atyn minse, qaıter edi? Sýytyp, otqa jibereıin dep turǵanda, qınap tastaıdy-aý! — dep, ishinen nazalanyp, enteleı basyp, at jaqqa jóneldi. Kóp at taýdyń salasynda, keńirek alqapta jatqan kórinedi. Bir-eki jerde taýdyń yǵynda, attarynan túsip, jylqyshylar otyr. Jan-jaǵyna alaqtap, Qartqoja keledi. Jolda bir ottyń basynda baqyrdan pisili-shıkili kóten-ishekti alyp, bir qara jigit asap jatyr eken. Maıly ishekti kórgende Qartqojanyń aýzynan sýy aqty. Sóıtkenshe bolmady: «Júndibaıdyń qoıyn sen baǵyp pa ediń?» — dep, bir jigit kóldeneńnen kelip, kótendi ala qashty. Alǵashqy jigit aýzy tolýly, bajyldap, aýzyn býǵan buzaýdaı móńirep, qýa túsip qala berdi. Sońǵy jigittiń suǵanaqtyǵyna Qartqoja súısinip qaldy. Odan óte berip edi, bir-eki jigit ot basynda sorpa urttap otyr. Odan aýlaǵyraq bireýi ysyldap ystyq buǵanany sydyryp jatyr. Bes-alty jigit, qoldarynda naıza temirleri bar: «Meniki myqty, seniki saǵaqty, ananiki jetesiz...» dep, qarýlaryn áńgime etisip otyr.

Jigitterdiń ishinde Dáýlet usta naıza soǵyp jatyr edi. Odan ári úıme-júıme. Jigitterdiń ishinen: «Osy quıryqty jalǵyz jeýime ápkel qolyńdy!» degen daýys shyǵady. Qartqoja meshkeıdiń báıgesi ekenin bildi. «Pyshaq ústinen jep taýsasyńdar ǵoı» degen bir baqyrshynyń baıbalamy shyǵady.

Qartqoja jasaqtan ótip, bulaqqa taıandy. Taldyń tasasynda bir-eki jigit sóılesip tur eken. Qıylǵan qara murtty kerbezshe jigittiń: «Oqbastyń yzasy ótti, búgin irgesin kótersek te kirý kerek» degen sózin qulaǵy shalyp qaldy. Qartqojanyń esine shaǵala kól, Shámkesh tústi. Kempiri esikti qulyptap, kiltin jambasyna jastap jatqan bireý ǵoı dep oılady. «Dúnıede qyzy, kelinshegi bar úıdiń qabaǵan ıti men qaqbas kempiri bolǵannan kesel joq» degen Júnistiń bir sózin Qartqoja taǵy esine túsirdi.

Odan da ári júrdi, at sýaryp turǵan bir jigitten:

— Tory baıtal mingen kisi kórdińiz be?— dep surady. — Quıryǵyn eki kertken domalaq tobylǵy tory baıtal bolsa, áne bireý jylqyǵa minip barady,— dedi álgi adam.

— E, tap sol!— dep Qartqoja qýanyp qaldy.

— Iapyra-aı, baıqap qalǵanyńyz mundaı jaqsy bolar ma? Aýylǵa tartyp ketti me dep, sasyp kele jatyr edim.

— E, mal baqsań, sen de baıqarsyń,— dedi jigit.

— Mynanyń qaı jerinen ótedi eken?— dep surady Qartqoja bulaqty nusqap.

— Qaıda barasyń?

— Baıtalyma.

— Baıtalyńdy qaıda áketedi deısiń. Ózi de keledi. Atyn ákelýge barǵan bireý shyǵar.

— Endeshe, tosam ǵoı.

— Óziń qaı aýyldiki ediń?

— Shiderbaı aýyliniki bolamyz.

— Munda qashan kelip eń?

— Búgin kelip em.

— Baıtaldan aıyrylatyn jóniń bar eken ǵoı. Baıtalmen júrgeniń qalaı?

— Baryn minedi de.

— Eı, bala-aı! Osy kúnde baryn minemin dep otyra ma eken kisi. Baıdan minseń bolmaı ma?

— Baı bere me?

— Bermese, mynaý astymyzdaǵy mańdaıǵa bitken at dep turmysyń? Osy kúnde baıdyń malyna suraý bar ma?

— Suraýsyz kisiniń malyn miný obal emes pe?

— Obaldan qoryqsań munda nege keldiń? Jasaqta ne jumysyń bar edi?

— Áıteýir jurt kelip jatqan soń, janymyzdan qoryqtyq.

— Endeshe, obal degendi aıtpa. Baılarǵa obal bar ma? Bári balasynyń jasyn jasyryp, óńkeı kedeıdi berip otyr.

— Onyńyz ras, meni de jasym ilinbese de, baı balasynyń ornyna jazyp qoıypty.

— Endi atańnyń basy bar ma? Baıdyń bir shonjaryn minip almaı. Jaqsy at jannyń serigi emes pe? Kim biledi, zaman bir qıly bolyp ketse, jandy kisi atpen saqtaıdy. Balalyqty qoıyp, at taýyp min...— dep, álgi jigit bir talaı ónege aıtty.

Buryn jabylanyp, obaldan qorqyp júrgen Qartqojaǵa myna sóz qýat bergendeı bolyp, kóterilip qaldy. Sóıtip turǵanda Qartqojanyń baıtaly da keldi. Ana jigit kete bardy.

— Astyńyzdaǵy baıtal meniki edi, ystyq bolyp qaldy ma eken? Sýaryp otqa jibereıin dep tur edim.

— Ystyq bolyp qaıda bardy deısiń? Áne jerde turǵan atymdy ákele jatyrmyn. Al, seniki bolsa,— dep jaman tymaq, shoqsha saqal jigit attan tústi.

Óz baıtalyn ózi olja qylyp, Qartqoja atyn sýaryp, bulaq basynda qala berdi.

TAMAQ

Baıtalyn otqa qoıyp, er-toqymyn kóterip qaıta kelse, jurt apa-sapa etke qoldy qoıyp jatyr eken. Imaqan artyna bir qaraǵanda, Qartqojany kórip:

— Qaıda júrsiń? Kılik myna jerden!— dep, taǵy qaǵyla berdi. Qartqoja bir tizelep, qyryndap tabaqqa kirdi. Bári de qaýjańdap, pyshaǵy joǵy ıtshe julqylap jep jatyr. Tabaqqa túser-túspesten anaý da, mynaý da qaqshyp áketedi. Qartqoja ornynan bir-eki ret umtylyp edi, qolyna esh nárse túsire almady. Urymtal jerdegi ozbyrlar julyp áketti. Áıteýir Imaqannyń qolyndaǵy súbeden qarmaýlyraq tórt-bes alyp jiberdi. Kúni boıy qymyz iship, alysyp-julysyp, shabyttanyp otyrǵan jigitter sortańnan kelgen sıyrdaı optyǵyp, qyryp barady.

Erni juqalaý bir suqym jigit jambasty tutamdap, maıyn barmaǵymen búrkitshe basyp ustap alypty. Tabaqqa juqalap kesedi de, óz aýzyna kelgende, túıege asatatyn jemdeı-aq túıirtpektep tastap jiberedi. Aýzyna túk juqpaıdy. Soǵan qaraımyn dep Qartqoja bir-eki alatyn sybaǵasynan qur qaldy. Endi bireý asyqty jiliktiń oıymdy etin sheńgeldep, sholaq pyshaǵymen myjyǵyrlap, jóndi kespeı, óz aýzyn taýyp jatyr. Imaqan shydaı almady:

— Ómirzaq, kesseı, óz aýzyńa sala bermeı!— dedi.

— Kesiledi ǵoı, kesiledi ǵoı,— dep aqjarqyn kisimsip, kúlimsirep Imaqanǵa taman bir kesip tastady da, óz aýzyna taǵy bir nyǵytyp qaldy.

Ári-beriden soń jurt qarbytaıyn dedi bilem: «Sender shydatpadyńdar ǵoı, al jeńdershi! Jylqy soısa da shaq kelmes» dep birine-biri aqyl aıtqan bolyp, beıili keńip keseıin dedi. Manaǵydaı emes, tabaqqa týraǵan et te túseıin dedi. Keıbir qomaǵaılar qapyl-qupyl bolyp qalsa kerek. Súıek mújýge aınaldy. Qartqoja da qursaq bolyp, jaýyrynnyń súıegin alyp, keıin shyqty. Manadan beri aýzyna qum quıylyp, sóıleýge murshasy kelmeı jatqan jurt tamaqqa toıǵan soń jaırańdap, qaljyńǵa kiristi. Sorpa bergen baqyrshyǵa jambasty jaılaǵan jigit:

— Ýaı atshyǵa et qoıyldy ma? — deýi sol-aq eken, jurt dý kúldi.

— Atshysyn tamaǵy toıǵan soń oılaıdy eken... Oı, shirkinniń qamqory-aı! Áı, kók atqan! Oı, qulqynyń qurǵyr! Álgi bir qoıyp jatqan jambas seniki eken ǵoı...— desip jatyr.

— Qoıýǵa sender mursha keltirdińder me?

— Mursha kelmeı, neden sonda basyńa kún týdy? Sonsha ne áketip barady?

— Báriń de álgide qyrylyp jazdap eń, qarashy endi.

— Dál sendeı onjyrǵasyn salǵan kisi joq shyǵar degen syqyldy.

Tamaqtanyp, kóńil jáı, áı-jáı bolǵan soń, jurt atty oılady.

— Attaryńdy ustap alyńdar! — degen aıqaı shyqty. Júgen izdesip, atqa júgiristi. Jigitter attaryn ustap ákep arqasyn sıpap, jalaǵyna túkirip, keıbiri ne úshin ekeni belgisiz, quıryǵyn kóterip kórip júr. Kózi kórip otyrsa da, bir jaqtan kisige: «Aıaq-qolyń aman ba? Deniń saý ma? Aman-esen keldiń be?..» dep, ishtegi nıettestigin bildirýge sóz taba almaı, qaıta-qaıta amandasatyn bir ádet bar ǵoı. Attyń quıryǵyn kóterip kórý de sondaı bósteki jumystyń biri me, kópten eskermegen aty bas-aıaǵyn túgendep, amandyǵyn bilgenge razy bolsyn degeni me, kim bilsin?

Attaryn ákelip, keıbireýleri baılady. Endi bireýler jaıýly terligin ýqalap, at erttedi. Bireýler aıyldan aıyrylyp, «qap, qaı atańnyń aýzyn tana... alyp qoıdy eken!» dep jappaı boqtasqa salyp júr. Bireý: «Terligimdi kórdiń be?» dep baqyryp júr. Qartqoja atyna kele jatqan Imaqanǵa:

— Mynalar qaıda barady?— dedi.

— Kúzetke shyǵatyny bar, aýylǵa baratyny bar — atqa minbeı otyra ma?

— Óziń qaıtesiń?

— Kórpebaı aýylynda meniń de bir sharýam bar edi. Baryp kelem be dep turmyn.

— Men qaıtemin?

— Qaıtesiń? Osynda bol!

— Mundaǵylar ne isteıdi?

— Ne istesin? Uıyqtaǵany uıyqtaıdy, otyrǵany óleń aıtyp, oıyn-saýyq quryp otyrady.

Sony aıtysyp turǵanda ishinde manaǵy qara murt jigit bar, úsh atty búlkektetip, qamshyny borbaıǵa bir basyp, qastarynan óte shyqty.

— Bozbalalar da jóneldi ǵoı, men de atqa qonaıyn,— dep Imaqan atyn ertteı bastady.

Qartqoja da baıtalyna ketti.

ÁN

Qartqoja qaıtyp kelse, bir top jigit jınalyp, ortasynda bireý án shyrqap jatyr eken. Baıtalyn atqa taman jaqyndatyp qoıdy da, sonda bardy.

Aq sańdaq batqan joq. Jazǵy maıdaı kesh. Kók sýdaı ashyq. Dármen shyntaqtap jatyr. Onyń tizesine basyn qoıyp taǵy bir jigit jatyr. Báride bir adamnyń balasyndaı, birine-biri súıenisken, aıqasqan, qushaqtasqan.

Qısaıyp jatqan bir jigittiń aldyna kelip Qartqoja da qısaıdy. Anaý moınynan qushaqtady. «Kún qalaı raqat!» — dedi qushaqtaǵan jigit. Qartqoja neni aıtqanyn ózi de bilmedi, tek: «Qalaı jaqsy» — dedi.

Ánshiniń eki jaǵynda telmeńdep eki kótermeshi otyr. «Óltire soq! Súmireıt!» dep qoıady. Aıtyp bola bergende: «Mynaý salyń ne deıdi — orararaq!» dep, endi bireýi aıqaılap kóterdi. Ánshi pálen dáripti emes.

Bar deıdi Qaraótkelde meıiz satqan.

Bar ma eken sol meıizdiń dámin tatqan?

Moldalar sharıǵatqa obal deıdi

Bir úıde boı jetken qyz jalǵyz jatqan, —

degen sıaqty shildehanada aıtatyn saldaman óleńder men ár ánniń basyn shatyp, soǵyp otyr. Álgindeı óleńderi bolmasa, ánniń yrǵaǵyna da jetik emes, jolsyz jerde júrgen arbadaı, tekirektetip, bir betkeı, qylyp soǵyp otyr.

Unatyńqyramaǵan keıbireý: «Osy retti qyp soǵa ber!» deıdi. Shyn aıtyp otyr eken dep, anaý onan jaman ekilene soǵady. Áýeli túrpilep almaı, maıda egeý salǵan bar ma? Mynaý ánshi túrpi bolsa kerek. Óıtkeni: «Shyraǵym, sen endi qoısań qaıtedi?» degen bir-eki sóz shyqty. Azdan keıin bireý jatyp:

— Ýaı, sen Birjannan biletiniń bolsa, aıtshy!— dedi.

— Birjannyń «Jaımashýaǵyn» aıtpasam, kóp bilmeýshi edim, — dedi ánshi.

— E, sony aıt, báribir, — desti.

Aıtyp bola bergen kezde:

— Sen áne bir jerin keltire almadyń-aý! Onyń bir kiltıpany bolsa kerek edi. Dármenge bershi dombyrany! Ózi aıtyp bersin!— dedi.

— Senderdiń oıyń maǵan aıtqyzbaq eken. Aıtpasa kóńilderiń kónshimes,— dep, Dármen basyn kóterip, qolyna dombyrany aldy. Dármen turǵan soń ózgeleri de basyn kóterdi.

— Báse, jóni so ǵoı! Ádepbaı sorlyny kúshendirip, áýre qylǵansha, estirlik sózdi estıik te! — desti.

Dármen dombyrany kúılep, keltirip aldy da, «Jaımashýaqty» aıtty. Ádepbaı tárizdi kórinbeıdi, dombyrany da baýrap, barmaǵy sartyldap ánniń yrǵaǵyna kelgende, moınyn da bulǵańdatyp, kómeıi búlkildep ketti. Biraq onsha qatty aıǵaılaǵan joq, basyn tejegen júırikteı, salmaqty daýyspen saldy. Odan keıin jigitter Dármenge taǵy da aıt dep surady. Ol ózi de aıtqaly otyr eken, bógelgen joq. Imanjúsipti, Búrkitbaıdyń «Mustapasyn», Jarylǵap qajynyń «Altybasaryn», taǵy birneshe ánderdi túıdegimen tastap jiberdi. Muń men nazy aralas Mustapanyń zarly áni, jorǵadaı taıpalyp, quıyndaı ekpindegen Jarylǵaptyń ekili «Altybasary» Dármendi de qyzyqtyrdy, ekilendirdi, salǵan saıyn onyń asqardaı asqaq, Arqadaı baıtaq, tulpardaı jeldi, alyptaı erkin ashshy aıǵaıy aspanǵa qulash sermedi, taý da, saı da, bulaq ta, tal da Dármenge ún qosty. Sańǵyrady, kúńgirledi, aıǵaılaǵan saıyn Dármenniń alqymy keýip, kúreleri bileýdeı bolyp, ter burshaqtaı domalady. Omyraýdy ashyp tastap, ánmen baýryn jazyp alǵan aqyn árberden soń qara óleńge basty. Dármendi aqyn emes dep kim oılasyn? Kim synasyn? Aýzyna qudaı ne salsa, sony júndeı tópeı berdi.

Ol qazaqtyń erkin kúnin, eski dáýirin joqtady, burynǵy ótken erlerdi, batyrlardy, bılerdi joqtady Ol kúndegi baılyqty, berekeni, birlikti, erlikti, serilikti óleńge qosty. Beri taman kelgen soń, qazaqtyń alty aýyz bolyp orysqa baǵynǵanyn, eldiń azǵanyn, jattan kórgen zorlyǵyn, qala salǵanyn, jerdi qaqol alǵanyn, qol-aıaqty kisendep, jyldan-jylǵa óristi taryltyp bara jatqanyn sóıledi. Bir jaǵynan qazaqtan shyqqan jaqsylar eldiń qamyn oılamaı, shenge, shekpenge mastanyp, eldi qanap, para jep, jaýyzdyqqa salynǵanyna kektendi. Endeshe qyzyq qalmady, óneri bar jigit az ómirin nemen jubatyp ótkizý kerek? Sony aıtyp kelgende, tapqan ermegi, aldanypty, armany:

Júırik at, sulý qatyn — er qaıraǵy,

Jigittiń bolyp óstim boz taılaǵy.

Qara shaı, ashshy nasybaı — er arpasy,

Bolmasa sol tórteýi «baıbaı» daty,—

degen syqyldy usaq nársede qalǵanyn, ony qanaǵat qylmaǵan jigit joryqpen qaıratyn kórsetip, ataǵyn shyǵarý kerektigin aıtty. Ol jortýyldaǵy joldastaryn maqtady. Aqmolada Imanjúsipti, Qarqaralyda Boranquldy, Rátaıdy, tobyqtyda Táýkeni, Maıǵarany madaqtady. Solardyń istegen erligin, eldegi kúshtilermen, qazaq-oryspen, qaqolmen jaýlasyp, alysyp, aıaǵynda zamannyń tarlyǵynan qorlyqta ólgenin, ne jer aýǵanyn sóıledi. Bu kúnde qoldan kúsh ketip, azamat basyna kún týyp, qazaqtyń basy qańǵyryp, ne bolary belgisiz ekenin sarnap, sary dalany basyna kóterip, kúńirendi. Tyńdaýshylardyń saı-súıegi syrqyrap, kózine jas aldy. Dármen dombyrasyn tastap, sylq etip, jantaıa ketti. Jurttyń bári tym-tyrys tómen qarap, jer shuqyp qalypty. Qartqoja ne bolǵanyn bilmedi. Aýzyn ashyp, qalshıyp, kóziniń jasy betin jýyp otyr, anda-sanda ár jerden solqyldaǵan, ishin tartqan dybys estiledi. Attyń pysqyrǵan, alystaǵy bireýdiń kúbir-kúbir sóıleskeni bolmasa, jat nárse bilinbeıdi. Sol kezde qaq tóbeden Oqbaqtyń «Oq!» degen daýsy, soıylmen salyp ketkendeı, dúrs etti. Qartqoja selk etip, oń jaǵyna jalt qarasa, taýdyń yǵynan qyp-qyzyl qan bolyp aı týyp keledi eken.

BÁTİSH

Aı sáskelikke kelgen kezde, bozbalalar qysyr áńgimege kiristi. Bireý jylqy baqqanyn, bireý qala shyqqanyn, bireý «tún qatqanyn», bireý sasqanyn, bireý uıalǵanyn aıtysty. Aıaqtap kelgende áńgimeniń beti áıelge taman buryldy.

— Dúnıede áıel kórip júrip, Jartybaıdyń toqalynan sulý áıeldi kórgem joq,— dedi bir jigit qolyn sermep.

— Oı, táńiri-aı! Sen de joqty maqtaıdy ekensiń. Qalıdyń qyzynan áıel ótýshi me edi!— dedi taǵy bireýi.

— «Sulý — sulý emes, súıgen — sulý» depti ǵoı. Árkim óz súıgenin maqtaıdy da,— dep qoıdy jantaıyp jatqan bir jigit.

— Shirkin, áıeldiń sulýy qýandyqta bolady ǵoı! Áıeldiń men bir sholpanyn kórdim! Ony Dármen de biledi,— dedi bireýi.

— Qaıdan kórdiń?!— dep Dármen basyn julyp aldy.

— Men úsh jyl boldy, Altaıǵa naǵashyma barǵamyn. Qaıtyp kele jatyp bir úıge qondym. Baı úı eken. Sol úıdiń kelini «Aı dese aýzy bar, kún dese kózi bar» bir perızat eken, ne kerek. Bir jamanǵa qor bolyp otyrǵan kórinedi. Meniń jónimdi, elimdi bilgennen keıin, álgi áıel seni surady.

— Iapyrym-aı! Baıaǵy Bátish bolmasa ıgi edi?

— Tap sol. Birtalaı kepteriń bolypty ǵoı! Maǵan túgel aıta almady. Dármenniń ózi aıtsyn.

— Al endi óziń aıt!— dep jigitter Dármendi taǵalap qoıa berdi.

— Ótip ketken nárseniń keregi ne? — dep Dármen jýyrda aıta qoımady. Aqyrynda jigitter qoımaǵan soń bastady.

— O kezde qýandyq, súıindik, naıman, qarakesekti birine-birin sapyryp júretin kúnimiz. Tún balasyna uıqy kórmeımiz. O bir dáýren-daǵy!— dep Dármen bir kúrsinip aldy. — Altaıdyń sańlaqtaryn alyp qaıtýǵa jylda atqa minetinbiz... Bir jyly joldasym — Raqymberdi qolǵa túsip qalyp, sony izdep jalǵyz shyqtym. Astymda meıizden qatyryp alǵan Aqaýyz at, artymda jantorsyǵym, qorjynym bar. Joldaǵy elge Altaıdaǵy naǵashyma bara jatyrmyn deımin, tamyzdyń tamyp turǵan ystyq kezi. Kúndiz ezilip júre almaımyn. Bir kúni Esilden ári ótip tún qatyp kele jattym, «Esek qyrǵan» týdy. Tań taıaý, eleń-alań sáýle bar. Sypyldatyp bir qyrǵa shyǵa keldim. Sonadaı jerde, yldıda qaraýytqan bıdaıyq shetinde birdeme qarańdaıdy, qybyrlaǵandaı bolady. Bu ne? Mal deıin desem, shoqıyp otyrǵan tárizdi. Qus deýge — qomaqtyraq. Jyn ba? Peri me? Saıtan ba? Qula túzde, tún ishinde japadan jalǵyz deni saý adam qalaı otyrady deımin. Ne de bolsa baraıyn, albasty bolsa, shashynan súırep, sabarmyn. Adam bolsa, bir kisige álim qaptal, nesine qorqamyn, júrdim. Taıanǵan saıyn shalǵynnan basyn qyltıtyp, shashy qaraýytyp kórine bastady. Júz qadamdaı qalǵanda, álgi nárse qalqıyp túregeldi. Kóılegi shubatylǵan bir áıel. Aýzymnan qalaı shyqqanyn bilmeımin:

— Adamzatpysyń? Perimisiń?— dep aqyryp qaldym. Daýsy ólimsirep, áreń shyǵyp:

— Men bir sorly beıbaqpyn, shoshymańyz, — dedi. — Tań raýandap, tóńirekke sáýle kire bastady. Kún tamyljyp tur. Boztorǵaı shyr-shyr etip, shóp arasynan kóterilip, aspandap júr. Shóptiń bastary qybyr etpeıdi. Japandaǵy jalǵyz áıel atyma da tańsyq kórindi bilem, taıanyp kelgende, osqyryp tura qaldy. Túse qala, atymdy jeteleı, qasyna keldim. Úlde men búldege oranǵan, aı men kúndeı bir sulý qyz! Tájim etken kelindeı syzylyp, atqan tańdaı jymıyp, qara kózi jaýdyrap kózime túsip ketti. Hordyń qyzy eken dep oıladym.

— Janym, netken jansyń?! — dep qolynan ustaı aldym.

— Otyryp sóıleseıik,— dedi.

Otyrdyq. Bastan keshken jaıyn sóıledi. Senderge qysqasynan aıtaıyn. Bir baıdyń qyzy eken. Kúıeýi qol ustaýǵa uryn kelip, meılinshe jaman bolsa kerek, túrinen shoshyp ketip, «qańǵyp óleıin» dep shyqqan beti eken. Aýyl bir kósh jerde qalsa kerek. Bıidaıyqqa kelip dem alyp otyr eken.

— Oı, qyzyńa bolaıyn!

— Oı, aınalyp keteıin!

— Eı, darıǵa-aı deseıshi!— dep jigitter qımyldap, kóterilip, jelpinip qaldy. Shaqshany ókshesine bir qaǵyp, Dármen nasybaıdy bir tastap jiberdi.

— Al, sonsoń?

— Qyz aıtty: «Qudaı ne baǵyma, ne soryma kez qylǵan shyǵar. Alashtyń azamaty er jigit kórinesiń. Etegińnen ustadym»,— dedi.

— Endi ne desin? Jóni so ǵoı!— desti bozbalalar.

— Tura turshy, sózdi bólmeı.

— Sonymen sert etisip, atqa qondyq.

— Shalǵynda kishkene jatpadyńdar ma? — dedi bireýi.

— Janyń shyǵyp bara ma? Qoıa tursaıshy,— dep, tejep tastady bireý.

— Kún qyzyp, el turǵansha boıdy alystatyp alaıyq dep oıladyq. Aldyma mingizip aldym. Aqaýyz atty synaıtyn jer keldi. Aqyryn júrisimiz bulań quıryq, áıtpese jiberip-jiberip alamyz.

Kún qyza Esil boıyndaǵy ıesiz bir qoraǵa keldik. Bátish sharshaıyn dedi. Jantorsyqta sýsynym bar edi. Jutqyzyp aldym. Atty jalańashtap, qoranyń kóleńkesine baılap tastadyq ta, Esilge kelip, sýǵa shomyldyq. Menen uıalyp, káne sheshinsinshi. Erkine qoıǵam joq. Sheshindirdim. Jalańash áıeldiń sulýyn adam kórmeıdi eken ǵoı! Eti ýyzdaı appaq, bilekteri, sandary oqtaýdaı jup-jumyr, moıny quıǵan shamdaı, aq etine qara shashy salbyrap, qos almasy úrgen torsyqtaı deldıip turǵanda, jutyp qoıǵyń keledi eken! Tal boıynda bir mini joq, dál on segizdegi kezi edi. «Uıat-aý endi, uıat-aý endi!» dep jasyl jibek shálisin jamylyp otyrdy da, atyp turdy, Esildiń aq qaırańyndaı sýǵa baryp sholp ete tústi.

Júzgende Bátishti kórgen adam ne periniń qyzy, ne aqqý dep biler edi. Óńim be túsim be deımin. Eki kózime nanbaımyn. Endi kórgen tústeı boldy. — Dármen aýyr kúrsindi.

— Sonymen ne boldy aıaǵy?

— Aırylyp qaldym, ne kerek...

— Qalaı aırylyp qaldyń?

— Úsh kún mingesip shapqan soń, Aqaýyz at qajydy. Ózim de jaýyr boldym. Bir kúni túnde at taýyp alaıyn dep, jaqyn elge qaraı buryldym. Saıyn dalaǵa Bátishti jalǵyz tastaı almadym.

O da qorqa berdi. Qalyń jylqynyń ústine tap bolarmyz ba? Bátishti túsire sala, «Qudaı berdi ǵoı» dep jóneldim.

So kezde el arasynyń barymtasy bolyp, jylqyǵa saq bolyp turǵan kez bolsa kerek. Neshe kúndeı jylqy kórmeı kele jatqan úıirsek janýar shaýjaıǵa qaqsam da, bolmaı kisinep qalǵany. Sol-aq eken, dúrse qoıa berdi. «Attanshy attandy» salyp, jer de aıǵaı, kek te aıǵaı bolyp ketti. Jalt berdim. Á degenshe bolmady, bir boz atty keldi de jetti. Salyp jiberdi. Shap berip, soıylyn julyp aldym. Tura umtylyp edim, atym qarlyǵyp qalǵan eken, mańaılaspady. Aldymdy oraı berdi. Túıdegimen úsheý-tórteýi taǵy jetti. Birin bir, ekisin eki siltep qaldym, murttaı ushty. Taıqyp soǵa berdi. Endi qutyldym ǵoı dep, qara úze bergende, qarsy aldymnan bir jarlaýyt kıliger me? Anaý-mynaý jardan Aqaýyz attap ketetin. Qamshyny basyp qalyp, yrǵyp kettim. Arǵy jıegi alys eken. At-matymmen omaqasa jyǵyldym. Osy buǵanam sonda ketti. Ne kerek, mertigip qolǵa tústim. Sodan tutqynda bir aı jatyp, áreń degende qashyp qutyldym.

— Bátish qaıda qaldy?

— Bátishti taýyp aldy. «El qulaǵy elý», estimeı tura ma? Elinen kisi kelip, kóp shúıinshi berip alyp ketti.

— Sorly-aı! Armanda ketken eken!

— Oı, bárekeldi-aı!— desti jigitter.

— Dúnıe degen sol!..— dep Dármen qatty kúrsinip, nasybaıyn taǵy atty.

TÚS

Jasaqtaǵy alǵashqy tún. Dármenniń óleńi, áńgimesi, o jer, bu jerdegi shańqyldaǵan daýys, beti ashyq dala, sáýletti taý-bári de Qartqojaǵa jańa dúnıedeı kórindi. Kóńiline áldeneler kelip, kózi ilinbedi.

Dármen syqyldy erleri turǵanda, Alabas syqyldy taýlary, gúl ańqyp, masatydaı qulpyrǵan jerleri turǵanda álekedeı jalanǵan jasóspirim jigitteri turǵanda, qazaqty eshbir jaý ala almaıtyndaı kórdi. Birese orystyń zeńbiregin, poezyn, parahodyn, dilgram tilıponyn oılap, olarǵa qarsy turarlyq qazaqtan qarý taba almaı, qazaqty zeńbirektiń bir atqanynan qalmaı joǵalatyn, qorǵansyz, qýraı tárizdi kórdi. Birese bul jarlyq ánsheıin qazaqty shoshytýǵa, táýbesin esine túsirýge, uıqysyn ashýǵa jibergen «qudaıdyń syny» shyǵar, el boz qasqasyn aıtsa, qurmaldyǵyn berse, moınyna burshaq salyp eńirep jylasa, «Ózinen» tilese, kózdiń jasyn ıetindeı, jarylqaıtyndaı kórindi. Qaıtse de osynaý cap dalada asyr salyp saırandap, saı súıekti syrqyratyp jatqan jany birge jastardy erteń joǵalady deýge kóńili jibermedi, ólimge qımady. Olar ólmes, bári birdeı joǵalmas, ázer bolsa, az kún beınet tartar. Biraq dúnıe bir qalypta turmas, kókten túskendeı bir «keremet» bolar. Nekolaıdan kúshti «qudiret» te tabylar: jazyqsyz eldi shýlatyp, zarlatsa, oǵan da bir zaýal bolar degen jubanyshpen jatyp, kózi uıqyǵa ketti. Uıyqtap ketse, ǵajap bir tús kórdi.

Túsinde qalaǵa barǵan eken deıdi. Qala degen kisiniń mıy jetpeıtin shym-shytyryq birdeńe. Ylǵı bir zańǵar úıler, aspanmen tildesken munaralar, qara qurttaı qaınaǵan yǵy-jyǵy kisi. Solardyń ishinde Qartqoja da júr. Burynǵy Qartqoja emes. Symdaı oryssha kıim, aıaqta qý taban, Ábilda tilmásh tárizdenip shashyn qaıyryp qoıypty. Oryssha tildi de bilipti, kóshede ótip bara jatqan orystarǵa qalpaǵyn alyp «izdirástı» dep amandasyp júr, tanymal kisideı olar da Qartqojaǵa basyn shulǵyp barady.

Kóshede jalǵyz ketip bara jatyr edi, artynan qazaqtyń kóp balalary qýyp jetti. Bári de oqyp júrgen shákirtter eken. Qartqoja:

— Qaıda barasyńdar?— dep surady.

— Ózenge baramyz. Seńdi kórmeısiń be?

— Barmaı endi...— dep Qartqoja da ere jóneldi. Jar basynda kóp kisi tur eken. Olardyń janyna balalar da kelip turdy:

Mine, Ertis. Sýy qara barqyndanyp, jaýyrynyn kújireıtip, kók ala seń arqalap, ezýinen kóbigi burqyrap, ekpini úı jyqqandaı doly Ertis. Áne bir sender ıin tiresip, úzeńgi qatysyp keledi. Onyń ar jaǵynda ańdaǵaılaǵan jeke qara sender atoı berip zymyrap barady, birine-biri mingeskendeı úıdeı shombal kesek muz maıdandaǵy daýlesker batyrdaı, joldaǵylardy keýdemen soǵyp, sonydan jol salady. Alyptyń aıbaryna neǵyp shydasyn? Shoshalańdaǵan qaǵilez sender tumsyǵyn juldyryp, kýrs-kýrs synyp basy zeńip, shyr kóbelek aınalady. Alystan burshaq teńdegen nóser kele jatqandaı, áıtpese qamys keship jolbarys júrgendeı, seńge qaqalǵan Ertis býlyǵyp, keýdesi syr-syr etedi. Ertisten boıdy shimiriktirip qońyr salqyn jel esedi. Kemerdi tasqyn kernegen. Araldy sý alǵan. Araldaǵy sáni ketken soıaý aǵashtar. «Pálendi aýlaq qyl!» degendeı, jan saýǵalap, senderge basy tıip teńseledi. Tamyry tarmaqty, álýetti aǵashtar tana basyn kókke kóterip, elen qylmaı tur. Betine ájim kirgen qolabalar «alla» deýge áli kelmeı, ekpindi seńge qurban bolyp jatyr. Aǵashtyń túbirinde shoqaıyp, qaıda bararyn bilmeı sasqalaqtap qoıan otyr. Aldyn boljaı almaǵan sorlynyń ajalyna aıýandyǵy sebep boldy da.

Arǵy bette, qalyń taldyń túbinde jermen-jeksen qazaqtyń kóń qoralary kórinedi. «Kólemdirek bir seń soqsa, myjyraıyp qalady-aý. Tasqynnyń sharpýy bolmasa, kók seń jete qoımas. Qaǵajý tur ǵoı, qalqıyp, aman qalar» dep oılady.

Sony oılap turǵanda, nóserli qara bulttaı joǵarǵy jaqtan taýdaı bir seń shyǵa keldi. Óz salmaǵy men júrisi bilinbeıdi. Beti bıik jar jaqyndap qaldy. Jar basyndaǵy top topyrlap, uılyǵyp, birine-biri jol bermeı shýlaı berdi. Zeńgir seń keldi de, jardy soqty. Kúrs etip, opyrylyp jar da qulady. Jarmen birge Ertiske el de qulady.

Qartqoja endi kettim ǵoı dep jan dármen qarmaǵanda, qolyna aq súırikteı tal ilindi. Taldan ustap, ar jaqqa shyqty. Shyqsa qurǵaq jer, kók maısa shóp. Ári taman júrip edi, aldynan aýlynyń balalary jolyqty. Máz-meıram boldy da qaldy.

— El aman ba?

— Aman. Óziń qaıdan júrsiń?

— Qalada oqýda júrmin.

— Tanymaı qala jazdadyq qoı, kıimiń ózgerip ketipti ǵoı. — Biz shyraǵym qazynalyq oqýǵa túskenbiz.

— Qalań jaqyn ba, kórsetshi!

— Jaqyn, júrińder, kórseteıin!

Shýlasyp enteleı basyp keledi. Beti ashyq dala júre-júre ormanǵa aınaldy. Ara-tura shoq-shoq butalar azdan soń bıik-bıik aǵash bolyp ketti. Aǵash qoıýlana bastady. Jynys orman ishine Qartqoja bárin bastap keldi.

Bir ýaqytta artyna qarasa, kóp balalar kóz jazyp qalypty. Qasynda bir áıel qalypty. Qarasa — óziniń jeńgesi. Qartqojanyń túp eteginen ustap alypty.

— Sen nege ketesiń? Balalar jylap qalmaı ma?

— Úıde ájem bar. Men senen qalmaımyn.

Tún eken deıdi. Orman qarańǵy. Ormanda aıý, jolbarys júredi dep estıtin, Qartqoja úreılendi. Jam aıaq jolmen kele jatyr. Alaqtaıdy — túk kórinbeıdi. Qasyndaǵy jeńgesi de kórinbeıdi. Tek eteginen bireý ustap kele jatqanyn sezedi.

Sol jaǵynan emis-emis bir dybys estiledi. Qulaǵyn túrip keledi. Júrgen saıyn — dybys anyǵyraq. Álde ulyǵan ań, álde áýpildek, álde yńyranǵan adam. Áıteýir kelte-kelte kúrsingen dybys. Mine, tipti anyq estildi. Bebeýlegen, yńyranǵan adam. Bu ne?! Qaraqshy tonap, jaralap ketken adam ba? Bolmasa aıý kezdesip, alqymyn ezip ketken bir jan ba dep oılady Qartqoja. Qaıtse de jaraly adam bolýy kerek.

Qartqoja «Baraıyn, bileıin, qolymnan kelse, járdem bereıin» dep oılady. Solaı taman buryldy. Júreıin dep edi, jeńgesi:

— Barmashy, teteles!— dep baıbalam salyp, káne jibersinshi. Qartqoja daýysqa qaraı baram dep bulqynady. Jeńgesi:

— Barmashy, baýyrym, barmashy! Óltiredi ǵoı!.. — dep bezektep, keıin qaraı tartady, jibermeıdi. Ekeýi ersili-qarsyly tartysyp turǵanda, oń jaǵynan syrnaı-kerneıdiń syńǵyrlaǵan sulý kúıi talmaýlap qulaqqa keldi. Ekeýi de tyńdaı qaldy. Kúı bara-bara kúsheıdi. Shyryldady, syńǵyrlady, birdemesi dabyldaı dúmpildedi. Dármenniń ashshy aıqaıyńdaı bir daýys bárin jaryp, sańǵyrady. Toqsan qubyltty, ormańdy jańǵyrtty. Estimegen jat kúı Qartqojany ári qorqytty, ári tańyrqatty, eri janyna jaǵymdy tıdi. Jeńgesi: «Júr, baraıyq!» dedi. Qartqojanyń esinde yńyranǵan adam bar, júrmedi, turyp qaldy.

Sóıtkenshe bolmady, ormanǵa sáýle kire bastady. Kúı daýsy da dál qasyna kelgendeı boldy. Jalt qarasa — úshkóldiń balalary eken. Qoldaryńda qoshqar múıiz sary tútikter bar, soldattaı sap quryp, kúı tartyp kele jatqan solar eken. Júzderi gúl-gúl jaınaıdy. Qartqoja bir úlken toı bolǵan eken dep oılady.

— Sen ne ǵyp tursyń?— dep bir shákirt Qartqojany qolynan tartyp qalǵanda, oıanyp ketti.

İSHİNARA

Kún asqan saıyn Qartqoja jasaqtyń qalypty bir azamaty boldy. Qaraýylda júrisedi, kúzetke baryp at baǵysady. Kim jumsasa da, tilin qaıyrmaıdy. Lepildek, elgezek-aq.

Qartqoja jasaqqa kelgeli eki jumaǵa aınalyp barady. Kóńilinde bir qaıaý bar. Jurt qatarly aty joq, ózi qatarly jigitter jylbýyr at minip, kókbar tartyp, jerden kúmis alyp, jarysyp, aýdarysyp aýyl qydyryp, saıran salyp júrgende, Qartqoja tory baıtalymen shaba almaıdy, kósilip boıyn jaza almaıdy. Oıyn-saýyqqa belsenip kirise almaıdy. «Áı, bir jaqsy at-aı!» dep emeshesi qurıdy. Jaqsy at bolsa, qatardan qalyspastaı kóredi.

Atynyń joqtyǵyn joldastary kórmeı júrgen joq. Qartqoja qamshylaǵan saıyn, baıtaly kótin qıqań etkizip, quıryǵyn sıpań etkizip, atqa bara jatqanda kóldeneńnen kózi túsken joldastary:

«Myna baıǵusqa bir jóni túzý at taýyp beretin ǵoı» degen. «Men taýyp bereıin» dep eshkim aıta qoımaıdy. Ondaı kóp ortasyna aıtylǵan sóz kóbinese jadaǵaı qalady. Keıbireýler Qartqojanyń solaı júrgenin qyzyq ta kóredi. Aıaǵyn qomdap, suqıyn bara jatqanyn kórip: «Mynaý jan shydatpas!» dep ájýalap, kúlisip alady. Óz attary saı bolǵan soń, kúlmeı nesi ketip barady? Jany ashyr degen jigitter de kózi kórgende esirkegeni, qynjylǵany bolmasa, dúrmekke kirgen soń, árkim óz qamyna ketedi.

Óz betimen at taýyp miný Qartqojanyń qolynan kelmeıdi. Ol joldastaryna senedi. Joldastarynyń túri álgi. «Sen salar da, men salar», bári de enjar. «Kisige kúnińdi salmasyn!» degen osy da. Imaqandar maǵan bir kúngi eńbegin qımaıdy, bir qoıdyń terisin paıda qylǵandy táýir kóredi...» dep oılaıdy.

Bir kúni jeldep ketken attardy qarap, Qartqoja ózi de sharshap, baıtalyn da boldyrtyp keldi.

— Attar bar ma?

— Quryp qalsyn! Baıtalymdy ólimshi qyldym...— dedi Qartqoja keıip.

Uıaldy bilem, Imaqan:

— Qaıtsem de bir at taýyp ákeleıin,— dep atqa mindi. Baıtalyn tıtyqtatyp kelgenimen isi joq.

— Táıiri, óziń mal qaraı bilmeıdi ekensiń ǵoı! Qaıda júrip óskensiń?.. — dep, Qartqojańnyń ózin shenedi.

— Ne qyl deısińder, ózderiń qarasandar aýyryp qaldyńdar ma?— dep kúńk etti.

Sony aıtysyp turǵanda, myna jaqta jańyldasqan, kerisken aıǵaı shyqty. Jalt qarasa, shapyr-shupyr tóbeles bolyp jatyr.

Sóılesip turǵan úsh jigit tura júgirdi. Qartqoja da umtyldy. Qyzyl sheke tóbeles.

— Atańnyń ǵana...

— Seniń atańnyń aýzyn men...

— Oıbaı-aı!.. Óltirdi-aý!..

Aıqaı da uıqaı. Jalańash keýde... qyzyl tumsyq. Judyryq. Kúrs-kúrs. Tóbelesýshi kim, arashashy kim ekenin bilip bolar emes. Atanyń atyn, urandy shaqyryp qyzdyryp jatyr. Taıaq jegen arashashylar tóbeleske ózderi kirip jatyr. Qıratpaımyn dep bir jan aıtsashy. «Qoı-qoılaımyn» dep arasyna kire bergende, qolaǵashtaı judyryq Qartqojany qulaq shekeden perip ketti. Ushyp túsken bórkin ala-mala basyn sıpalap, toptan atyp shyqty. Basy jaryldy, tisi syndy, murny buzyldy, kózi kógerdi, qulaq qyrshyldy. Taıaqty jep-jep, sýsyny qanǵan kezde, sheginisip, kijinisýge, daýlasýǵa aınaldy. Tóbelestiń bas sebebi bylaı qalyp, tóbelesten týǵan boǵaýyzdar, ashshy tilder tekserilip jatyr. Qyzý basylǵan kezde, astynda qarager aty bar Dármen keldi.

— Bu nemene?

— Mynanyń zorlyǵy ótti. Bu qorlyqqa shydap tura almaımyz, ketemiz.

— Zorlyq qylǵan kim? Sender emes pe? Biz ketemiz... Árkim ózinikin júpteıdi.

Dármen tóbelestiń sebebin teksere kele, bir qoıdyń terisinen shyqqan eken. Baıjumannyń ıemdenip qoıǵan terisin Sary Omar alyp ketedi, «Óz qosymda soıylǵan terini men alamyn» dep Baıjuman aıtady. «Jaý qashtynyń» qoıy soıylsa, terisin men alamyn dep Sary Omar aıtady. Biriniń dáleli — qoıdyń qaı qosqa soıylýy, ekinshiniń dáleli — qoıdyń kimnen alynǵandyǵy. Dármen eki jaǵynan eki tóreshi shyǵyp bitirsin dep, tóbelesti jýyp-shaıyp, topty tarqatty. Biraq tóbelestiń saldary jýyrda úzilmedi. Jegen taıaǵyn, tıgen tilin kek qylyp, jigitterdiń arasynda arazdyq, ańdyq, eges órshı berdi. Buryn bir tilekte, bir jolda bolmaq jigitter endi ata-ananyń ulyna, rýǵa bólinisip, ilik taýyp shıelenise berdi. Qudanda, súıek tamyr-tanys birin-biri tartyp, azǵyrý, pym-pysh ulǵaıa berdi.

Imaqan bir baıdan at ustap ákelgen eken. Ol atqa ıe tabyldy. «Bul atty bermeımiz. Óz tuqymynda baı quryp qaldy ma?» deýshiler shyqty. Imaqan aıtysyp Dármenge bardy.

— Bizge ata, tuqym namysy kerek emes. Jigitterge at tabylǵany kerek. Basymyzǵa kún týyp otyrǵanda, baılar balasyn alyp qalyp jatqanda, olarǵa nesine janymyz ashıdy? Búıte bersek berekemiz ketedi, muny qoıyndar!..— dep Dármen kóp aqyl aıtty.

Estiler toqtady, eserleri sózge túspedi, bylaı shyǵyp: «Bizge Dármenniń keregi joq. Ol analardyń sózin sóılep tur. Qansha aıtqanmen túbi bir ǵoı. Dármen syqyldy ózimizde de kisi bar. Ol bir ury, onyń sózin kim tyńdaıdy?...»— dep jeldengen jigitter de boldy.

Jasaqtyń uıymshyldyǵyna, berekesine, birligine qýanyp júrgen Qartqojanyń kóńili mynadaı jaman qylyqtardy kórgen soń, toqyraýǵa aınaldy.

Jasaqtyń óz ishinen jik shyqty degen laqap dereý elge de jetti. Baılar, jaramsaqshylar, atqa minerler jigitterge jel berip, qoltyǵyna dym búrke berdi. Basqa atanyń tuqymynan soıatyn qoı, ishetin qymyz alý da daý-janjal týǵyzdy. Arazdyqty, ertti sóndirem dep basshylary sóılesip, jigitterdi osynsha úgittedi, qaýip-qaterdi de kórsetti. Jalpy oqpanyn az-maz túzegendeı, syrtyn bútindegendeı boldy. Áıtse de ishki jaǵy tazaryp, áýelgi bettegideı bola almaıdy.

Qartqoja «álde qaıtedimen» júrgende, aǵasy kelip, shaqyryp, úıine alyp qaıtty.

QOISHY

Kún ystyq. Aspanda aq sabynnyń kóbigindeı, mamyq aq bult júzedi. Áýe shybynnyń yzyńy, shegirtkeniń shyryly. Ashshy ózenniń bir múıisinde aq boryqtaı aýyr qotan aqtyly qoı jatyr. Birgebaı qoıshy jıyrma shaqty saýlyqty qosaqtap qoıyp, úlken qara sapty aıaǵyna bor-bor saýyp jatyr. Qoıdan shetirek shıleýit arasynda «Qoıaıynshy endi, qashanǵy ottaı bereıin, báribir Birgebaı murnymnan syǵyp alady...» degen kisishe, moınyn salbyratyp, qulaǵyn salpıtyp, shybyndap tusaýly Sursholaq tur.

Qoıshy da tutqyshtaı qara, jarǵaqtaı ysqaıaq, kir ton, dambaldan basqa lypa joq. Kúp-kúreń qara qaıys arqasy kúnge shaǵylysyp, jelindi sheńgeldeı ustap, anda-sanda qulashtap bir qoıyp qalady. Qytyqtanyp, qymsynǵan saýlyq qara judyryqtyń ıgiligin kóredi. Emshegin jańa tarta berip edi, boz qasqa saýlyq sapty aıaqqa tásibisin tyrs-tyrs túsirdi. Qoıshy bes barmaqty salyp jiberip, bozǵyltym qara marjandardy súzip alyp tastap: «Oı ıttiń maly!» dep, jelinge eki nuqyp qaıta saýdy. Suıyq bolmaǵan soń, shárıǵat kótere beredi. Birgebaı túgil, erte kúnnen namaz oqyp júrgen Dárigúl, Aıjandar da qumalaqqa bola sútti shyǵyn qyp kórgen joq. Adal qoıdyń ishinen túsken taza qumalaqtyń oqasy ne?

Saýyp bolǵan soń Birgebaı qoılaryn aǵytyp, úıgen tezegine taman keldi. Myrzanyń qatynynan jymqyryp alǵan ottyǵyn jartaq dorbasynan sýyryp, ot tutatty. Qýaryp turǵan tezek mazdap jana bastady. Laýlaǵan kezde ortasyna alty-jeti tasty tastaı berdi. Búkshıip otyryp, qurysyp qalǵan belin jazǵaly shalqaıa berip edi, kózi Ashynyń aıaq jaǵyna qaraı syǵyraıdy. Qýyǵynan shanshyla otyryp, baıtalynyń quıryǵyn sıpalaqtatyp tepeń-tepeń etip bireý kele jatyr. Sútime ortaq bolatyn bireý me dep, nusqynyn baıqaǵan qolyn qalqan qyp, bıtti qyzyl kózdi qadap edi, bálen qundy kisi kórinbedi bilem, «E, bir qańǵyrǵan neme ǵoı!» dep, otyna tezek tastady.

— Salaýmálıkým!

Qoıshy estimegen kisi bop, eńkeıgen otyn úrlegen boldy da, kúnnen uıalǵan mysyqsha bir kózin qysyp, mensinińkiremeı:

— Sen qaı balasyń? — dedi.

Aty-jónin aıtty. Qoıshy «e» dep qoıa saldy.

— Otaǵasy, bul qaı aýyldyń qoıy?

— Bu ma? Qaı aýyldiki sıaqty?

— Qaıdan bileıin?

— Mundaı qoı kimde bar dep oılaısyń?

— Ybyraı qajyniki bolmasa.

— Enesiniń... Ybyraıǵa aram bolar.

— Endi kimniń qoıy?

Qoıshy jaratpaǵan kisideı tyrjıyp qarady da:

— Óziń qaıdan júrgen balasyń? Myrzanyń aýlynan kórmep pe eń?— dedi.

— Á, sol aýyldiki me? Dur-rys.

Qoıshy bir yńyranyp, qorazdanyp syrt berdi.

— Otaǵasy, bolys dýannan qaıtty ma?

— Qaıtty.

— Sózin estidińiz be?

— Estimeı, qulaǵym joq pa?

— Ne ǵyp kepti?

— Ne ǵyp kelýshi edi? Báriniń de aýzyn... kepti... Sypyra boqtashaq kúnin kóre almaı júrgen nemelerge qaıda? Myrza balasymen kim beldesedi? Bátıe shyǵaram dep Tákeshteriń de Sibir aýyp ketken joq pa?

Taǵy da ony-muny surap baıqap edi, otaǵasy durys jaýap bermeıdi. Mynaý qoı óz qoıynan jaman buldanyp, kópirip kóp sózge áketti. «Bir qap tezek toltyrǵannyń da býy bolady» degen osy-ay dep oılady da, sútinen ishe ketkeli:

— Qoryqtyqtyń ústine keldim. Quttyń dáminen aýyz tıip keteıin, jolym bolar ma eken,— dedi.

O kezde qoıshy eki tezektiń arasyna qyzarǵan tasty qysyp qor-qor etkizip, sapty aıaǵyna salyp jatyr edi. Sút zamatta búlk-búlk qaınaıdy. «Aýyz tıem deseń, ne ǵyp tursyń?» degen soń, jolaýshy attan tústi. Ózine qarsy kelmegen soń, meıirimi tústi bilem qoıshy:

— Sen qaısysynyń balasysyń? — dep jyly ushyrady.

— Jumannyń balasymyn.

— Sen de barýshy ma eń?

— Barýshy em.

— Jap-jas bala kórinesiń ǵoı.

— Jasqa qarap jatyr ma? Kinegedegi jasym kem bolsa kerek edi.

«Kinegeden de habarym bar» degendeı:

— E, kinege me?— dep qoıshy kúshenińkirep, bir nyǵyzdap qoıdy da, sapty aıaǵyn Qartqojaǵa usyndy.

Qartqoja qońyrsyp pisken qoıý sútti bor-bor urttap, qarqyndady. Qaımaǵyn soraptap tartsa da, qoıshy shetinen tartyp turǵandaı-aq, aýzyna túspedi. Sapty aıaǵyn ózine berdi de, aýyldyń tóte jónin surap, júrip ketti.

BOLYSTYKİNDE

Jeti qanat aq orda lyq toly kisi. Tórde kúrekteı teke saqaldy aqsaqaly, kúbideı tyrsyldap kózin ashyp-jumǵan aq sáldeli qara shubar qojasy bas bolyp, jemsaýy kónekteı óńkeı kúshigender otyr. Olarǵa taıaý jýandy-jińishkeli, uzyndy-qysqaly, saqaldysy, kósesi, qyryqpasy, qyrmasy aralas baqa kózdengen, jylan kózdengen bıler, aýylnaılar, elý basylar, atqaminerler otyr. Kón shalbary kótine qatqan jalǵyz-jarym kedeıdiń kók sholaqtary tómen otyr. Belýardan tóselgen kilem, kórpesiniń ústinde kók shuǵa troıkasy úrgen tulyptaı tyrsıǵan, shashy kirpiksheshendeı tikireıgen, juqa qabaq, keıki tumsyq, aq pushyq jigit aq jastyqty shyntaqtap, jantaıyp jatyr. Aıaq jaǵynda shytyrdaı bolyp shıratylyp, qasyn kerip, shynashaǵyn shoshaıtyp, aq quba, uzyn muryn juqa erin erke kelinshek qymyz sapyryp otyr. Kekire-kekire simirip, «jaqsylar» bosatqan qyzyl kárden keselerdi qarshyǵadaı sypyryp, aıaǵyn mysyqsha basyp, jylpos jigit aıaqshy bolyp júr. Tize qaby salbyraǵan, saýly boz ingendeı taltaıǵan bıeshi sútti jańa quıyp, qara sabany yńqyldata pisip tur. «Bolystyń sabasy osylaı pisiledi» degizgendeı qulashyn kere-kere, túıip-túıip, túbin túsire, kúrsildete pisedi. Dabyldyń daýysy kóldegi qustardy da ushyrady bilem.

Qojaekeń qanatyn qaqqan qyrandaı shapanyn bir jelpip, shalbardyń baýyn bosatty. Boz qasqaǵa kótergendegisindeı qoldy serpe kóterip, qymyzdy bir tastap jiberdi.

Sol kezde aıaǵyn qaltyraı basyp, úıge kire bergen Qartqojany qazanshy Qoıteke ıyǵymen qaǵyp ketip, jyǵyp tastaı jazdady. Tórdegiler kórip qoıdy ma degendeı Qartqoja qalbalaqtap, qyzarańdap, kóp uzamaı jaman tymaqtardyń qasyna otyra ketti. Qartqojany jan eken dep elegen, amandasqan kisi bolǵan joq. Kirýin kirse de, Qartqoja qysylaıyn dedi. Jaınaǵan jasaý, kilem kórpe, shytyrdaı mańǵaz bolys, jarqyraǵan kúmis, shyny ydys, kerim kelinshek, er-toqym, qara saba, eń aıaǵy oqa belbeýge sheıin Qartqojaǵa jan alǵyshtaı kórindi. Baıqamaı birdeńesine tıip ketip, qıratyp, bylǵap alatyndaı, jaza tartatyndaı, qalaı otyrýdyń esebin taba almaı, qorǵanyp, qysylyp, pysynaı bastady. Amandaspaǵanǵa kóńiline keler dedi me, álde ózi Qartqojanyń syńary bireý me, qasynda otyrǵan shoqsha saqal shaldaý adam ıegin kóterip: «Amanbysyń?»— dedi.

Qartqoja kelgen kezde «jaqsylar» qojanyń aýzyna qarap otyr eken. Qoja qoldy sermep, tamaqty qatty bir kenep: «Sonda qaziret Ǵálı Razı allahý Ǵanhı aıtqan eken,— dep bir qadisti jiberdi. Aqsaqaldar shulǵydy. Aıaqtap kelgende: — Ýálqadare haırıhı mınallahı taǵala degen. İzgilik jiberse de, jaýyzdyq berse de alla taǵalanyń erkine bul ne bolady deısiz? Laýqyl-maqpúzda jazbaǵan bolsa, adamnyń bir túgi jerge túspekshi emes. Solaı emes pe, aqsaqal?»— dep oń tizesindegi tekeniń saqalyna qarady.

— Ras aıtasyz,— dep, saqaldy omyraýyn úsh soqty. Shyndyqty ashqan kisimsip, qoja saqaldy tizege qaǵyp qalyp:

— Ne deısiz?— dep qaıta surady.

— Durys sóz, maqul aıtasyz,— dep saqal taǵy selkildedi. Qoja «Báse!» dep maqsattanyp, tamaqty taǵy bir kenep, bolysqa qarap sóıledi:

— Shyraǵym, ata-babańa pirlerdiń duǵasy tıgen, baq qonyp, qydyr daryǵan. Ǵazızderdiń duǵasy maqbúl degen. Saǵan eshbir dushman zarar keltire almaıdy. Seniń tuqymyńa irilik, pandyq jaqqan. Anqazratimizdiń bir qadısi bar... — deı bergende tómengi jaqta otyrǵan bir-ekeýi aıaqqa talasyp, qojanyń sózin Qartqoja estı almaı qaldy. Azdan keıin qoja taǵy, mine bir sharıǵatty soqty.

— Rásýl allanyń bir tal qyly boıynda saqtalǵan adamǵa oq ótpeıdi, qylysh batpaıdy, dozaq oty haram degen eken!

Otyrǵandar tańdanysyp, aýzyn ashty. Bolys: «Rásýl allanyń qylyn qaıdan taýyp alamyz?» dep kúrek tisi ketıip, ishin tartyp «qı-qı-qı!» dep kúldi. «Soǵysqa barǵanda, boıǵa saqtap júrer me edi» degen oı keldi Qartqojaǵa, jurtty nadan qylyp, kózin ýqalap otyrǵanyn qaıdan bilsin.

«Jaqsylardyń» májilisi sondaı «úlgili» sózben dýyldap jatqanda, Qartqoja murnyn qos-qosymen tartyp, tership otyr edi. Qartqojany elep, aıaq bergen kisi bolmady. Jańa ǵana qoıshydan sút ishken, ózegi talyp otyrǵan joq. Biraq ózgelerdiń sanatynan qaldyryp, ógeı baladaı elemegenine qatty qapalandy. «Sen de kisi ediń ǵoı. Seniń de tiliń, qol-aıaǵyń, jaınaǵan kóziń bar, qaınaǵan qanyń, júregiń bar. Seni sonsha nege qorlaıdy?» dep, ishinde bireý sóılep turǵandaı boldy. «Kisimin» degen sezim qapastaǵy qustaı jaryqqa shyǵýǵa alasuryp, talpynyp qoımady. Ózin-ózi shaýjaılap, toqtatpaq bolady. Biraq terisine syımaı aýyzdyqpen alysady. Mynaý kózdi tunjyratyp turǵan sán-saltanat jasaý, mynaý qaryny toq, qaıǵysy joq bordaqy, meıirimsiz, tákappar, ózimshil adamdar bir túrli jaýyz, jaýyzdyqtyń uıasy tárizdi kórinip, ishinen laǵnet aıtady.

Manaǵy amandasqan jaman tymaq shal aıaqshy bir oralǵan kezde:

— Myna bala qur otyr,— dep Qartqojany nusqady. Qartqoja kóbikke ókpelegen baladaı: «Zámzám bolsa, ózderi-aq ishsin? Tatpasam da ólmespin!» degendeı ábden kóńil qalyp, eleýsiz qur qalǵanyn táýir kórip otyr edi. Qasyndaǵy tymaqqa «Nesine qamqor bola qoıdy?» degendeı ala kózimen qarady. Biraq lám degen joq.

Kózdeı cap tostaǵanmen bir jutym qymyz ákep berdi. Qartqojanyń túri — qymyzymen betke bir qoıyp, shyǵyp ketkendeı edi. Óıtýge dármán bar ma? Qymyzǵa amalsyz qolyn sozdy.

DOLY JÚREK

Qonaq úıdiń arty qıaqty shıleýit, shıleýittiń ber jaǵy úrkerdeı-úrkerdeı kisi. Shetki úrkerdiń ishinde kók shuǵa kıimdi, sur qalpaqty bolys otyr. Bastary túıisip, anda-sanda jan-jaqqa bir qarap, sybyrlasqanyna qaraǵanda bir qupıa, qaýipti nárseni sóz qylǵan tárizdi.

Átteń, dúnıe! Qartqoja estip turar ma edi? Qartqoja estise, bizdiń qulaǵymyzǵa da tıer edi.

Bizden góri batyl jazýshy bolsa, bolystyń qaladan ne bitirip qaıtqanyn, endi úsheýi ne sóılesip otyrǵanyn esitip turǵan kisishe aıtyp berer edi. Bireýdiń ishindegisin boljaıtyn qyraǵylyǵymyz joq. Eldiń «ıgi jaqsylarynyń» ishinde qandaı altyn jatqanyna kisiniń mıy jete me? Álde olar eldiń qamyn jep, shara taba almaı, daǵdaryp otyrǵan shyǵar. Álde patshadan kelgen jaqsylyq habardy qalaı estirtýdiń esebin taba almaı otyrǵan shyǵar ol arasyna kózimiz jetpeıdi. Az-maz qulaǵymyz shalǵan habardy qazir aıta qoıýǵa «bálenshe súı dep júr» degen ósekten qorqyp, aýzymyzdy baǵamyz.

Desek te, tomaǵa-tuıyq tastaıdy dep qaýip etpeńizder. Qazaqtyń ishine sóz toqtamaıtyny ózderińizge málim. İshimizde saqtasaq, jarylyp ólmeımiz be? Biz aıtpaǵanmen basqa bireýden esitip qoıarsyzdar. Bolystan estigen habardy aıtqanymyz ózimizge de mártebe ekenin ábden bilemiz. Áıtse de joldasqa opa qylaıyq dep, Qartqojany qańǵytyp, tastap ketkimiz kelmeıdi. Júrińizder, ázirshe sabyr etip, Qartqojany taýyp alaıyq.

Qymyzdan keıin el adamdary úıir-úıir bolyp, ońasha sózge kiriskende, Qartqoja qaıda bararyn bilmeı, sandalyp qonaq úıdiń qasyna keldi. Ondaǵy oıy — qonaq úıde tilmásh bolsa, soǵan jolyǵý edi. Bosaǵadan bas baǵyp syǵalap edi — Qojaekeń qolyna bir saıatshyǵa sý quıǵyzyp, dáret alyp «istiraqat etip otyr eken. Basqa kisi kórinbeıdi.

«Osynaý maǵan túzý jaýap aıtar» degen bir jaman tymaqtan:

— Tilmáshti kórdińiz be?— dep surady.

— Tilmásh dýannan kelgen joq,— dedi.

Jaýap bergenge emeksinip, Qartqoja kelgen sharýasyn aıtty.

— Bolystyń ózinen sura,— dedi.

— Ózi aıtar ma eken?

— Kim biledi? Kóńili tússe, aıtar.

Qartqojanyń eki kózi bolys jaqta. Bolystar aýzy jabysyp jatyr. Anda-sanda baıtalyna bir qarap qoıyp, shybyǵymen jer shuqyp otyr. Bolysqa barýǵa bata almaıdy. Jolyqpaı ketýge taǵy bolmaıdy. Sol oıda otyrǵanda, Qartqojanyń aldynan baıtalyn minip bir bala óte berdi. Qartqoja:

— Áı, qaıda barasyń?— dep tura umtyldy. Bala toqtamady, tebinip qasha jóneldi.

Aıǵaı salyp sońynan júgirip bara jatyr edi, bolystyń malaıy:

— Nemene? Janyń shyǵyp bara ma?— dep ustaı aldy.

— Basqa at joq pa? Nege minedi?

— Men mingizdim, qaıtesiń?

— Seniń ne aqyń bar?

— Ket bylshyldamaı! Óziń bir pysyq neme ekensiń!.. — dep keýdeden ıterip qaldy. Qartqoja ne derin bilmedi. Júregi aýzyna tyǵylyp, qysylyp qaldy. Tóbelesýge áli jetpeıdi. Bolystyń jigitimen qalaı tóbelessin? Azýyn shaınap qala berdi. Kúıindi, yzalandy. Bul aýyldyń ıtine sheıin zorlyqshyl, uly keýde eken dep oılady. Tezirek ketýge asyqty. Biraq baıtalyn minip ketti, qalaı ketsin? Ózinen eriksiz aıaqtary qonaq úı jaqqa qaraı aıańdady.

Qonaq úıge taıanǵan kezde, eki qoly qaltasynda shartıyp, úıine qaraı kerdeńdeı basyp, bolys kele jatyr eken. Oılanǵandaı bolǵan joq, tótesinen qosyla ketti. Bolys kórmegen kisideı, qaramastan ketip barady. Toqtamasyn sezgen soń, Qartqoja qıpaqtap, tutyǵyp:

— Myrza... kishkene moınyńyzdy...— deı bergende, bolys júrip bara jatyp:

— Ne aryzyń bar? — dedi.

— Kinegedegi jasymdy bileıin dep edim...

— Ne biletini bar?

— İlingen be ekem dep...

— Ket ermen... myjymaı!— de úıine kirip ketti. Qartqoja qala berdi.

Baıtaly kelgen soń:

— Ne degen balasyń! Ólgenshe qınaǵanyń ne?— dedi de, mine sala jóneldi.

Jarty shaqyrymdaı shyqqanda, dýan jaqtan qara jolmen burqyratyp bir páýeske, bir trashpeıke kele jatqanyn kórdi. Ustap alatyndaı, jalt-jult qarap, baıtalyna qamshy saldy.

Dúnıede bolystan jaýyz jan bolady dep oılaǵan joq. Dármen bilip júr eken. Bul ıtti aıaý kerek emes eken. «Óltirer me edi» degen oı sonda keldi. Odan buryn kisi óltirý degen nárseniń atynan shoshýshy edi. Bolystan kek áperetin kim bolý kerek? Jasaqtaǵy jigitter bolý kerek. Bolystyń kelgenin olar bilmeı jatyr ǵoı. Olarǵa esirtý kerek. Bálemdi shapsyn, óltirsin degen oıǵa toqtady da, attyń basyn Alabas taýyna burdy.

EGER QUDAI BOLSA...

İdiris qajynyń aýyly jolda. Baı aýyl. Kóp aýyl. Baıdyń úıinen taýy shaǵylǵan Qartqoja shetki bir qarasha úıden aıran ishe keteıin dep oılady.

Taıana bergende kóringen burqyraǵan, ulasqan qalyń tútin aýylyn órt qamap jatyr ma degizgendeı edi. Dóńseniń ústine shyǵa keldi. Býdaqtaǵan qoıý tútinniń astynan úıme-júıme erkek, áıel, bala-shaǵa kórindi.

Kelse, jardyń basyna jeroshaq qazyp, úsh aýyl tasattyq berip jatyr eken. Ólke qan, tútin sasıdy. Qartqojanyń etke zaýqy soqty.

Qara quryq. Tútin. Qazan. It. Bala. Iý-qıý.

Qartqoja kógalda otyrǵan aqsaqaldarǵa buryldy.

Qoja, molda, meshkeı, yndyny jaman neshe túrli suqıǵan, simtik shaldar jemtikke úımelegen qarǵa, quzǵyndaı osy topta eken. Balasyn, týysqanyn qaldyra gór dep, bireýler qudaıdan tilek tilep júrse, quzǵyndar ynta-kóńili — etke toıý, teri, maı paıda qylý. Moldalar sadaqanyń sharapatyn sóılep otyrǵanda, topqa taman bir qushaq teri kóterip, bir bala keldi.

— Qojaeke, myna terilerdi qaıda aparaıyn? — deýi-aq muń eken, sharıǵat soǵyp otyrǵan qoja ushyp túregeldi:

— Káne, beri ákelshi nesheý boldy? Myltyqbaıdyń terisin aldyń ba?

— Aldym.

— Maqtaıdikin aldyn ba?

Qoja terisin sanaı bastaǵanda, Qusqymbaı molda da shydap otyra almady.

— Ia alla! Terimizdi bireý qaǵyp keter me eken?..— dep, qoı soıǵan jaqqa jóneldi.

Joltaı degen beıpil aýyz:

— Osylardy áýlıe qylǵan qazaq ta ońady deısiń be?— dedi. Onyń sózin salpy aýyz meshkeı qaǵyp áketti.

— Áýlıe qaıda? Osy zamanda áýlıe bar ma? Aıtqany ótirik, qylǵany oınas, urlyq. Mal tabý úshin kózin súzip, aǵýz tartqan bolady. Osylardyń bilgen álqamyn biz de bilemiz. Bularǵa bergenshe nashar kisi bizge ber, myna ashylyp otyrǵan borbaıymyzdy jabaıyq.

— Olaı demeńder. Atasyna dýa qonǵan Ataı pirdiń áýleti ǵoı. Tek baıǵustardyń dýasy qabyl bolsyn! — dedi bir jaman piradar. Salpy aýyz taǵy sóıledi:

— Osylar dýasyn ózderinen aıap júr me? Ana taz qojada bala joq. Qasymbaıdyń balasy naqurys pa, májnún be, short mazarat, áne bir aqsaq qoja ylǵı sheshesin baqyrtyp uryp jatqany. Qasıetti bolsa, ózderin nege jarylqamaıdy?

— Bulardan ózimizdiń saraıymyz ana qurly túzý,— dedi saqaý meshkeı.

— Senderdiń saraıyń etke táýir shyǵar? — dedi bir aqsaqal.

— Qoja, molda bizden kem jese, ústimizdegi shapanymdy sheship bereıin,— dedi salpy aýyz.

— Bu qoja, moldalaryń sharıǵattan túk bilmeıdi eken. Byltyr qurbanǵa qoı taba almaı, osy qojadan sharıǵat suradym. Kári saýlyǵym men bir semiz marqam bar. Saýlyqtyń eti jeýge kelmeıdi. Qaısysyn soıaıyn?— dedim. «Eti jumsaq, semiz bolsa, jasy kemdik qylmas, marqańdy-aq soısaıshy!» degeni ǵoı. O nege deseń, etin ózi jeımin degeni. Marqanyń terisi de qundy ǵoı. Aldynda Kúntekeń aýylynda marqa jaramaıdy, semiz boıdaq qoı soıasyńdar dep ketipti. Bulardyń sharıǵaty qulqynyna qaraı ózgerip otyratynyn sonda bilgem,— dedi bir jigit.

Jurt: «Oı, sharıǵatyńa bolaıyn!» dep kúlisti. Osyndaı qyńyr keńespen otyrǵanda et pisti. Astaýlap tegenelep, qazan-qazannan býyn burqyratyp túsirgen etti taltańdasyp, dedektep bir jerge jınaı bastady. Aqsaqaldar, meshkeıler pyshaqtaryn sýyrdy. Tabaq jaıa tartylyp, qoldy qoıa bergende:

— Tasta! Tasta!.. Attan!.. Attan!..— dep jerdi-kókti julyp, bir jigit atoı berdi.

— Nemene? Ne bop qaldy?!— dep jurt jamyrap qoıa berdi.

— Soǵys... Ásker...— degen sózder ǵana qulaqqa tıdi. Uıqy-tuıqy boldy. «At qaıda?.. Umtyl!.. Shap!..» degen jań-júı, qarbalas... jantalas, júgiris. Qartqojada baıtalyna umtyldy. Otqa jiberip edi, jýyrda taba alady. Aıaǵy bosanyp, saıaqqa qosylyp, dóń asyp ketken eken.

Tasattyq bergen jerdiń qasynan ótip bara jatsa, et bitken jaırap qalypty. Ettiń basynda aýzy, basy qalpetimen maı, eki meshkeı qorapty arbaǵa pisken etti tógip, kenelip júr, aýyzdary tolýly: «Ana tabaqty beri ákel!» degenniń ornyna tumsyǵyn kóterip móńireıdi. Olardyń ar jaǵynda et pen terini birdeı jınap, aıaǵy saıǵa tımeı, qoja-moldalar qazdańdap júr. Qaptaǵan ıt, jetim bala, kempir, qaıyrshy syqyldylardy meshkeıler múıizimen jaıpap qýyp júr.

Qartqojanyń oıyna álde neler keldi. Qazaqtyń qan jylap jatqany mynaý. Quzǵyndardyń, «jaqsylardyń», adamdardyń túri anaý. Myńdaǵan, mıllıondaǵan azamat ajalǵa ketip bara jatady. Júzdegen jaýyzdar masaırap, tamaqtan basqa qamy joq, eldi emip jatady. Olardyń jaýyz balasy úshin biz janymyzdy qurban qylamyz. Ne ótesisi, ne jaqsylyǵy úshin? Ádilet, tendik, adamshylyq qaıda? Olar bos sóz be? Olardy kim shyǵardy? Osynyń bárin istetip otyrǵan adam ba? Qudaı ma? Eger qudaı bolsa... degen oıǵa tireldi de, Qartqoja kúpir boldym ba dep táýbe keltiredi.

JAN SAÝǴA

Esekqyrǵan naıza boıy kóterilgende, eki-ekiden tizilgen elý shaqty attylar taýdy bókterlep, Qanaı molasyna qaraı qulady..

Boztorǵaı shyryldap, tań ala kóbeı bolǵan kezde, moladaǵy jaý dúrbi salyp, Alabastyń ıyǵynan úsh atty kisini kórdi. Taý basyndaǵy qaraýylshylar da jaýdy kórdi bilem, inine kirgen sýyrdaı shógip ketti.

Taýdyń basy sáýlelenip, tóńirek aıqyn kórindi. Qartqoja bir saıda kele jatyr edi. Eki atty kisi sypyldatyp. Alabasqa qaraı ótip ketti.

Qartqoja jasaqqa kelse, azamat at ústinde eken. Tómpeıdiń betinde top. Basqylar ortada. Bir-eki kisige jigitter qamshysyn bilep, aqyryp, tónip-tónip qoıady.

— Sender baıdyń sózin sóıleısiń...

— Soǵysamyz...

— Báribir, osynda ólemiz...

— Aldymen bolystyń basyn jutamyz... — degen aıqaı, gýildegen, dúrildegen keýde, tepsingen tegeýirin.

— Kóp bilsin, qaýym bilsin...— desti.

Kóp olaı tolqydy, bylaı tolqydy, bireý iredi, bireý soıdy, aqyl shyqpady. Jalyny qaıtqan káriler, ynjyqtar, qorqaqtar, baıdyń, jýannyń qońsylary, jýan atadan tize kórgen qorǵalaqtar jumystyń qaıǵysyn sóıledi. Jaý júrekter, kúıindiler, jastar, bir kisilik áli bar dańǵoılar, «ójetter, ur da jyqtar, urylar «soǵysamyz» dedi. Jamyraǵan qoıdaı shýlady. Qaı jaǵy kóp ekeni bilinbedi. Dármen qamshysynyń sabyna aq oramalyn baılap:

— Soǵysatyndaryn beri shyq!.. — dep topty taýdyń betine qaraı soza jóneldi.

Qorǵalaqtar, qorqaqtar sheginip qaldy. Erler irikteldi. Taıqalaqtar qaı jaǵyna qosylaryn bilmeı, eki jaqqa kezek júrip, eki toptyń arasyn jýyrda jiktetpedi. Bólingender qalǵandarǵa kijindi. «Jany táttilerdiń atyn aýdaryp alamyz, qamshy beremiz. Soǵyspaıtyn bolsa, jasaqta ne aqysy bar?» dep jankeshtiler qamshy basty. Qamshy jegen qorqaqtar qaıta tyǵyldy. Jasaq qaıta jandandy, soǵysqa qamdandy.

Qalaı soǵysý kerek?

Birneshe joba kórsetildi. «Alabastyń qýysynan shyqpaı, bekinip jataıyq, mergenderdi tar asýǵa qoıaıyq» desti bireýler. Endi bireýler: «Atysyp jeńe almaımyz, qolma-qol qara soıyl bolmaı ońbaımyz, qaptap kıip keteıik» desti. «Odan da qaıratty jigitterdi iriktep alyp tóbeleske kirgizeıik te, qalǵanymyz artynan tıeıik» degender de boldy. «Túnde, qapylysta basaıyq» deskender de boldy. «Elshi jiberip, aldaýsyrataıyq» degen de boldy. Aıaqtap kelgende bólinýge kisi shyqpady, birine-biri qara tartyp, ne de bolsa birge kórýge bel baılady.

Kishi besinde jasaq asýdan shubyryp túsip, taýdy qoınaýlap, Qanaı tamyna qıalaı saldy.

Opyr-topyr. Dybys joq. Sur qashqan. Tymaq jymyrýly, bas taıýly, taqymda — soıyl, shoqpar, naıza, aıbalta. Keıbirinde bytyra, shıti. Attar ala jabýly jaraýy, toǵy, jadaýy, kúılisi, júırigi, shobyr aralas. Bireý jelip, bireý shoqytyp keledi. Qanaıǵa bes shaqyrym qalǵanda, shetki adyrdy betke ustap, jasaq toqtady, uılyqty. Úsh jigit taýǵa tyrmysyp, — qaraýylǵa shyqty. Qaraýylshylar buǵyp qaıta tústi. Jasaq qozǵaldy. Nasybaı atyldy, aıyl tartyldy. Qarý qolda. Adyrdan sopań etip shyǵa keldi.

Qanaı ózenniń qabaǵynda. Tóńiregi jazańqaı adyrdan shyqqan kisi badyraıyp turady.

Jigitter qanat jaıyp qaptaı almady, túıdektelip qaq jaryldy. Dármen bastaǵan jaq jaltańǵa shyǵysymen quıyndaı zýlap, satyrlatyp shaýyp ketti. Sol qanat sozalańdap, artqylary adyrdan jýyrda aryla almady.

Molaǵa eki shaqyrymdaı qalǵanda myltyq daýsy satyr-sutyr etti. Jazańqaıdy tútin qaptap ketti. Jigitterdiń birsypyrasy jarq berdi, keıbiri attyń jalyn qushty, keıbiri túse qaldy. Aldynda jıyrma jigit ketip barady. Qartqoja art jaǵynda kele jatyp: «Oıpyrym-aı!»— dedi. Aldaǵylardyń biri omaqasa jer qaýyp edi. Oq burshaqtaı jaýdy. Tútin ishinde taǵy bireýler qan kóbelek oınady. Kósem top ydyraı bastady. Bir-ekeýi jyǵylǵandarǵa aınalaqtap, ózgesi keıin jarq berdi.

Qalyń top alǵashqy myltyq daýsymen birge-aq bytyraǵan. Toz-toz bolyp andaǵaılap, «qash-qashtyń» astyna alyp, aldy artyna jónelgen.

Sol qashqannan mol qashyp, jigitterdiń kóbi aýlyna tarady. Arttaǵylar ne bolǵanyn bilgen joq, Qartqoja da jansaýǵa qyldy.

BULT QOIýLANDY

Batystan shyqqan ketpekteı qara bult jeldi ishine tartyp, ýildeı bastady.

Torǵaı uıasyna, tyshqan inine tyǵylyp, jan-janýar bas qoryttaý qamynda.

Aýyl ábiger. Úı bastyryp, qazyq qaǵyp, baqan tirep, arba tartyp, alasapyran. Jaýlyǵy basyna túrilgen qatyndardyń aıǵaıyn daýyl julyp áketedi. Jelidegi qulyndar úrpıisip, shurqyrap, quıryqtary shoshaıyp delegeılendi. Eneleri tońqaıa jaıyldy. Qozylar aıyrylyp, buzaýlar yǵa bastady. Itter arba astyna, ashamaıdyń panasyna kirdi.

Jel kenet tynaıyn dedi. Tynǵany emes, ishin tartqany edi. Qaıta soqqanda, aýyldyń shańyn aspanǵa shyǵardy. Jaýyn syryldap keledi... mine tamdy, mine quıdy. Naızaǵaı jarq etedi, alystan emes, qaq tóbeden shart etedi. Qatyndar shylapshyn, samaýyryn, temir shelekterdi jaýyp júr. «Júgirme! Esikten bylaı ket! Otyr!» dep, erkekter balalarmen alysyp júr. Aınalasy bir-eki mınýt bolǵan joq, doldanǵan daýyl ýyqty syqyrlatyp, úıdi eńserip, áketip barady. Jurt jelbaýǵa, baqanǵa, keregege jabysyp jatyr. Daýyl údedi. Qutyrǵan quıyn shettegi qarasha lashyqtardy doptaı ushyrdy. Toıqaımalar — úsh qanat, tórt qanat úıler jalp-jalp etti. Úlken úıler de aldyna taman ıtinip, uıyqtap turǵan qatynnyń jaýlyǵy qusap, qıqaıyp qaldy.

Aldymen ushqan úıdiń biri Qartqojaniki edi. Jaýyn sabap tur. Qartqojanyń úıi jaırap jatyr. Ájesi keregeniń arasyna qysylyp qalypty. Qartqoja myqshyndap sýyra almaı, jeńgesin shaqyrady. Jeńgesi jaýlyǵyn qýyp ketken. Besigimen domalap jas bala tunshyǵyp jatyr. Kenjetaı buzaýda. Tógilgen aıran, jarylǵan qaryndy ıtter jep jatyr. Ústi-basy sýǵa malshynyp, Tuńǵyshbaı shaýyp kelip túse qaldy. Besikti kótere sala, ájesin shyǵaryp aldy. Úı búlingen, sharýa kúızelgen. Ájesi buǵanasyn ustap, bebeý qaǵady.

Jaýyn saıabyrlaǵan kezde:

— Búgin qudaıdyń urǵan kúni ǵoı, tarǵyl qunajyndy alyp ketti,— dedi Tuńǵyshbaı.

— Kim áketti?— dedi Qartqoja julyp alǵandaı.

— Seniń jasaqqa barǵan kesiriń. Bolystyń shabarmany áketti.

— Malda ne aqysy bar?— dedi Qartqoja.

— Maly tússin! Basty aıt, — dedi ájesi.

— Jasaqqa kirgenderdiń bárinen soıyp alyp jatqan kórinedi. Tólebaıdyń jalǵyz atyn áketti. Qazaq-orystan átiret alyp, eldi qıratyp jatyr.

— Jasaǵan-aı! Barma deı em, boldy ma? Osynda bir Imaqan degenge erip...

Jańbyr ashylǵan soń aman úılerdiń kisileri qulaǵan úılerdiń topanyn tamashalap kóristi. Aıaǵan boldy.

— Bir qunajynmen qutylsańdar ne qylsyn? Jigitterdi de ustap jatyr deıdi. Nyǵmandy, Shákimandy ustap áketipti. Ybyraı qashyp ketipti. Onyń bir ógizin áketse kerek,— dep árkim estigenin aıta bastady.

— Dármen qaıda eken?— dedi Qartqoja.

— Dármen erlik qylypty. Eldi arandatqansha, ózim qurban bolaıyn,— dep, qashpaı ózi berilipti.

— Ustaǵandardy qaıtipti?

— Abaqtyǵa jóneltip jatsa kerek.

— Imaqan qasham dep, úıin jaman shyǵyndatsa kerek.

— Qashý beker ǵoı. Qashyp júrip kún kóre ala ma?

— Árkimge jan kerek. Bireýdiń otyna bireý kúıe me? Imaqandiki aqymaqtyq. Onyń kesirinen aýylyna da zıan salyp otyr,— dedi bireý.

Endi bir otaǵasy turyp:

— Senderdi izdeıtin bolsa, shyraqtarym, qasham dep, aýyldy masqara qyp júrmeńder. Aldymen ózimiz ustap beremiz,— dedi.

Myna sóz Qartqojanyń óńmeninen atyp jibergendeı boldy. Týysqannyń, aýyldyń túri mynaý. Endi qaıda barǵanda jan qalady? Aǵaıynnan, aýyldan qaırannyń joqtyǵyn, qazaqtyń bereke, uıymnyń bas panalatqandaı eshbir tıanaqtyń qalmaǵanyń, qıyn qystaý kún týsa, árkim óz basyn qoryttap ketetinin Qartqoja sonda bildi.

Burynǵy senim, burynǵy talaby, burynǵy úmiti bári de joqqa shyǵyp, qarýsyz, japan túzde jalańash, jalǵyz qalǵandaı kórindi.

Aýyl kisileri shaıyldap sóılesip, qıraǵan úılerdi jınasyp, bireýdi minep, bireýdi shenep, bireýdi júptep jatty. Qartqoja eshkimge til qatpady. Kózin súrtip, kemsendep, buǵanasyn sıpap, aýyrsynyp otyrǵan ájesine qarap, sileıip otyryp qaldy.

QARA TALASQANDA

Kúzem ótti. Aýyldy aınalyp, qıqýlap, qosh aıtysyp tyrna da ketti. Kók surqyl tartty. Shóp qýaryp, japyraq sarǵaıyp, mal-jan tońazýǵa aınaldy.

Jigitterdi 15 kúnnen qaldyrmaı jóneltedi degen jarlyq shyqty. El sandaldy.

Bireýler kerýenge mal aıdaýǵa, bireýler tas kómir qazýǵa, bireýler tuzǵa, bireýler poshta tasýǵa kirisip, qaıtse jan qalýdyń qamyn isteýde.

«Jaýyndy kúni ıt pen bala qutyrady» degendeı, so kezde aqsaq, taz, mylqaý, búkirlerdiń qany jerge tımedi. Olardy ornyna kórsetýge jaldaǵan kisi Qytaı qorǵanyna tyǵylǵannan kem bolǵan joq.

Baıjumyrdyń tazyna bir sıyrǵa sóıleskenine úsh kún bolyp edi. Ýádeli kúnde mal alýǵa kelmegen soń, Qartqojany taǵy jiberdi.

— Iapyr-aı, ol ıt taǵy aınyp qaldy ma? Kelse kerek edi ǵoı... Ol aınysa, ekeýimiz birdeı ketemiz-aý!.. Eki áıel ne kún kóredi? Kimge súıenedi?.. Aǵaıynnyń túri mynaý... Iapyra-aı, shynymen aǵataıym da ketkeni me? Qoı ketpes. Taz kóner. Eń bolmaǵanda, mal qosarmyz. Ol bolmaǵanmen neǵyp bir jarymjan tabylmaıdy? Neǵyp bir jaryq sáýle bolmaıdy?

Úmit pen qater bezbenge túsip, keıde úmit, keıde qater basyp, Ásheter aýylyna jetkenshe jetise almady. Basqa oı tumsyqqa urǵandaı sheginip, kelmeıdi.

— Ásheter aýylynda Zeken sasyp júr edi. Bile keteıinshi!— dep solaı júrdi.

Álde jylaǵan balanyń, álde qyńsylaǵan ıttiń, álde syrqat adamnyń daýysyndaı alystan bir daýys estildi. Taıanǵan saıyn daýys sarnaýǵa aınaldy. Júrekke jaısyz tıedi. Baratyn úıine aýyldyń kisileri júgirisip kirip jatyr. Daýys sol úıden shyǵady.

Kirip kelse, tolǵan kisi. Zeken sarnap bebeý qaǵady. Bireýler basyn súıep, bireýler qolyn ustap otyr. Qan dirdektep aǵyp tur.

— Kúl ákel!.. Qurym kıiz joq pa? Bylǵary etik qaıdan tabylar eken? Molda joq pa?..— dep, sasqalaqtap qandy toqtata almaı jatyr. Óz barmaǵyn ózi shaýyp tastaǵan eken. Bir úıdegi jalǵyz jigit. Jaldamaq kisisin bir qarjy artyq berip, tartyp áketken eken.

Qartqoja aıady, jıirkendi, qoryqty. Atyna tezirek minip, júrip ketti.

Baıjumyrdikine jetkenshe talaı qaterli oılar keldi. Zekenniń qoly elesteı bergendeı boldy. Kelse, taz úıinde joq.

— Qaıda ketti?

— Buqabaı aýylyna ketti,— dedi sheshesi.

— Bizge bergen ýádesi qaıda?

— Ony bilmeımin. Basqa bireýge kelisip qoıdy, bilem.

— Oı, allaı! Mundaı da jaýyzdyq bolady eken!— dep tura jóneldi. Jas yrshyp ketti.

Jer dúnıe taryldy. Qarańǵylyq túskendeı boldy. Jyltyraǵan sáýle qalmady. Basy salbyrap, ıyǵy túsip, denesi bylq-sylq etip ketti. Qalaı, qaıda bara jatqanyn da sezgen joq. Artynan kelgen bireý: «Mal-jan aman ba?» degende selk etip, basyn kóterdi. Nurymqan eken. Ol bir búkirdi siltedi.

Búkir arzanǵa jaldanar degen sóz nedáýir demesin boldy. Jaldanar ma, kim biledi dep kúdiktense de, jaldanar degen úmitke jabysa bergendi táýir kórdi. Ol úmit bolmasa, jardan qulap ketetindeı edi. Úsh úı jataqtan túzge otyryp jatqan bir qatyndy kórip «jolym boldy» degendeı, úmiti taǵy nyǵaıdy.

Taýǵa kirgen soń orman jıilendi. Aldy — tar kezeı. Bireý ustap alatyndaı, júregi túrshigedi. Jaltaq-jaltaq etedi. Qıaǵa qaraı órleı bergende, er-toqymdy bir kók sholaq shyǵa keldi. Kisisi qaıda? Netken at? Endi bir 20-30 qadam asýǵa órmeleı bergende, Qartqoja: «Alla!» dep, atynan ushyp tústi.

Esi aýyp qalǵan eken. Baltasy belinde qystyrýly eken. Eńbektep, eptep, tastan baryp syǵalady. Qaraǵaıdyń butaǵynda qol shylbyrmen moınynan asýly bir kisi salbyrap tur. Moıny soraıyp, basy búgilip, qoly denesine jabysyp siresip qalypty. Túri tanymal tárizdi. Áneý kúni jasaqta kórip edi.

İlgeri júrýge qorqyp, Qartqoja sheginip yldıǵa tústi. Óńi ekenin, túsi ekenin aıyra almady. Jyn soqqan kisideı, aýzy jybyr-jybyr etti. Túri jurtta qalǵan sý shúberekteı bolyp, erni kezergen.

Yldıǵa túse sala, Qartqoja artyna alaq-alaq etip shaýyp barady. Sol shapqannan shaýyp, taýdy aınalyp ketti. Qaıda barady? Ne bitirdi?

Mine estısiz.

QOSH AMAN BOL

Ol kúni Qartqoja laǵyp teris shyǵyp ketip, dalaǵa túnegen. Erteńinde esin jınap, suraı-suraı búkirdi tapqan. Óldim-taldym degende, kózdiń jasyn ıip, bir buzaýly sıyr bermek bop, búkirdi alyp qaıtqan.

Búkirdiń búkirine bas shulǵyp, qudaıdaı tabynyp, túsken jerde alaqanyna salǵandaı, mápelep alyp keldi. Úı ishi de «qydyr» kelgendeı, qýanyp qaldy.

— Áje, baryń bolsa qımylda!

— Búıen qartadan bir tutamdaı qalyp edi. Aq irimshikke qosyp, sony beremiz de.

— Áıteýir razy bolsyn! Ózi bir qyljyr adam kórinedi. — Baryn búkirdiń aldyna tartty. Búıen qarta shylǵı maı eken. Búkir kepıetsinip jemedi. Jalynsa da bolmady. Búkirdiń salyp otyrǵan salqyny eken, erteńinde sıyrdan sıyr jaratsynshy. Aınaldyrǵan úsh-tórt sıyrdyń qaq mańdaıyna jabysty. Súttisi de, quttysy da aqbúıir sıyr edi. Óz ıgiligi bolǵan soń, qynjyla-qynjyla berdi.

Aýyl kúrsinedi. Kúrsinip júrip qybyrlaıdy. Ár aýyldan 5, 6, 7, 10 shaqty azamat ketkeli jatyr. Óńkeı kók órim, kógen kóz, janmen jan asyrap júrgen sorlylar. On toǵyz ben otyz birdiń arasynda baıdan, jýannan bir adam joq, bolsa da jol tapty. Qaı jerde tesik bolsa kúshtiniki, maldyniki boldy. Ysqatqa, tóleýge beretin aryq-turaq, qatpa qyrshańqylardaı, kedeı bitken shetke qaǵylyp, irikteldi. Balapan — basyna, turymtaı— tusyna...

Etigin ultartyp, kıim-keshegin jamatyp, ala qorjyndy aýdaryp-tóńkerip abyrjyp júr.

— Azyqqa ne alamyz? Tósenishti qaıtemiz? Tekemetten bir tilip alsaq qaıtedi? Analar qaıtedi eken? Alýǵa jaraıtyn kórpe bar ma? Aqshasyz bola ma? Jolda aýyryp-syrqasań qaıtesiń? Satarlyq mal bar ma? Barlyq maıdy alasyń da. Ózderiń qaıtesiń? Mine, Qartqojanyń úıindegi áńgimeniń túri.

Bas asaýlyq bylaı qaldy. Bulqynýǵa dármen joq. Jardyń basyna ıirip, toǵytatyn qoıdaı, soıatyn maldaı jurt jınalýda. Ana dúnıeden ıman tilegen, ólimge bas baılaǵan úmitsiz aýrýdaı endigi tilek — jol amandyǵy, densaýlyǵy. Kúsh salǵany qolyndaǵy qara-qurasy, qınaǵany qolynan kelgeni — jany.

Júrgenshe talaı sumdyqtar boldy. Barmaǵyn shapqan, jilinshigin tyrnap almas jaqqan, jarasyna tazqaryn japsyrǵan, saý denesin otqa kúıgizgen, kózine tuz, izbes seýip, soqyr bolǵan, mertiger me ekem dep asaý mingen, bıik tamnyń, aǵashtyń, tastyń basyna shyqqan, kúıdirgi jaǵynyp jamandattyń etin shala pisirip jegen, ushynar ma ekem dep aýzyn súrtpeı, dalaǵa júgirgen... kóp boldy. Talaılar dertke ushyrady, talaılar jarymjan boldy, neken-saıaqtar ólip te qaldy. Alaıda kópshilik jankeshtilik ete almady. «Kóppen kórgen — uly toı», «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi» syqyldy dátke qýatpen kóndigip ketti.

Jigitter attanǵaly jatyr.

Aýyl ýlaǵan-shýlaǵan. Mal baǵýsyz, suraýsyz, qudyqbasy, qotan opyr-topyr. Arbada buzaý móńireıdi, úı artynda ıt ulıdy... Azan-qazan. Shapqylasqan, júgirisken, japyldasqan erkek, kúrsingen, solqyldaǵan, ishin tartqan shal-kempir, apa-qaryndas, sheshesi ıterip tastap, shyryldaǵan jas bala. Tósek-oryn, azyq-túligin arbaǵa tańysyp, kólikterin qamdasyp jatqan jigitter. Álden ýaqytta kólik daıar boldy, aldy aıǵaılasyp, aýyldan baıaýlap jónele bastady, arty sozalańdap, aýyldan aınalaqtap shyǵa almaı jatyr.

— Áıelder barmasyn, qalsyn! — degen bir-eki aıǵaı shyqty. Biraq áıelder kópke sheıin erip qalmady.

— Áje, sharshap qalasyń ǵoı... — deıdi Qartqoja. Ájesi Qartqojadan kózin aıyrmaıdy, jasy telegeı-teńiz bop atady. Sóıleı almaıdy, kemseńdeı beredi.

Kóp molaǵa taıanǵanda, arba men áıelderdi anadaı jerge tastap, erkekter tyrym-tyraǵaı jaıaýlap, moıny salbyrap molaǵa shubyrdy.

Jurt jınalyp, ózdi-óziniń óligine quran oqysyp bolǵan soń, Qosymbaı molda túregelip:

— Dáreti joqtaryń dembi soǵyńdar! Sadaqa berip, arýaqtan medet, qudaıdan tilek tilep, eki raqat namaz oqıyq!— dedi.

Dáretsizder alaqanyn topyraqqa soǵyp, dembi qaǵysty.

Top sap túzedi. Aspandy sur bult basyp, qabaǵyn túıip, kúndi kórsetpedi. Tóbesi opyrylyp, úńireıgen kórler kúzdiń yzǵarly jelimen ún qosyp, jeldi kúngi bóshke kúbiniń aýzyndaı ýildeıdi. Qosymbaı moldanyń «Alla ákbar!» degen daýysy jer astynan shyqqandaı kúńirenedi. Kóz sájdede, júrek allada. Tize basqany tilsiz kúshke, jaýyz taǵdyrǵa bas ıgendeı boldy, sájdege bas qoıǵany jer qushqandaı, kór qushqandaı boldy.

Qartqoja egildi, tula boıy, bar tamyry solqyldady.

Egilmeı qaıtsin? Arba basynda ájeleri kúńirenedi, mola basynda erkekter kúńirenedi, molada arýaqtar kúńirenedi, dalada mal kúńirenedi, jalǵyz Qartqoja emes, qalyń qazaq, Saryarqa kúńirenedi.

— Aýmın!..— dep bataǵa qol kóteredi.

Keńkildegen daýys:

— Ia arýaq!.. Ia babam!., tuqymyńdy shynymen qurtqanyń ba?..

Aq sarbas... Ia Ǵaýsyl aǵzam!.. Boz qasqa!.. Qyrshyn jastardy... báleńnen, qazańnan qaǵas qyla gór... qoldaı gór!..

— Aýmın!

— Ilahı aýmın!..

— Qosh aman bol!

ÚSHİNSHİ BÓLİM

MAIDAN

Aıaýly oqýshylar! Qartqojanyń tartqan beınetin oqyp, jandaryńyz jabyqqan shyǵar. Sondyqtan sizderdi Qartqojamen birge qalaǵa aparyp, jigit alǵan (prıem bolǵan) jerde qalanyń saýdagerlerine, baı, bolystarǵa aýnatyp jegizip, doqtyrlardyń para alǵanyn kórsetip, Qartqojamen birge jalańashtap monshaǵa aparyp aýyrtyp, toǵyz tazben birge qamap, dúńgenderden taıaq jegizip, áýre qylmaı-aq, týra maıdanǵa alyp barǵaly otyrmyz.

Orman tóńirek or. «Okop» degeni or eken. Tań atsa, jigitter tamaqtanyp or qazýǵa ketedi. Túste bir tynyǵady. Kúrs-kúrs zeńbirek daýysy estilip jatady. Dúrildep aptamabel ótip jatady. Qaq tóbeden dyryldap aıyrpylan kelip qaldy. «Qash», «jat!» degen aıqaı shyqty. Jigitter tyrym-tyraqaı jata qalady.

Qartqojaǵa «parohod», «poıyz», «aptamabel», «aıyrplan», «okop», «bomba», «granat», «pýlemet», «samolet» degen sózder aýyldaǵy Sársembaı, ala syrmaq, qara kebeje, tor baıtal degenmen bir esep bolyp ketti. Biraq aty tanys bolǵanmen, qandaı tetikpen júrgizip, zymyrap ushyp júrgenine mıy jetpeıdi. Tetik álemi qarańǵy túnmen bir esep kórindi. Máshınemen, motormen, býmen, benzenmen, spırtpen júredi dep estıdi. Bárin júrgizetin máshıneni júrgizetin ne? Ol «birdeme» bolsyn. Ol «birdemeni» taǵy ne júrgizedi? Sıqyr ma? Peri me? Jyn ba? Qudaı ma? Oǵan aqyly jetpeıdi. Jyn, peri deıin dese, aptamabelge, aıyrplanǵa minip júrgen kádimgi adam. Kádimgi kózi tuzdaı, muryny bizdeı sary orys. Qartqoja orystyń, tatardyń biletin oqyǵan kisilerinen surastyrdy. Olar oqýmen, ǵylymmen tabylǵan dep túsindirgen. Keıbiri Qartqojaǵa uqtyrmaq bolyp ta áýrelengen. Qartqoja túk uqpaǵan. «Oqýmen tabylǵan» degenge sengen, qol qoıǵan.

Qartqoja — júzbasy. Kóbinese qoly bos. Aspandaǵy torǵaıdaı shyryldap júrgen aıyrplanǵa qarap, qıaly aspandy kezedi. Aıyrplanǵa minip, bultpen aralasyp, kókke sharyqtasam, kókte júrip jerdegi jybyrlaǵan jandarǵa kóz jibersem, ushyp júrip, qazaq dalasyn kezip sharlasam, aýyldyń ústine baryp, qara qustaı qalyqtasam, aıyrplandy dyryldatyp, eldi bóriktirip, uıqysyn shaıdaı ashsam, qazaq qorqyp, tasattyq berse, tasattyqtyń etinen jep, «álemet» emes «óner» dep jurtqa túsindirsem, ózderin de mingizip kórsetsem, kóp aıyrplanmen nadan eldi kóshirip ákelip, osy tamashalardy aralatsam, qazaq ta aıyrplannan qoryqpaıtyn bolyp, ózderi istep úırense... taǵy, taǵy, bolmaıtyn qıaldar basyna keledi. Qıalyna ózi qýanady, jymyń qaǵyp masaırap otyrady. «Áı, júrmeımiz be?» degende, qıalyn bólip, jerge túsedi.

Taǵy da jumys. Qara jumys. Jaıaý júris, sharshaý, uıyqtaý, urys, keris, boǵaýyz — bárin basyp ketedi, qul turmysqa taǵy baǵynady. Aıyrplan alys, qaıda barsyn?

Áýeli kezde Qartqoja myltyqtyń daýysyn estise, oq tıip jaralanyp qaldym ǵoı dep buǵyp jata qalýshy edi. Jaraly kisi bolyp, jýyrda basyn kótermeýshi edi. Qımyldap kórse, aman bolady. Sodan keıin myltyq daýysy shyǵysymen aıaq-qolyn qımyldatyp baıqaıtyn boldy. Áýelde aıaǵyn qıa bassa bildirmesine tıip ketip, jaryp alatyndaı, atylyp ketetindeı, soqtyǵyp, ilinip ketetindeı trambaıynan da, poıyzynan da úrkip turýshy edi. Júre-júre boıy úıir bop, trambaıǵa ózi minip ketetin boldy. Áıtse de atqa mingen bala tárizdi, taqymy bekimeı júrdi.

Kelerde «Samar», «Mákárji», «Máskeý», «Petrbor» degen qalalardyń atyn esitip, anadaıdan qarasyn kórgeni bolmasa, kúzetshi soldat qamaǵan qoıdaı shashaý shyǵarmaı aıdap kelip edi. Maıdanǵa kelgen soń, kishkene erkindeý boldy. Bir tatarmen erip Rıga qalasyn da aralap kórdi. Kósheleri masa taıǵandaı tep-tegis. Tóbesine qarasań taqıa túsetin bıik, sulý úıler. Óńkeı jarqyraǵan shyny magazınder, magazın aldynda eńgezerdeı — arystan. Qartqoja tiri eken dep qalady. Sóıtse, súgiret bolady eken.

Bir taı qalǵan nársesi — andar, qustar baqshasy boldy. Sharbaq. Sharbaqtyń ishi — taý, kól orman, kógal. Kóldiń ústinde symnan toqylǵan kúmbez tur. Kóldiń beti, orman ishi, taýdyń júzi qaınaǵan neshe alýan qus. Búrkit, qarshyǵa, qarǵaǵa sheıin bar. Aıý, jolbarys, arystan, qasqyr, túlki, kıik, buǵy, maral, arqar, taýteke, sileýsin, qulan, bulan, maımyl... ne kerek, dúnıe júzindegi jan-janýardyń bárin sonda jınasa kerek. Qartqoja pildi de kórdi.

— Iapyrmaı, bulardy qalaı ustap aldy eken?! Qalaı asyrap saqtaıdy eken? Jerdiń júzindegi maqulyqty bir-aq kúnde biletin boldyq qoı! Ábzı, osy ónerdi kim tapty eken?

— Ne nárseni?

— Ańdardy ustaýdy.

— Nemister tapqan bolar. Alar kúltýrnı halyq bıt.

— Nemis ónerli eken-aý!

— Tý! Nemis shýlaı endi.

— Nemis kúshti me, orys kúshti me?

— Orys nemistiń bır barmaǵyna kelmás.

— Endeshe nemispen nege soǵysady?

— Patshalar bıt. Sen ne ıshlársiń?

— Patshaǵa ne jetpeıdi?

— Alar kópeslerniń, alpaýytlarynyń paıdasyn ishlı.

— Endeshe kópester nege soǵyspaıdy?

— Alaı bolmı endi. Húkýmát bolǵash, armıasi bolyrǵa tıish. Kýpesler qarnyn qampaıtqannan bashqa ánıiniń... sýǵysha ma?

— Soldattar aqyny kep ala ma? Nege qyryla beredi?

— Shortynyń aqysyn alsyn ma? Nadan bıt. Nadan bolmasa, qazaqlar, sartlar shýshyndaı harap býlmaǵan bolar edi.

— Solaı de...

Qartqoja mundaı sózderdi árkimnen estıdi. Maıdanda qandaı keremet, qandaı qıanat kórse de, surastyra kele, ne ǵylymnyń kúshi, ne aqshanyn kúshi bolyp shyǵady. Qartqoja óziniń jaman oıyn júgirtip, dúnıeniń qyzyǵyn kórýge eki-aq nárse kerek eken dep jorydy: biri — aqsha, biri — ǵylym.

QARAŃǴYDAN JARYQQA

Qartqoja ańǵal, ańqaý, salqam bolýshy edi. Júz basy bolyp bar tapqan aqshasyn joldastary qaltasynan urlap qoıyp, bir renjidi. «Ońbaǵannyń saıaǵy túzde júrip tebisedi» dep or qazýda, maıdanda júrse de, jigitterdiń ata namysy, baq kúndestigi arylmaı, arasynan búlik shyqty. Bir jaǵy Qartqojany túsiremiz dep, bir jaǵy túsirmeımiz dep qıan-keski boldy. Júzden bir kisi elge qaıtýǵa jerebe ustaǵanda, Qartqoja osynsha dámelense de shyqpady. Jaqyn arada súıindik jigitteri jınalyp Qartqojaǵa aǵasy Tuńǵyshbaıdyń ólgenin estirtti. Osynyń bári Qartqojanyń eńsesin kótertpeı, júdetip júrgen ústine aıaǵyna sharapneldiń synyǵy tıip, nazretke jiberildi.

Nazrette qolyn, aıaǵyn kestirgen, kózinen aıyrylǵan, murnyn juldyrǵandar da bar eken. Olarǵa qaraǵanda, Qartqojanyń jarasy oıynshyq tárizdi. Solarǵa qarap, Qartqoja shúkirshilik qyldy. Áıtse de sary ýaıym qyr sońynan qalmady.

Ózi bolsa, jaraly. El qaıda, kún qaıda? Qaı jaqtan kelgenin bilmeıdi. Ólse, ıman aıtatyn da jan joq. Aǵasy bolsa, óldi. Úıi qoı torǵaı, panasyz. Bir qunajynyn urlap qoıypty. Úıine kór-jer alyp qaıtam ba dep júrgen aqshasyn urlatty. Keıidi, nazalandy. Qudaıǵa da tili tıdi. «Qor ǵyp nesine jarattyń? Túk bilmeımiz soqyrmyz. Basqalardyń kútýshi áıelderine sheıin tap-taza, oıyny — oıyn, kúlkisi — kúlki. Bizdeı qańǵyp óletin emes. Qaıda barsa da adaspaıdy. Qutyrmaı qaıtsin?»

İshi pysyp júrgende bir bashqurtpen tanys boldy. Tiline alǵashqyda tosańsyp júrse de, azdan soń ańǵaratyn boldy. Bashqurt turmysyn surady. Olar da qazaq syqyldy jurt eken. Artyq oqýly da, ónerli de emes, biraq egin, baqsha salady, bal kásip qylady, soldatqa barady, eti tiri, erleý kórinedi. Sol bashqurttyń erligin Qartqoja kózimen kórdi.

Qartqoja ekeýi tysta otyr edi. Nazrettiń janyna kelip, bir qazaq dambalyn sheship, túzge otyrady. Kúzetshi orystyń kózi shalyp qaldy. Júgirip baryp, qazaqty jelkeden qoıyp-qoıyp jiberdi. Qazaq dambalynyń baýyn ustap jyǵylyp turyp, esi shyǵyp qaldy. Bir qolymen basyn qorǵaı berdi. Bashqurt jigit atyp turyp, júgirip baryp, kúzetshini jaǵadan alyp, jaqtan tartyp-tartyp jiberdi. Dáriger kelgende nedáýir tóbeles bolatyn edi.

— Nadan eken dep urýǵa bola ma? Osyndaı zorlyǵy qalmaıdy,— dedi kelip entigip.

— Bizdiń týysqandiki de jón emes qoı. Basqa jer quryp qalǵandaı.

— Dalanyń qazaǵy qaıdan bilsin?

Qazaqtyń taıaq jegenin kórgeni jalǵyz bul emes-ti. Buryn búıtip ara túsetin kisini kórmeýshi edi. Bashqurttyń ójettigine súısinip qaldy.

Qartqoja bashqurtpen áńgimelesip júrip, oqytatyn bir orys taýyp aldy.

Andreı deıtin orys. Qazaqshaǵa sýdaı. Sibirge aıdalyp júrip jer aýǵan qazaqtyń urysymen birge qashyp, qazaq ishine kelip, sińisip 5 jyl turǵan eken. Qazaqtan kórgen jaqsylyǵyn umytpaıdy eken. Sol orys qoly tıgende Qartqojany azdap oqytyp turdy. Oqytqanynan buryn, Qartqojanyń kózi ashylǵandaı kóp sóz aıtty. Qazaqty maqtady.

«Qazaq qaıyrymdy, keń, meımandos, zerek, aqyldy jurt. Aýyz ádebıeti, mýzykasy baı. Oqysa, qazaq tez túzelip ketedi. Oqý kerek. Patsha jaman. Qazaqty el qylmaıdy. Bizdiń mujyq ta nadan. Basqa jurtty jek kóredi. Patsha turǵanda, qazaqtyń da, mujyqtyń da, jumysshynyń da turmysy ońbaıdy...»— deıdi. Osyndaı sózderdi Andreı kóp aıtady. Qartqoja nanar-nanbasyn bilmedi. Nanbaıyn dese de sózi shyn: eriksiz nanady. Qarańǵy oıyna az-azdap sáýle túskendeı bolady. Jumysshylar arasynda qyzmet istep, ony-muny kórip, bashqurt, tatar, orys, qazaq oqyǵandarymen sóıleskennen beri, neler tamashany, eldi, jerdi qalalardy kórgennen beri, dúnıeniń sheti Baıanaýyldan neshe kúndik eken dep oılaıtyn Qartqojanyń aqyl aýdany azyraq keńigendeı, jalǵyz óz basynan góri kóptiń de qamy degen sózderge qulaq qoıǵandaı boldy.

Keıde oılanyp otyryp, Nekolaıǵa táńir jarylqasyn aıtatyn boldy. Nekolaı qazaq jigitterin qara jumysqa almasa, Qartqoja jol kórer me edi, kózi ashylar ma edi! Bu da bir esepten teris bolǵan joq dep oılady. Qartqojaǵa jaqsylyq qylam degen oı úsh uıyqtasa Nekolaıdyń túsine kirmegenin qaıdan bilsin...

Sondaı kúıde júrgende, bir kúni Andreı Qartqojaǵa qýanyshty habar estirtti.

— Jaqsylyq bolady.

— Nemene?

— Revolúsıa.

— O ne sez?

— Patshany túsiredi. Bostandyq teńdik bolady.

— Patshany kim túsiredi?

Andreı saıası partıalardy, saıasatty, jumysshylardy aıtty. Qartqoja partıa-sartıasyna túsingen joq, tek «patshany túsiredi, bostandyq bolady» degenin uqty. Patsha túskende, kim bılemek? Ol arasyn da bilgen joq. Áıteýir jaqsylyq habar ekenin bilip, Qartqoja da súıindi.

— Bizdi qaıtedi? Qaıtara ma?— dedi.

— Qaıtarady, patsha túsken soń, soǵys bola ma?

— Bolmaıdy.

Qartqoja onan jaman qýandy.

Eki kún ótken joq: «Rebálitse! Patshany túsiripti!» degen laqap dúńk ete tústi. Andreıdiń aıtqany keldi. Qartqoja joldastarymen birge qyzyl jalaý kóterip, dúrmekke kirdi de ketti.

JOLDA

Kóktemniń baýyrmal, jarqyn kúni jerge nuryn úshkirip, yzǵaryn alastap, júzine shyraı bergende, jigitterdiń de boıy jadyrady. Toqymdyǵy keppeı júrgen qýańqy janýardaı jerge tyrańdap aýnap, silkinip, artqy aıaǵyn tebinip. Arqany saǵynǵan kezde, súıindik jigitterine de kezek tıdi. Qaıtqan qazdaı qıqýlap, lek-legimen poıyzǵa mine bastady. Betin elge qaraı burdy. Aıda! Nesin suraısyń?

— Ke-re-ký!

Poıyzǵa mindik — aýylǵa keldik! Shirkinniń júrisi dúldúl emes pe? Oıyn-kúlki, qyzyq, dýman, óleń, aıqaı, án, basqan saıyn taý, orman, ózen, kópir, baraqod. Qala, qala, qala... Qaladan aıaq alyp júre alsańshy. Orys qalaı ese bergen?!. Qaıda syıyp jatqan!.. Qazaqty qalaı basyp ketpeı júrgen. Qazaqty kóp deıdi. Qaıda, qarasyn kóre me?

Túneýgindeı emes. Myltyq alyp qoısha qamamaıdy, «Arda», «kırgız» dep, jelkege túımeıdi, keýdeden ıtermeıdi, ustaýdan bosanǵan tutqyndaı, túsken jerde anany bir, mynany bir tamashalap, kóshe qydyryp, erkindep ketedi. Ashyq aýyzdar qalyp ta qoıady. Qalǵanmen ne kerek! Jol belgili, poıyz daıar, bılet tegin, taýyp keledi. Surastyryp, júretin joldy da, soǵatyn qalalardy da bilip alǵan. Paraboz da Qartqojaǵa tanymal qara ógiz syqyldanyp ketti. Poıyzdyń tártibin de bilip aldy. Poıyz toqtaǵanda, ishindegi dárethanaǵa otyrýǵa bolmaıtyny, qońyraý úsh qaǵylsa júretini, esik aýzynda turǵyzbaıtyny, kópirden ótkende terezeden qaratpaıtyny, júrip kele jatqanda sekirip túsken kisi ólip qalatyny bári belgili boldy. Endi orystan da qoryqpaıdy: tiliniń bótendigi bolmasa, júregi de, oıy da ózimizdikindeı. Andreı qaı qazaqtan kem? Artyq emes pe? Qartqojaǵa sondaı aqyl aıtqan qazaq boldy ma?

Súıindik jigitteri on shaqty kúnde Ombyǵa kelip qaldy. Domalańdaǵan qara tory jigitter saptamasynyń qonyshtary salpyldap, tymaqtary sholtıyp, aıǵaı-uıǵaı ıtermelesip, boqshalaryn, tósek ornyn súırelep poıyzdan túsip jatyr. Jigitter túsken kezde baǵzaldyń aldyna jınap júrgen bireýlerdi kórdi. Kıimi oryssha bir jas jigit jumysshylardy jınap alyp, ortasynda turyp sheshendik qurdy.

Nekolaıdyń qazaqqa istegen zorlyǵyn: jerin mujyqqa ápergenin, tilin, dinin buzýǵa sharalar tutynǵanyn, qazaqty qara jumysqa alǵanyn, joǵaltyp, jutyp qoımaq bolǵanyn, endi ol jaýyzdyń qarashyǵy batyp, bostandyq týyp, qazaq jurt bolýǵa bet qoıǵanyn, qazaq jigitteri qaıtyp kele jatqanyn kórip, qýanǵan soń, quttyqtamaq bolyp turǵanyn... taǵy da alqynǵan, kópirgen, lepirgen kóp sóz sóıleıdi.

Jigitter alǵys aıtyp, qýanysyp:

— Óziń qaı eldikisiń? — dep surady.

— Súıindikpin.

— Baýyrymyz ekensiz ǵoı... týysqan boldyń ǵoı...

— Men de senderdiń súıindik ekenderińdi tanyp, sóılemeske dátim shydamady.

— El aman ba eken?

— El aman. Shyǵyn joq. Qys jaqsy bolyp, kúıli shyqty.

— Bizdiń aýyl aman ba eken?— dep suraǵandar da boldy. Kóńil jyqpaıtyn jigit eken.

— Sizdiń de aýyl aman, sizdiń aýyl da aman... — dep bárin káni qyldy.

Sóz bitken soń, jigitter piristenge qaraı baratyn shoıyn jolmen qalanyń ishine tartty.

Piristen basynda ýlap-shýlap, eki kún jatyp, boraqodqa mindi. Boraqodta qazaqtan da matros, káshegerler bar. Olardyń ishinen de súıindik tabylyp, jampańdasyp, shýlasyp jatyr.

Keshke jaqyn boraqod ústinde garmon daýysy shyqqan soń, Qartqoja joǵaryǵa ketti. Orystyń jas jigitteri garmon tartyp, án salyp jatyr eken. Orysy, qazaǵy qamalasyp, tyńdap tur eken. Burynǵydaı emes, syrnaı-kerneıdiń, orystyń daýysy da jyly kórindi. Ertistiń eki beti — jasyl orman, jasyl toǵaı. Sol jıekte qazaq aýyly, qazaq maly kórinedi. Jar basynda boraqodty tamashalaǵan qatyn-qalash, bala-shaǵalar da turady. Basqan saıyn eldiń lebi esedi. Nan, jumyrtqa, sút, balyq sata kelgen jıek qalalardyń mátúshkeleri de qazaqqa bir jaqyndyǵy bardaı, jyly kórinedi. Qartqojanyń júregi lepiredi. Týǵan aýylynyń, úıiniń, ájesiniń kóńirsigen, qońyrsyǵan týǵan ıisi murnyna kelgendeı bolady.

TÝǴAN JER

Týǵan jerdiń kádirin týǵaly túzge shyqpaǵan eldegi adam qaıdan bilsin?

Týǵan jerdiń kádirin alys jerge uzatqan, uzatqanyna álde talaı jyl ótken qyz bilmese, kim bilsin?

Týǵan jerdiń qymbatyn ǵylym izdep, shet jaılap, kitap qarap sarylyp, kóziniń maıyn taýysqan, kósheniń shańyn kóp jutqan shákirt bilmese, kim bilsin?

Týǵan jerdiń artyǵyn, jazataıym is etip, kúshtilerge kúsh etip, eriksiz elden aıyrylǵan, shetten dámi buıyrǵan, jattan syılaý kórmegen er bilmese, kim bilsin?

Týǵan jerdiń asylyn qarańǵy úıge qamalyp, qara nan men qara shaı júregin kesip jatqanda, qazy, karta, sary qymyz kózinen bir-bir ushyp esil elin saǵynǵan, bir kórýge zar bolǵan tutqyn bilmese, kim bilsin?

Týǵan jerdiń kádirin áleýmettik isine basyn baılap jegilgen, keńsede qaǵaz kemirgen, kúıip-pisip, kóben bop, eńbeginiń jemisin kórsem-aý dep telmirgen, tar kóshe men tar úıde boıy bir sergip kórmegen azamat bilmeı, kim bilsin?

Ystyq qoı, shirkin, týǵan jer! Týǵan jerge jetkenshe, qaıtip dátin shydaıdy? Kim saǵynbas óz qaǵyn? Kim súımesin óz jerin? Súımese súımes zerdesiz, shersiz júrek, tileýi bólek jetesiz... Týǵaly uzap shyqpaǵan, baýyrmal ájeniń baýyrynda erkelep ósken, úlbiregen balapan júrekti Qartqoja qaıtip súımesin? Qartqoja týǵan jerin janyndaı súıedi. Týǵan jer eske túskende, ishi-baýyry eljirep, órtengendeı kúıedi. Eline jetýge usharǵa qanaty bolmaıdy.

Qartqojamen birge biz de asyǵamyz. Aıaldaǵymyz kelmeıdi. Elin súıgen oqýshylar, júrińder, týǵan jerge jeteıik! Qartqojanyń aldynan shyǵaıyq!

Shógip jatqan túıedeı, ortasy kezettenip, denesin qoshqyl qara túk basyp, qyrarqasy taraqtaı ırek-ırek bolyp, shýdasy jelkildep turǵan, mynaý ózimizdiń Baıan taýy! Jaryqtyq, qandaı salaýatty! Qandaı aıbatty! Mine, Ashynyń boıy! Áne, Bórikól, Bylambaı, Qarasor. Ana kóringen Moıyldy. Oı, shirkinderdiń kózi jaýdyrap, samaladaı bolyp jarasyp turǵanyn-aı!

Anaý sary adyrdyń ıyǵynan túsip, sozylyp kele jatqan qalyń kóshti qara! Súıindiktiń kóshi! Álde bul qaı aýyl? Kóshi qalyń, maly shoǵyr ne qylǵanmen kóshi baı aýyl ǵoı! Anaý Ashynyń boıyn órlep, sypyldatyp bara jatqan qus salýshylar-aý! Qaz, úırekti kók jendetiń qyryp júr eken! Áne tastady. Túıdi dabyldy. Jarq etti. Aldy bilem. Atty qoıdy ǵoı. Ne degen qyran! Balalardy qara! Kóshtiń artynda qalyp, taı, qunanmen jarysyp kele jatqanyn! Kók qunan ozdy! Joq, qulaly da jetti, ozady-aý endi, ozady-aý! Aıdasaıshy, shirik ıt! Qap! Qarsy aldynan sıyrshylar kılikkenin kórdiń be? Jyǵylady-aý endi. Joq, toqtady. Áne bir sıyrshy keıin qaraı shapty. Arbasy qırap qaldy-aý! Sıyr ıt súıkenbeı júre me? Bárin búldirip kele jatqan áne bir kúılegen qyzyl qunajyn eken. Kóp jylqy ana aýyldyń shabyndysyna túskenin kórdiń be? Baılardyń osynysy jaman-aý! Joq, jer qorýshylar da shapty.

Qartqoja sony oılap kele jatqanda, taý arasyna kirip ketti. Kósh artta qala berdi...

Álden ýaqytta aýyldarynyń adyry da kórindi. Qartqoja bala kúninde anaý qoıtastan jýa terýshi edi. Áne bir qýysta, buzaýdy taba almaı sharshap otyryp, uıyqtap qalýshy edi. Mine bir saıda jut jyly kúrek arshýshy edi. Anaý betkeıde kóterem ala sıyr týra almaı, soqtyǵyp ólip edi. Bári de tanymal, bári de ótken kúnderdiń ashshy-tushshysyn esine túsirip, oıyn álde qaıda súırep áketti. Aýyly da, úıi de, ájesi de esinen shyǵyp ketti. Shyqqan joq-aý, aralasyp, arasynda qaldy. Tóbe de, taý da, ózek te, ólke de, jazyq ta, qyr da — bári de ájesi sıaqtanyp ketti. Aýylynyń qarasy kóringende ǵana Qartqoja ájesin taýyp aldy.

— Ájemniń júregi qandaı jarylar eken! Kózinen jasy aǵyp... oıbaı-aý, aǵataıym joq eken-aý!

Kózine móltildegen jas keldi. Jasyn tyıa almaı, aýyldyń bári buldyrap kórinip, úıine jetti.

Esik aldynda topaı oınap júrgen Kenjetaı Qartqojany kóre sala: «Aǵataıym, aǵataıym!» dep tura júgirdi. Qartqojany aımalap jatyr. Arbadan túser-túspeste, keńkildep ájesi de bas saldy. Tuńǵyshbaıdan aıyrylyp, jalǵyzdyq kórip, sorly bolǵanyn, qulynyn saǵynǵanyn aıtyp, kep kóristi, maýqy jýyrda basylmady. Qatyndar aıyrdy. Úıge kirgen soń qaraly jeńgesi de zarlanyp, suńqyldap jylady.

«Aǵýz» tartylyp, aıat oqyla bastaǵanda, Qartqoja solyǵyn basaıyn dedi.

JAILANǴAN SOŃ

Sharýanyń jaıyn surastyryp, arýaqtarǵa quran shyǵyp, kóńili jaılanǵan soń, bir kúni ájesinen aǵataıynyń neden ólgenin surady. Aǵataıy Áshirbek urlaǵan qunajynǵa qatty aıaz kúni suraý salam dep, sýyq ótip ketip, úıge kele ushyna jyǵylypty. Sodan keıin óne boıy kúıip-janyp, súzekke shaldyǵyp, on bir kún degende kózi jumylypty.

— Sodan keıin qunajyndy suraǵan joqsyńdar ma?

— Otaǵasy bir-eki ret suraıyqshy dep aıtyp edim. Barǵan-barmaǵanyn da bilmeımin. Jesir qatynnyń tilin kim eskeredi?

Aǵasynyń bata oqyryn ótkizgen soń, Qartqoja qunajyndy suraýǵa atqa mindi.

Áýeli Áshirbektiń ózine baryp:

— Bizdiń qunajyndy qaıtesiz?— dedi.

— Qunajynyń ne?!

— Qunajyn sizge taman kelipti ǵoı.

— Sen túgili, ákeń de maǵan mundaı sóz aıtyp kórgen joq. Meni ury qylatyn sen qaıdan shyqtyń? Birdeme úırenip keldiń be?— dep, qaıda... aıaǵyna otyrǵyzbady. Qartqoja sampyldap, aýylnaı ishindegi «adam» — Jánibek qajyǵa aryzyn aıtty.

Kisige jaman sóz aıtpaıtyn kisi eken, jaqsy sózin aıtty. «El ishi — partıa. Bireýden bireý mal óndiretin zaman emes. Áshirbek bizdiń yńǵaıymyzdaǵy kisi edi, shydaı tur...» dedi.

Qarsy jaǵyndaǵy Aımanbaı aqsaqalǵa baryp munyń shaqty. O da «bizdiń yńǵaıymyzda joq, qolymyzdan kelmeıdi» dedi. Bolysqa barǵysy kelmedi. Ótken kúndegi «ket bylshyldama!» dep qolyn bir-aq sermegeni esinde bar. Sol bolys áli de bolys eken.

— Nekolaı túskende, jurt keneledi degeni qaıda? Nashardyń qoly tendikke jetpeıdi. Malyndy surasań, partıaǵa syndyrady. Dosy qorǵaı túregeledi, qasynyń qolynan kelmeıdi. Eki ortada kedeı óletin boldy ǵoı! Qoı, bulaı bolmas. Eldi qan qaqsatqan Nekolaıǵa da zaýal bolyp edi. Kúshtilerge de bir zaýal bolar. Biraq qashan bolady? Nekolaıdy jumysshylar, soldattar, kedeıshil kisiler túsiripti dep edi. Qazaqtyń bolystaryn, baılaryn, jaýyzdaryn kim túsirer? Qazaqtyń kedeıinde uıym bar ma? Soldaty, jumysshysy bar ma? Qazaqtyń óńkeı kedeıinen soldat jasasa, qaıter edi? Osy okopqa barǵan jigitterdiń basy qosylmas pa eken?.. Ár atanyń tuqymy, basy birigedi deısiń be? Áıtse de kóńildes jigitterge bir sóılesip kóretin eken?.. Túzde júrgende bir-birimizdi tastamaýshy edik ǵoı... elge kelgen soń joldas aqymyzdy umytyp kete qoıar ma eken... degen oıǵa tireldi de, Qartqoja Seıkebaı aýylyna buryldy.

— Jańbyrbaı úıde me?

— Úıde.

Túse qaldy.

Qaıdan kele jatqanyn, túk óndire almaǵanyn aıtty.

— Jańbyrbaı, maǵan kishkene jolyqshy... Ońashaǵa qazekeı qandaı qumar, delegeılene jóneldi. Tóbeniń teriskeı betine otyryp, ekeýi áńgime qurdy.

Qartqoja arǵydan qozǵap sóıledi. Spesik tapsyrǵannan, jasaq qurǵannan, otrád shyǵaryp, jigitterdi atqyzǵannan, malyn alǵannan qulatyp, bolystardyń, el adamdarynyń zorlyǵyn, qıanatyn qylǵa tizdi. Maıdandaǵy kórgen-bilgenin, Andreıden estigenin Nekolaıdy kim túsirgenin aıta kelip:

— Okopqa barǵan jigitterdiń basyn qossaq qaıtedi? — dedi.

— Qalaı qosasyń?

— Astyrtyn sóılesip almaımyz ba?..

— Al, qostyq. Bitiretinimiz ne? Byltyrǵydaı jasaq bolyp, baılardan at alyp, qoı jeımiz dep oılaısyń ba?

— Joq, ondaı bolmaımyz... Tek aýyz birlik qylsaq deımin...

— Kúsh bolmaǵan soń, birligińnen ne shyǵady? Árkimge jan kerek. Jeliktirgen bos sózden baıdyń úıinen bir tostaǵan saýmal ishkenin artyq kóredi ǵoı jurt. Byltyr jasaqtyń arty qandaı boldy? Umyttyń ba? Aýzy kúıip qalǵan kedeıdiń ómiri basyn qosa alar ma ekensiń? Munyń, bala, bolmaıtyn jumys qoı deımin. «Dıala» kimniń qolynda bolsa, sonyń aıtqany bolady. Ne bedeli joq, ne puly joq kedeıdiń baıbalamyn kim tyńdaýshy edi...

Aıtýyn aıtsa da, Qartqoja ózi uıalyńqyrap qaldy.

— Solaı ekeni ras,— dep, atyna mindi.

Kedeıden bereke shyqpasyn bilgen soń, Qartqoja endi basqa shara izdedi. Oılaǵan saıyn Andreıdiń sózderi esine túsedi.

— Ras-aq, Andreı oqý oqy dep edi-aý! Oqysaı, aqyńdy eshkim jeı almaıdy dep edi-aý! Oqýǵa burynnan qumar edim ǵoı... Endi qalanyń, dalanyń jaıyn ábden bilip aldym. Men sıaqty oqyǵan qazaq jigitteri qala-qalada kórinedi. Endi oqýǵa ketsem qaıter eken? Úıde mal taýyp, sharýa istep otyrǵam joq. Kúndi bosqa ótkizip otyrmyz ǵoı. Qoı men oqıyn! Ájemmen aqyldassam ba, aqyldaspaıym ba? Jalǵyz ilikti kisi, oqyǵanymdy unatady deısiń be? Úıine jetkenshe oılaǵany osy boldy.

BAIAN

«Oqımyn» dese ájesi de, jeńgesi de jibermeıtin edi. Bul joly Qartqoja tis qaqqandyq qyldy. Qalaǵa baryp kásip etip, paıda tabam dep úı ishin aldap, Baıanǵa keldi.

Baıan — jerdiń shuraıy. Taý, tas, orman, jemis, kól, bulaq, bylqyldaq, egin, shabyn — bári Baıanda. Baıan taýynyń kúngeı qoınaýynda, oqar-shoqar tastyń ishinde, solynda taý, ońynda Sabyndykól. Qazaq-orys qalasy turady. Eki júzge tarta úıi bar. Qazaq-orystyń stansıasy shyǵys jaǵynda. Kire beris qara joldyń aýzynda, dóń basynda kishkene aǵash meshit, qalanyń kól jaq shetinde tapaltaq aq shirkeý kórinedi. Shirkeýdiń qasynda qazaq-orystyń úshkóli bolady.

Eki júz úıdeı qazaq-orystan basqa, Baıannyń jataǵy da bar.

Jataq úı bir qundy halyq. Ózi de az bolǵan soń, umyt qala jazdapty.

Baıannyń jeri, sýy, aǵashy, kógi qazaq-orystiki. Bir kezde qazaq-orystyń qala salǵan jeri Baıan aýlynyń qystaýy bolsa da, bul kezde Baıan qazaq-orysqa ata mura tárizdi...

Qazaq-orys qazaq bolyp ketken, orystyń tilin de umytyp qalǵan, qýlyq-sumdyqqa qazaqtyń ar jaǵyna ótip alǵan. Qazaq-orys shetinen paraqor, jalqaý, ury-qarasy da, buzaqysy da kóp. Biraq bári de baı. Úı basy — qazaq malaıy. Egindi qazaq salady, pishendi qazaq shabady. Otyndy qazaq tasyp, jarady. Úılerdi de qazaq salady. Qazaq-orystyń ómiri araq iship, mas bolýmen, táltirektep kóshede óleń aıtýmen, tas túbinde qyljıyp jatýmen ótedi. Ol az. Mańaıdaǵy on bolys eldiń ulyǵynyń orednegi, tilmáshi, pristebi, aıbeketi, abezshigi — qazaq-orys. On bolys eldiń ıgi jaqsylary qazaq-orystyń tamyry, tanysy, aılasy on bolys eldi bıleıtin eki júz úıge tolmaıtyn qazaq-orys. Qalanyń kedeı jataǵy qazaq-orystyń etikshisi, ustasy, úıshisi, baltashysy, tas qalaýshysy, jalshysy, malaıy, qazaqtyń eń pysyǵy: ne alypsatar, ne ury, áıteýir bir buzaqy bolady. Qazaq-orys pen qazaq ánsheıinde «bálensheke», «túgensheke» desip júrse de, jerine, sýyna, balyǵyna, aǵashyna qazaqtyń tumsyq suqqanyn kórse, «eke-meke» dalada qalady. Qazaqtyń shańyraǵyna qobyz tartylady. Aıtta, toıda kúreske túsip, qazaqtan jyǵylyp qalsa, «Betke-Setkeler» jatyp tóbeles salady.

Boqyraýdyń basynda Baıanda uly jármeńke bolady. Omby, Qyzyljar, Aqmola, Atbasar, Jetisý, Semeı saýdagerlerine deıin jınalady. Qazaq-orystyń ýrádnıgi, páleseıi, ataýyz, shaıbasar daqod jınaýshysy bir keneledi. Páter jaldap, býyldyq satyp, barlyq qazaq-orys bir shala baıyp qalady. On bolys el bas qosyp, sherezbishtaıti sıez quratyn, at shabys qylatyn nashálnigi, sýdıasy, dáriger turatyn qara shaıyraǵy — Baıan.

Baıan mańyndaǵy irgeli el — súıindik. Qanjyǵaly, qozǵan, qaqsal syqyldy bir-eki bolys kirme elder de bar. Súıindikten Tólebaı, Sobalaı, Jańa batyr, Edige, Shoı, Shorman, Boshtaı syqyldy alty alashqa aty shyqqan bıler de týǵan. Toǵjan, Saqaý, Kótesh, Jaıaý Musa, Jamshyrbaı, Mustapa, Máshhúr Júsip, Sultanmahmut syndy aqyndar, ánshiler, seriler de, týǵan, keshegi patshaǵa bilikti dýan basy Shormannyń Musasy da, paı qazysy Serkebaı da Súıindikten shyqqan, Qusaıyn, Tánti syqyldy azýy alty qarys kókjal bolystar da súıindikte bolǵan. Qozǵanda Qabylǵa; aıdabolda Shoń men Boshtaıǵa; qarjasta Shormanǵa; kúlikte Áldebek, Qýanǵa; qanjyǵalyda İshikbaıǵa qut qonǵan, bir kezde aldyna 12 myń qoı, 5 qos jylqy bitken. Osy syqyldy eldiń ortasyndaǵy úkimeti de, qojasy da, uıtqysy da Baıannyń túbindegi bir shókim qazaq-orys edi. Sol qazaq-orystyń qalasyna ǵylym izdep, bizdiń Qartqoja da keldi.

Kún jaz. Egin naýqany ótken. Oqý joq. Sandalyp júrip Qartqoja bir tanaý Pashkaǵa malaılyqqa turdy. Pashka — júzge tarta jylqysy bar, úı saldyryp jatqan baı orys. Qartqoja qora tazalaıdy, at sýarady, sý ákeledi, otyn jarady. Taqtaı da tilisedi. Kózi uıqyǵa barǵansha damyl kórmeıdi. Alty aıda alatyny — bir qoı, bir taıynsha. Ac úıde otyryp ıtke quıǵan astaı qoıǵan tamaǵyn jeıdi. Basqa dúnıemen artyq qatynasy bolmaıdy.

Bir kúni at sýaryp kele jatsa, keńse aldynda eldiń kisileri jınalyp jatyr eken. Qartqoja bile keteıin dep, atyn baılap, qastaryna keldi. Óńkeı «qasqa men jaısań» jınalǵan eken. Jurt alqa qotan otyrǵan soń oryssha kıimi bar baqa tamaq jigit topqa sóz sóıledi.

Semeıdegi qazaq azamattary qazaq kamıtetin ashqandyǵyn, ózi sol komıtettiń «shleni» ekenin, kamıtettiń dárejesi burynǵy jandaraldikinen kem emestigin, endi qazaq jumysyn qazaq basqaratyndyǵyn, burynǵy kirestıanskı nashálniktiń ornyna aýdandyq kamıtet saılaǵaly kelgenin... sóıledi.

«Kamıtetke saılaıtyn kisilerińizdi kórset!» degende, otyrǵan jurt kókjaldaryn ataı bastady. Dámeli adamdardyń bári de jazyldy. Bolys ta, baı da, molda da, aqsaqal da, myrza da ataldy. Tym kóbeıip bara jatqan soń, sóıleýshi jazýdy toqtatty. Bolys basy bir kisiden kórsetýin surady.

— Olaı bolsa, aqyldasyp kórsetelik,— dep, «jaqsylar» ońashaǵa ketti.

Saılaý kóretin jigit keshigip qalǵan sazaıyn bir tanaýdan «toqmash» jep, at qoraǵa baryp kózin ýqalady.

SAÝAT ASHYLA BERDİ

Bir tanaýdyń egin shóbi bitken soń, úıine baryp, shóp jınastyryp berip, Baıanǵa qaıta kelse, Baıanda boqshasyn qoltyqtaǵan qazaq balalary da júr eken. Olardy kórgen soń Qartqojanyń da zyǵyry qaınady. Oqyǵan kisiniń armany joqtaı kórindi. Kóshede bir-eki shákirtten: «Meni oqýǵa alar ma eken?» dep surap edi.

«Oryn bitip qaldy, jasyń da úlken eken» dedi. Áıtse de sóıleseıin dep, óshetilge bardy. Oryn bolmady.

Qystaıǵy bar tapqan oljasy — bir qazaq óshetilimen tanys bolyp, anda-sanda sodan kitap, eleı, gazet alyp oqyp turatyn boldy.

Jumystan qalt etkende qonyshyndaǵy gazetin sýyryp alyp, qadala qalady. Qazaq óz aldyna aptonomıa alý kerek, oqý ana tilinde bolý kerek, zemstýo ashý, ásker jasaý kerek... deıdi. El ishinde ne bolyp jatqanyn jazady. Áıteýir kóp sóz jazady...

Qartqoja bárine de ımandaı uııdy. Aıat pen qadisten kem kórmeıdi. Biraq keıbir sózderin uqpaıdy. Uqpaǵanyn óshetilden baryp surap alady.

Gazet Qartqojanyń kózin ashty. Gazet oǵan jabyqqanda — jubanysh, erikkende ermek, ońashada joldas tárizdi boldy...

Qys ortasy aýǵanda, aýylynan bir jigit keldi.

Ac úıde otyryp, birtalaı sóz qozǵady:

Aǵasynyń jyly bitkenin, aǵa ólse jeńge mura ekenin, jeńgesiniń tórkini kelip ketkenin, ájesiniń káriligin, jalǵyzdyǵyn, sharýanyń kemdigin, aǵasynan jetim balalar qalǵanyn, jeńgesi ketse, úı úılikten qalatynyn... sóıledi. Qartqoja sózdiń túrin kórdi. Oı tústi. Jarylyp jaýap bere almady, «jaz shyǵa baramyz, kórermiz...» dep qaıyrdy.

Bu bir túıtkil boldy.

Ájesinen sońǵy úlken kórip, syılaıtyn, sypaıy sóılesetin jeńgesin, ózinen jasy úlken apasyndaı jeńgesin, aǵasynyń qoınynda jatqan jeńgesin Qartqoja qalaı qatyn qylyp alady? Uıat qoı. Aǵasynyń arýaǵynan uıat qoı! Aǵasy tiri bolsa, Qartqoja qıanat eter me edi? Ólgendi syılamaıtyn zańdy kim shyǵardy. Adamshylyqqa laıyq pa dep bir oılady. «Joq, onyń balalyq, sheshendi, jetimderdi aıamaǵandyq. Ámeńger bolǵan jalǵyz sen be? Jeńgeńdi almasań kempir qalaı jan saqtaıdy? Aǵańnan qalǵan tuıaqtar qaıda qalady? Olardy kim kútedi? Qanyń, baýyryń emes pe? Óziń «oqımyn» deısiń. Sen oqyǵanda, úıdegi sharýańdy kim uqsatyp otyrady? Ol sharýaqor emes pe?..» dep taǵy bireý aıtyp turǵandaı bolady. Osyndaı oılarmen qys boıy Qartqojanyń basy qatady. Úıine barǵysy kelmeıdi. Barsa qaqpanǵa túsetindeı. Birjola qol-aıaǵy kesilgendeı kóredi. Tún qasarǵanmen, kún erkine qoıar ma? Qyz qasarǵanmen, kúıeý erkine qoıar ma? Ómir qasarǵanmen, ólim erkine qoıar ma? Kónbeıin dese de, Qartqojany turmys eriksiz kóndirdi. Bolmaıyn dese de ádet-ǵuryp boldyrdy, almaıyn dese de jeńgesin zorlap aldyrdy, noqtaǵa basyn kirgizdi.

Qartqoja bala edi. Jany da, táni de áıelden taza edi. Kórmegenin kórdi. Áıelmen «obalǵa» batty. Jol kórgen, jyryndy adam jyryndylyǵyn kórsetti. Qaınym eken degen joq, kún asqan soń-aq Qartqojany baýraı bastady. «Oń jaqta kúıeý muńdyq, baılaýly buzaý muńdyq» — jeńgesiniń qoınynda Qartqoja muńdyq. Erkindeýge ımenedi, jeńgesiniń qoınyna jatsa, kóńiline aǵasy elesteıdi. Jeńgesin «qatynym» dep aıtýǵa batyly barmaıdy, kópke deıin «jeńgeı» dep júredi.

Qartqoja úıde otyrǵysy kelmeıdi. Joqty syltaýratyp, el kezip ketedi. Úıge kelse, «jeńgesi» ursady.

— Qaıda tentirep kettiń? Júre tússeń etti?.. Úıdiń saǵan ne keregi bar?..— dep, burq-sarq etedi.

Qatty aıta almady, aıtýǵa bata almaıdy. Beti ashylǵan saqa qatyn men náreste jandy, uıalshaq Qartqoja qalaı urysar?

Kúzge salym Qartqoja astyq izdep Baıanǵa bardy. Tanys óshetiline jolyqty.

— Jaqsy keldiń!

— Nemene?

— Semeıde muǵalimder kýrsy ashylǵaly jatyr. Rasqot — qazynadan. Hat tanıtyn jigitter alyna beredi depti. Bizge de kisi jiber dep, qaǵaz kelip otyr.

— Oı, alaqaı-aı!

Qalaı, qashan barý kerek ekenin surap aldy. Kerekýdegi komıtetke óshetilmen erip baryp, mundaǵy komıtetten qaǵaz aldy. Qartqojada es qalǵan joq. Kelgen jumysyn tez bitire sala tymaqty shekege salyp, arsalańdap aýylǵa tartty.

KÝRS

Betinen maı shyqqan, aqjarqyn mes muǵalim, oblystyq komıtetke «resmı» túrde qatynas qaǵaz jazyp, súzegen buqa tárizdi, murty túksıgen juqa qabaq muǵalim túıilip gazet oqyp otyrǵanda, qýtyńdaǵan qýnaqy zıaly jigit jaıtańdap kirip keldi.

Partpeldi ústelge qoıa salyp, eki muǵalimniń qolyn ustar-ustamasta:

— Jumys qalaı?— dedi.

Memleket tetigi óz qolynda otyrǵan kisishe, mes muǵalim jymıyp:

— Dúrsektetip jatyrmyz,— dedi.

Qýnaqy jigit:

—Bu ne qaǵaz?— dep qabaǵyn túıip, qaraı qaldy da, mes muǵalimdi arqaǵa qaǵyp, saqyldap kúlip jiberdi.

— Nesi bar? Nesi bar?— dep mes muǵalim qyzarańdap sasyp qaldy. Óıtkeni mes muǵalim oryssha oqyǵandar kóp biledi dep qol qoıatyn — bir, dárejesi ózinen bir eli joǵary kisiniń sózine baǵa beretin — eki.

— «Resmı sirkátibin» ne? Oıbaı-aý, mynaýyń masqarashylyq qoı!— dep qýnaqy jigit ishek-baýyry qatyp, kúlip jatqanda, mes muǵalim uıalyp, pysynaǵan kezde, súzegen buqadaı muǵalim:

— Túrikter «súrkatip» dep júrgizedi. Pán tilderin túrikten alýǵa bolmaıdy,— dep murtyn túksıtti.

Daý ulǵaıdy. Qazaq pen túrik, Ebropa men arab mádenıeti salystyryldy. Eki muǵalim bir jaq, óshetil bir jaq bolyp, qazaqty mádenıetke jetkizýdiń tóte jolyn taba almaı jatqanda, ústinde qoı júni taqtaly shekpeni, aıaǵynda soldattyń burantaban etigi, basynda sútke túsken tyshqannyń tymaǵy bar qońqaq muryn qoshqyl jigit ıt qýyp kelgendeı jaltaqtap:

— Assalaýmalıkúm!— dep kirip keldi.

Qashaǵanǵa shóp jutqyzbaı, bas salatyn ońtaıly bedeýdeı óshetil:

— Ne kerek, qaraǵym?— dep ile tura keldi.

— Kóriske oqýǵa kelip edim.

— Qaı ýezikisiń?

— Kerekýdikimin.

— Komendırovkań bar ma?

— Orysshaǵa jetik emes edim, aǵaı...

— Dakýment qaǵazyń bar ma? Kim jiberdi?

— Qaǵazym bar,— dep, omyraý qaltasyndaǵy ysqaıaq qara sholaq kineshkesin aqtaryp, qoly dirildep bir qaǵazdy ustata berdi. Alǵan tyshqanyna túıilip qaraǵan bóktergishe, óshetil qaǵazǵa oqshıa qarady.

— Qartqoja Jumanov!

Qartqoja basyn shulǵydy, qaǵazdan shataq taba ma dep, qypyldap barady.

— Paýalodardyń orny toldy ǵoı. «Normadan» artyq alýǵa bolar ma eken...— dedi mes muǵalim.

— Aǵataılar... birdeme qylyńyzdar... Nashar, jetim edim... Oqýǵa yntyq edim...— dep Qartqoja jalyna bastady. Óshetil mes muǵalimge qarap:

— Zaısannyń esebine kirgizermiz,— dedi.

— Oı, táńir jarylǵasyn! Bala-shaǵańnyń...— dep Qartqoja alǵysty saýlatyp kele jatqanda, óshetil myrs etip:

— Jaraıdy, qaraǵym! Batanyń qajeti joq. Erteń tańerteń kele ǵoı,— dedi.

Óshetil qyraǵy jigit eken, Qartqojany bir kórgennen-aq — ishindegisin bile qoıǵandaı boldy.

Erteńinde kóp shákirttiń qatarynda Qartqoja da partaǵa otyrdy. Bet ajary — baq, oryny — ujmaq boldy? Júregi neǵyp jarylyp ketpedi deseıshi!

70-ke tarta shákirt jınalypty. Úlken bólme. Partalardyń aldyndaǵy ústel basynda muǵalimder. Partpel qoltyqtaǵan eki-úsh oryssha kıingen kisi keldi. Keshegi óshetil túregelip oqý bastalatyndyǵyn, oblystyq kamıtetten kelgen azamattarǵa quttyqtaý sóz beriletindigin bildirdi.

Murnynda qyspa kózáınegi bar, jelkildegen sulý shashy qarsy qaıyrylǵan, tuıǵyndaı jutynǵan jas jigit túregeldi. Aǵyp turǵan sóz eken: neshe túrli jalyndy, jigerli, úmitti sózderdi soǵyp edi kep, adamnyń saı-súıegin syrqyratty. Sóz bulbuldyń kúıindeı deneni balqytty, Qartqoja: «Adam emes, jebreıil me?» — dep oılady. Qarap otyryp mas boldy. Júıesi bosap, kózine jas keldi. Sózin bitirgende, shapalaq shartyldap ketti. Keıingi sheshenderdiń sózin Qartqoja uqqan joq, tek jaqsy sóz aıtpaqshy ekenin qoldarynyń sermesinen sezdi.

So kúni-aq oqý bastaldy. Erteńinde shákirtterdiń páterine, tamaǵyna aqsha úlestirildi. Kereký shákirtterimen birge qazaqtyń bir toqal úıine Qartqoja da mekendep, qatarly shákirt boldy.

Kúnine bes sabaq bolady. Oqytý qazaqsha. Qazaq tili, esep, jaǵrapıa, jaratylys, tárbıe ǵylymy, dene tárbıesi, án-kúı — birinen-biri qyzyq.

Qartqoja joldastarymen erip, qazaq mekemelerin de, azamattaryn da kórdi. Bazardy da aralady. Bazar tolǵan qazaq. Mekeme aldy qazaq. Saýda, qyzmet, oqý, qymyz, qaıyq. Kún ystyq. Jurt qyzyl tanaý. Ómir qyzý. Qartqojanyń júregi de qyzý.

Qazaq azamattary zemstýo ashty dep esitken. Zemstýonyń ne ekenin Qartqoja bilmeıtin. Baılar, saýdagerler zemstýodan kezdeme, qant, shaı alyp bazarǵa satyp jatyr degendi estigen. Zemstýo mańyndaǵylar kıimdi, atty, arbaly, saltanatty kórindi. Áben deıtin bir ójet shákirt bar edi, zemstýodan kezdeme suraıyq dep, Qartqojany ertip apardy. Esik aldynda qabaǵan tóbetteı bir kúzetshi tur, arsyldap kirgizbeıdi. Jaman tymaqtar kezek kútip otyr. Qalanyń, qyrdyń myrzalary, saýdagerleri kezeksiz kirip jatyr. Áben shydaı almady. Kúzetshimen jaǵalasyp, omyraýlap kirdi. Qartqoja birge kirdi. Ústel basyndaǵy qazaq eken. Baıdarmen jaıtańdap sóılesip, qaǵazdaryna qol qoıyp, razy qyp jatyr. Bir qaǵa beriste Áben de aryzyn usyndy, qabaǵyn túıip:

— Kezdeme joq,— dedi.

— Hege joq?

— İstependıe berip otyrmyz, páter, tamaq tegin. Taǵy ne kerek? Astamshylyqty qoıyndar!

— Jurttyń bárine berilgende, kedeı shákirtke nege berilmeıdi?

— Kimge berilgen eken?

— Kúnde kórip júrmiz ǵoı, qalanyń baılarynyń kóterip júrgen puly kimdiki? Qyrdyń soǵylǵandary jep jatqany kimdiki?

— Ony tergeıtin sender emes. Eshkimge pul bermeımiz. Eldiń ókilderine bergenimiz ras...

— Ókildi tapqan ekensińder. Jarmuqan, Maqym qajy, Qaraman ókil bolsa, eldi jarylqaıdy ǵoı.

— Oı, óziń menimen aıtysqaly turmysyń? Áıda, shyq úıden... oqymaı jatyp..

— Shyqpaımyn, seniń mekemeń emes, qazaqtiki.

— Qazaqty myna túrińmen sen ońdyrarsyń...

— Sen ońdyryp otyrsyń...

— Óziń qalaı dórekisiń... mynany shyǵarshy!— dep esik aldyndaǵy tóbetin shaqyrdy.

Bul zemstýo emes, hamstvo,— dedi shyǵyp bara jatyp Áben.

Qartqoja qorqyp turǵan. Artynda turyp Ábeńdi eteginen tartqan, toqtata almaǵan. Zemstýonyń ne ekenin Qartqoja sonda kórdi.

Kúzge taman Qartqoja kýrs bitirip, muǵalim bolýǵa elge shyqqaly jatqan kezde, «balshabekter» kelip, mıtıń jasap jatyr, zemstýoǵa qarsy kórinedi, qazaq azamattary qosylyp jatyr degen habardy estidi. «Balshabektiń» kim ekenin Qartqoja bilgen joq.

QARASHOLAQ

Ertistiń sol qabaǵynda Qarasholaq aýyly bar. Qarasholaqtyń alpysqa tarta úıi bar. Qarasholaqtyń halqy qazaq bolmasa, ájeptáýir qalasymaq bolar edi. Qarasholaqqa qalanyń aýyly alysyraq edi. Ne bir kóshe joq, ne úı sıaqty úı joq. Boqtyqtan, kúlden, kónnen, kóz jyltyraǵan, jalpıǵan, úıme-júıme birdeme. Bir kezdegi aýqatty úılerdiń qora-múlki qıqaıyp-sıqaıyp qalypty.

Otyrǵan jeriniń shóbi arǵy bettegi qazaq-orys qalasiniki. Solardan jaldap shabady. Qarasholaqtyń kedeıleri otyn, shóp satady. Táýirleýi alypsatarlyq qylady. Eti tiri Ásembaı deıtin betke shyǵary qazaq oqyǵandarymen tanysyp, zemstýodan pul alyp, endi aýylyn aǵartýdy nıet qylady eken. Muǵalim suraǵan soń, azamattar Qartqojany bergen eken.

Qarasholaq bala oqytýdy jańa oılady dep uqpańyzdar. Bir kezde Qarasholaq ózinshe mádenıet oshaǵy bolǵan. Tórt bólmeli aǵash úı salynyp, aýylnaı úshkól ashylǵan. Bergi zamanda úshkól úı taǵdyrdyń kermesine kezdesip, aǵashy, taqtaıy Qarasholaqtyń peshterin qydyryp, bul kezde topyraǵy kúltóbeden buıyrǵan.

Muǵalim kelgen soń, Qarasholaq azamattary jınalyp keńes qurdy. Másele: mektep úıi, muǵalimniń jatar orny. Másele tym qıyn tıdi. Qarasholaq azamattarynyń ashshy teri shyqty. Bireýge bireý siltedi. Sheshenderdiń sheke tamyry bileýdeı bolyp, jyqqan sıyr kózdenip, sózge qonaq berispedi. Qozydaı jamyrap, qoıdaı shýlady. Áıtkenmen azamattardyń silesin qatyryp, qajyrly top basylar máseleni sheshti. Alpysbaı deıtin kirme shaldyń úıin qazyna paıdasyna alýǵa qaýly týǵyzdy. Jatar oryn máselesi jeńil sheshildi. Muǵalim mektepte jatyp, tamaqty balasy bar úıden kezek ishsin degen sózge baılasty. Nashar kisiler bir úıde jatqany táýir bolar edi dep áldilerine aýdarýǵa saıasat qylyp kórip edi, áldiler úılerimizde jas áıel bar degen dálelderdi keltirip, jeńip ketti.

Qaýly bitip, top taraǵan soń, Qartqoja mektep jurtyn zertteýge kiristi. Úıi de Alpysbaıdyń tap ózi sıaqty jyltyraǵan eki kózi bar talpaqaı jer úı eken. Tóbesi sırek shyrshymen jabylǵan, saldaýyna Qartqojanyń tóbesi tıip turady eken. Qaǵaz kór-jerin qystyra salýǵa qoldy sozyp áýrelenetin emes, qolaıly. Qazandyqtyń tútini, býymen az-maz qara barqyn tartyp, qabyrǵalary qaqyryq, túkirikpen biregeı saltaqtanǵany bolmasa, edenniń oqaby da salt kisi júrýge ylǵal etetin emes, bylaı ǵana turýǵa jararlyq úı kórinedi. Bir qolaısyz jeri — oryndyq, ústel skámıe degen zattardan yrym bolmady. Tósenish tabylmady. Ulyq túsetin úıler jalǵyz jarym «taqtaryn» shyǵaryp bere almady. Kóptiń kómegi arqasynda Qartqojaǵa bir tórt sıraq tabyldy. Balalar úılerinen jaıalyǵyn ala kelýdi uıǵarysty. Qalanyń mektebin, úı saımanyn kórip kelgen Qartqojaǵa úı ábzeli qorashtaý kórinse de, joqqa júırik jete me, baıaǵy ózderi oqyǵan Májıt qojashylap oqytýǵa týra keldi.

Kýrstyń bir unaǵan saımany qara taqtaı edi. Qartqoja qara taqtaısyz oqytsa, eski moldadan aıyrmasy bolmaıtynyn jaqsy biledi. Qara taqtaısyz muǵalim — tebensiz kempir ǵoı. Sondyqtan qara taqtaı máselesin qyrynan qoıdy.

— Úshkildiń qara taqtaıy bolýshy edi... Sony men qaı úıden kórdim?— dep oıshylar oıǵa júgirtti.

— Kázıbeniń apasy úlken qazanyna qaqpaq qyldyryp alǵan...— dedi bir bala.

— Báse, sol úıde kórdim!..

Kázıbeniń apasynan úlken qazannyń qaqpaǵyn qazynaǵa alýǵa týra keldi.

Qara taqtaıdyń shejiresin bilgen kisi bolmasa, bul kezde tosyn kisi «murnymdy kesip bereıin!» dese de, qara taqtaılyǵyna qanbastaı túri bar edi. Dóńgelengen, shetteri kúıip, mujylǵan, qarǵasha qaǵylyp, bet aýzy jyrylyp, syry kúıege aınalǵan edi. Qarasholaq azamattary «qara taqtaı osy» dep, azarda-bezer bop turǵan soń, asyldyń jurnaǵyn burynǵy dárejesine qaıta mingizdi. Astyńǵy beti beri qarap, Alpysbaıdyń qubylasynan oryn aldy.

Bordyń ornyna izbes aldyryp, taqtaıǵa jazyp kórip edi, soqa salǵandaı jyrtyp ketti. Bir oıshy jigit turyp:

— Áıteýir syzyq túsirý kerek bolsa, barmaqty túkiriktep jaza berse qaıtedi...— dedi.

Biraq ol máslıhat júzege aspady. Qartqoja muǵalim: «Qaljyńdy qoıa tursańyz eken»— dep túsin sýytty.

Qalaǵa baratyn kisige bor tapsyrdy. Mekteptiń jaıyn baıandap, Qartqoja zemstýoǵa resmı qaǵaz jazdy. Bordyń kelýine qaramaı Qartqoja sabaq bastady.

Kýrsta kórgeni ǵoı: sabaq bastarda Qarasholaq azamattarynan ókil shaqyryp, áýeli ózi sheshendik quryp, artynan ókilderge quttyqtaý sóz berdi.

— Muǵalimdiki durys sóz, bosqa kıim jyrtqansha, endi oqyńdar. Mynaý da ózderindeı qazaqtyń balasy ǵoı...— degen sıaqty nasıhatyn bitirip, ókilder minbeden tústi.

Hat tanıtyndaryn biryńǵaı, nyraılaryn biryńǵaı otyrǵyzyp, eki klasqa qolaılap aldy. «Baıanshydan» habary bar, shý degennen «shaqshadan», «tutqadan», «qus tumsyqtan», «sháınekten» bastady. Saýattylarǵa kitap joq bolǵan sebepti «Saryarqa» gazetiniń bir nómirinen bastaýǵa týra keldi.

Qos júre túzelmek qoı. Jata jastana qara taqtaı da istetildi, bor da tabyldy. Biraq otyrys-turysta ózgeris bolmady. Ne qylǵanmen ıt maltýǵa salyp júrip, otyz shaqty balany tynbaı oqytyp, túrpilep saýatyn ashty.

«Qoı kezegi» kelgen úı balasyn júgirtip, muǵalimdi tamaqqa shaqyrdy. Alǵashqy kezde áıelder muǵalimdi kútimi qıyn «jutqysh» kórse de, ne berse, soǵan qanaǵat etetin qoıshynyń ógizindeı qońyr jigit bolǵan soń, Qartqojadan jırenbeıtin boldy.

Qarasholaqtyń aryzy Qartqojanyń qolynan shyǵady. Shelpekke quran oqyp, moldalyq ta istep qoıady. Erli-baıly kisiniń arasyna bútinshi de bolyp qoıady. Mundaı besaspap muǵalim kimge jaqpasyn. Qarasholaq aýyly Qartqojaǵa qojadaı qol beretin boldy. Azdy-kópti tabysyna quba tóbel kıim alyp, kóbin úı ishine kerek-jaraq alyp qaıtýǵa saqtady. Jaz shyǵa Qartqoja eline qaıtýǵa ruqsat surady. «Kári sheshemdi kóremin» degen soń áreń bosatty. Áıtpese taǵy da ustamaq edi. Qartqojanyń sholaq oqýy bitip qalyp, ózinen-ózi uıalyp júrgenin Qarasholaq qaıdan bilsin...

TABAN JALTYRATTY

Qartqojanyń qystaıǵy gazetten kórgeni, estigen-bilgeni rasqa shyqty.

Alash qalasyna kelip, eski páterine toqtap, mart, aprel aıynyń qyzmet aqysyn suraıyn dep zemstýoǵa bardy. Barsa zemstýonyń aldynda burynǵydaı at, toptanǵan kisi kórinbeıdi. Bular qaıda ketken dep tańdanyp, ishine kirdi. Qazaqtar joq. Keńseniń qaǵazyn máńgi tyqyrlatyp kele jatqan hatshy orys, mashıne basýshy áıelder bar eken. Olarda da jumys joq, ekeý-ekeý, sybyr-sybyr. Qartqoja júgirip, «alashorda» mekemesine bardy. Onda da kisi joq. Kóshede bir shákirtke jolyqty. Qazaq azamattary qaıda ketkenin surady. «Ar jaqta sıez bolyp jatyr. Men sonda barǵaly turmyn» dedi.

Sıez «Bostandyq úıinde» eken. Esik ashyq, kirip-shyǵyp jatqan kisi. El qazaqtary. Bular da kirip ketti. Sıez ashylyp, sheshender sóılep jatyr eken. Sózderi qyzý. Qazaq kamıtetiniń baıandamasyn istemek bolyp, oǵan tóten sóz kıligip, azamattardyń kóbi bir jaq, bireý bir jaq bolyp, daýlasýda eken. Eńgezerdeı qara kisi sóz surap, osynsha tilendi. Sıezdiń jarym-jartysy berýdi, kópshiligi bermeýdi maquldap, «alashorda» azamattary terisine syımaı baqyryp, aıaǵynda qara kisige sóz berilmedi. Qara kisi qara bulttaı túıilip, sıezden shyǵyp ketti.

On shaqty mınýt óter ótpesten balshabektiń kemeseri — qasynda úsh-tórt soldaty bar sıezge keldi. Qazaq azamattary úrpıisip qaldy. «Bul sıez baılardyń sıezi, oblystyń atynan sóılesýge ókilderdiń praýosy joq. Sondyqtan Sovdep atynan sıezdi tarattyq dep jarıalaımyz!» dedi. «Alashordanyń» azamattary sıezdiń bolýyn jaqtap sóılep kórip edi, balshebekter biletin bileı sóıledi, myltyǵyn kezeı sóıledi. Sıezshiler berekesi ketip, taraı bastady.

Qartqoja Alashqa qaıtty.

Kýrste qazaq tili men án-kúıden sabaq beretin Qasen deıtin oryssha oqyǵan jas jigit bolatyn. Kýrste júrgende «Janar» uıymynyń jınalysynda sol jigitti kóp kórip, artynan úıine baryp tanys bop ketken. Burynǵy oqyǵan azamattardyń minezin jaratpaıtyn, Qartqoja syqyldy shákirtter Qasendi jaǵalaıtyn. Qasen olarmen syrlasatyn. Keshke taman áńgimelesýge Qartqoja sony tapty.

Qasen jıylystan jańa kelip otyr eken, túsi buzylǵan, qysylǵan adam tárizdi. Qartqoja:

— Qalaı boldy? Ne bop jatyr?— dedi.

— Jumys jamanǵa aınaldy. Bólshevıkter kúsheıdi. Sıezi qýdy. Ar jaqtaǵy «áserlerdiń» bastyǵyn da jaýyp jatyr. «Alashordaǵa» qýǵyn taıandy. Biraq sen eshkimge aýzyńnan shyǵarýshy bolma, biz soǵysaıyq dep jatyrmyz.

— Qalaı? Kimmen?

— «Alashorda qazaq-oryspen birigip otyr. Búgin túni ar jaqqa shyǵyp, jastar soǵysamyz dep sóz baıladyq... Qaıteıik, qazaq úshin ólsek, armanymyz joq. Joldasymyz Qazı da ólip qaldy... dep qaǵazdaryn jınap, shamadanyna tyǵyp, ketýge aınaldy.

— Jastardan qansha kisi barasyzdar?

— Otyz-qyryq bolar.

Qartqoja Qasendi jaqsy kóretin. Túrin kórgen soń, aıap ketti. Jylamsyrap, qolyn ustap:

— Joldaryń bolsyn!— dep shyǵyp ketti.

Elinen kelgen delegattarǵa — ókilderge jolyǵaıyn dep, páterin izdedi. Baıan jaǵynan kelgen úsh-tórt delegat bir úıde eken. Kelip esigin ıterdi. Jabyq. Júgirip terezesine keldi. Terezeden qarasa, podbalǵa túsip jatqan bir bókseni kórdi. Úıden: «Qazaq, qazaq»— degen daýys shyqqanda, bókse basyn sýyryp aldy. Qartqojanyń óz bolysy. Balshebekter baılardy, bolystardy ustaıdy degen laqappen bodbalǵa tyǵylyp jatyr eken. Qartqojany kórgen soń, kúrsinip demin aldy. Qartqojamen jampańdap, amandasyp: «Bodbalǵa túskenimdi aýzyńnan shyǵara kórme!»— dep tapsyrdy.

Kóshede neshe túrli alyp qashty habarlar júr. «Atys bolǵaly jatyr», «Alashorda kisilerin izdep jatyr», «pálendi, túgendi jaýyp qoıypty» desedi. Alash qalasy alasapyran, baılar qashyp ketip jatyr. Es joq, entikken, jantalas...

Erteńinde ińirde Qartqoja shettegi páterine kele jatsa, basy men keýdesi qazaq, aıaǵy orys bir jigit, qazaqtyń artyna mingesip, aıaǵy salaqtap, shaǵylǵa qaraı qashyp barady eken. Nusqarynan tanı ketti. Túneýgi Ábenge urysyp qýyp shyǵatyn jigit eken.

Qazaq azamattary túnde ketipti degen habar tańerteń dúńk ete tústi. Qartqoja tura sala Qasendi izdedi, páterinde joq. Qasenniń bir joldasy jolyqty. Qasen shetki qazaq úıleriniń birinde eken, taýyp aldy.

— Ne bop qaldy?

— Bizdi oqtyń astyna jiberip, azamattar qashyp ketipti. Biz 20 shaqty jastar qolymyzǵa naıza alyp, qazaq-orystyń keńsesinde jattyq. Atys bolsa tekke óletin edik, áıteýir bolmady. «Alashorda» kisilerinen Tuıaqtan basqa kisi qalǵan joq. Úseı batyrmen ekeýi myltyq qoımasyn buzyp alamyz dep kúzetshisin óltirip, ózderi qolǵa túsip qala jazdapty.

— Endi ózińiz qaıtesiz?

— Biz de qyrǵa qashqaly otyrmyz.

— Men delegattarmen qaıtqaly turmyn,— dep qosh aıtysyp, taban jaltyratty.

QULAQ ESTİGENDİ KÓZ KÓRDİ

Úsh aı ózi oqyp, bir qys bala oqytyp tapqan bilimin, tájirıbesin Qartqoja ishine saqtamady, elge kelgen soń óziniń inisin, jıenin, jaqyndarynyń balasyn oqytýǵa kiristi. Jolyqqan jastardy oqýǵa barýǵa úndedi.

Bir-eki aı ótken soń, Semeı jaqtan túrli habar kele bastady. «Balshebekter» qashyp ketipti, qazaq azamattary qyrdan qaıta kelip, qyzmetke kirisipti. Semeı burynǵy qalpyna túsipti...

Myna habardy esitken soń, Qartqoja kúz inisin, jıenin alyp, Semeıge oqýǵa barýǵa nıet qyldy.

Qystyń qamyn erte bastan istep, shóbin úıip, azyǵyn jınap, úıin jezdesine tapsyryp, soǵymyna soıatyn malyn yńǵaılaǵan soń, ájesine oqýǵa júrý týraly taǵy sóılesti. Ájesi ýaıym-qaıǵyly sóılese de, artyq qarsy bolǵan joq. Qartqojanyń oqýǵa baram degenin aýyz úıde júrgen qatyny esitip turǵan eken.

— Nemene taǵy? Barmaısyń oqýǵa!— dedi bas terisi aýzyna túsip.

Bir jumaǵa sheıin teris qarap jatyp, qyran japqandaı qylyp balalaryn jylatyp, otty órtep jaǵyp, sútti sýaltyp, qyr kórsetip júrdi. Qartqoja jaqaýratyp baıqasa:

— Ketetin bolsań, bir jola qarashyǵyńdy batyr. Seniń qý molańdy kúzetip, salpyldap, boǵyńdy sypyratyn malaıyń joq!— dep ashshy ketetin boldy.

Sóıtip júrgende Qartqojanyń ájesi aýyryp qalyp, Qartqojanyń júıkesi qurydy. Oqýdan kúder úzdi. Ájesi basyn kóterip, táýir bolǵan soń, Qartqoja sharýasy bolyp Baıanǵa keldi.

Baıandaǵy baıaǵy tanys óshetilin taýyp alyp, gazet, habar surady. Qartqoja elde sharýaǵa aınalyp júrgende, saıasat dúnıesinde birtalaı ózgerister bolyp qalypty. Semeı taǵy da tarshylyqqa túsipti. Ombyda Kolchak úkimeti ornapty. Qazaq-orystar kúsheıip, burynǵy ánine basypty. Semeıde «alashorda» áskeri jasalypty. Annenkov degen ataman kep áskermen Semeıge kelip ornap, qazaq azamattarynyń ekeýin jaýyp qoıypty. Qarqaralyda bes jigit jabylypty. Semeı tóńiregi tynyshsyz. El shabý, kisi óltirý, talan-taraj kóbeıipti. «Alashorda» áskerin Kolchak bılep, Jetisý jaqtaǵy maıdanǵa jiberipti. Álıhan qazaqqa aptonomıa alam dep, Kolchakqa ketipti. Reseıdi balshabekter alyp, Sibirge qaraı kele jatyr deıdi. Torǵaı, Oral, Bókeı jaǵynan habar joq. Olar da balshebektiń ortasynda qalsa kerek.

Osy syqyldy habardy esitken soń, Qartqoja Semeıge barmaǵanyna artyq ókingen joq. «Zaman álde ne bolady» degen oıǵa qaldy.

Qartqoja o jyly qys boıy úıinde boldy. Elde pálendeı ózgeris bola qoıǵan joq. Kerekýden elge at alatyn kamısıe shyǵypty, pálenniń atyn alyp ketipti, pálenniń úıin shaýyp ketipti, áıelin basyp ketipti, óltirip ketipti degen syqyldy alyp qashty laqaptar júrip jatady. Bireýler balshabekti keltirip qoıady, bireýler Oraldan asyra qýǵyzyp qoıady; bireýler qazaqqa aptonomıa áperip keledi; bireýler Álıhandy abaqtyǵa japqyzyp keledi, endi bireýler Semeıdi balshabekterge berip keledi, áıteýir dúrlikken habar kóp kelip jatady.

Jazdyń ortasynda-aq balshabekterdiń danqy elge tym jaıylyp ketti. Qorǵandy aldy. Qyzyljardy aldy, Ombyǵa keldi... degen tilıpondar ońdy-teristi qazaq dalasyna soǵyldy. Sol qopyldaqtyń aıaǵy surapylǵa ákep soqty. Jurt alasapyran boldy. Ne bop qaldy? Dýtovtyń, Belovtyń áskeri kelip qaldy. Aqtar qashyp keledi... dep gýlesti.

Qartqoja apasynyń aýlyna barǵan. Endi úıine qaıtqaly otyrǵanda: «Al, kelip qaldy!» dep bir jigit shaýyp keldi.

— Kim? Nemene?

— Jer qaıysqan aqtardyń qalyń áskeri joldaǵy eldi qıratyp kele jatyr... at, tamaq, jasaý, áıel — bárin sypyryp keledi, qarsy kelgendi atyp keledi...

Áıelder oıbaıdy salyp, jylap jiberdi. Shóptiń, qıdyń, júktiń arasyna tyǵylysty. Bóshkeniń, ábdireniń ishine kirgender de, qudyqqa túsip ketkender de boldy. Aýyl quıyn soqqandaı álem tapyryq. Qartqojanyń esi shyǵyp ketti. Birese úıge, birese atyna júgirip, qamshysyn taba almaı sasqalaqtady. Jan dármen kúıi atyna mine sala jóneldi.

Aýyldan bir-eki shaqyrym shyǵa bergende, qaq ókpe tustan 5— 6 soldat cay etip aıqasa ketti. Myltyǵyn kezep, Qartqojaǵa tap berdi. «Alla» dep atynan ushyp tústi. Kele Qartqojaǵa:

— Áıda! Aýyl qaıda? At bar ma? Qaıda qashyp barasyń?— dep ejireńdeı bastady. Tústerine jan shydaıtyn emes.

Qartqoja birdeńe dep byldyraqtaǵan bolyp edi, kerek te qylǵan joq. Aldyna salyp, aıdap júrdi. Apasynyń aýyly emes, basqa bir aýylǵa alyp keldi.

Bul aýyldy da ásker qamap jatyr eken. Aıǵaı-uıǵaı júgiris. At, arba, qazyq, jelke, myltyqtyń dúmi, yńqyl, oıbaı. Qushaqta — kıiz-kilem, jasaý — qoldarda. Saqına, shashbaý, orysshalaý, kúlki... Ana úı jaqtan myltyq tars etti. Qartqoja qalbań-qulbań, qamyt, doǵa, «qoradan qara», shoshaq úıde úsh soldat, ortasynda, jabý ústinde jas qatyn... záresi ushty.

Qartqojany laýshy qylyp, alyp júrdi. Munda kelgen áskerdiń silemi eken, kóbi alda, artyna kóz jetkisiz. Óńkeı júkti arba, zeńbirek, pýlemet, azyq, jasaý, qarý artyp, tizilip, salt attylary shabýyldap, jer qaıystyryp ketip barady eken. Qartqojany kóp áskerge qosa tastap, 15 shaqty saldat taǵy da shaýyp ketti. Úreı ushty. Iyǵynda sheni, symbatty ápeser solqyldaq arbada qazaqtyń sulý qyzyn qushaqtap qos boz atpen Qartqojanyń qasynan óte shyqty. Qartqojaǵa túsken qyzdyń kózi jypylyqtap ketti.

Qara kúshke qurban bolǵan sorly! Zamanyń álde ne bolady?

Ekinshi aýylǵa jetkende, Qartqojany bosatty. Qulaq estigendi kóz kórdi...

BET TÚZELDİ

Aqtyń áskeri basqan jerge shegirtke jaılaǵandaı, búıi tıgendeı boldy. Shaýyp ketken, basyp ketken, atyp ketken kezden sholasyz. Jeltaý mańynda bir aýyldy qalpymen qyryp ketipti. Jarylqaptaý ishine bosyp ketken bir qora qatyn, qyzdardyń ústinen túsip, oıyna kelgenin istepti. Qarjasta pálenshe baıdyń dalaǵa tyqqan jasaý-múlkin órtep ketipti.

Aqtardyń zorlyǵyna jurt tuıaq serpe almady. Biraq Dármen syqyldy ójet erler kegin aldy. Shashaý shyqqan soldattardyń, bastyqtaryn bas salyp, qyryp tastap otyrdy. 15 shaqty jigit iriktelip alyp, kúni-túni attan túspegen. Onyń bir jerde jetisin, bir jerde tórtin baýyzdap, atyp, qudyqqa tastaǵandary bolǵan. Tobyqtyda bir qazaq jıyrma shaqtysyn qonaq qylyp, bir úıge jatqyzyp, peshti shalasymen japqyzyp, ıis tıgizip qatyrǵan. Qarakesekte bir er qazaq jigitterden átiret jasap, shetke shyqqandaryn óltirip, qarýyn alyp otyrǵan. Sońǵy kezde ótken úsh júzdeı aqtyń áskerin taý ishinde qamap, atysyp qyryp salǵan. Aqtar ótip saıabyrlaǵan kezde, Qartqoja el aýzynan osyndaı sózderdi esitip júrdi.

Qazaqtyń basyna zobalań týǵan kezde, «Semeı ne bolyp qaldy? Azamattar ne kúıge ushyrady» degen suraý Qartqojanyń oıynan ketpeı júrdi. Myna syqyldy kókpeńbek qalyń áskerdi qýǵan qyzyldarǵa qarsy turarlyq kúsh bolar dep bilgen joq. Oılaǵanyndaı-aq, Semeıdi qyzyldar alypty, «Alashorda» qashypty degen habar sap ete tústi. Keshikpeı Ombydan shyqqan qyzyldardyń áskeri Kerekýge de keldi dep estildi.

Sol jyly Sultanmahmut degen jas aqyn Semeıden aýyryp, eline kelgen. Qartqoja Mahmutty biletin. Ol aq júrek, kedeıshil, jalyndy jas aqyn bolatyn. Eldegi baılardyń, jýan atanyń nasharǵa istegen qıanatyn, zorlyǵyn gazetke jazyp, kúshtilermen ustasyp júretin. Sultanmahmut jýandardan qoryqpaıtyn, betin-júziń bar demeı, kóńildegisin aıtyp salatyn. Semeıdegi jastar Sultanmahmutty qoldaıtyn, úlkenderi adamgershiligin, týrashyldyǵyn, tazalyǵyn, aqyndyǵyn baǵalap, syılaıtyn. Sultanmahmut elge kelgennen beri kóńilin surap, kórip, áńgimelesip qaıtýǵa Qartqoja qumar bolsa da, el janymen qaıǵy bolyp, kún týǵan soń, Qartqojanyń da murshasy kelmegen. Semeı jaqtyń habaryn anyq bilip turǵan kisi Sultanmahmut. Gazet alyp turady, joldastary hat jazyp turady. Qartqoja aı-jaı bolǵan soń, ádeıi izdep Toraıǵyr aýylyna keldi.

Mahmut úıde eken. Qartqojanyń kelgenine qýanyp qaldy. Biraq júdeý eken, jóteli jıi ustap, kóp sóılese zorlanyp qalady eken. Qartqojanyń qolyn ustasymen:

— E, Qart-ekem! Kúniń týdy, balshabek tabaryshtardy kórdik, — dedi kúlip.

— Qaıdan kórdińiz?

— Kerekýge baryp kelip otyrmyn.

— Qashan, janym?

— Keshe, keshke keldim.

— Salt bardyńyz ba?

— Salt. Biraq sýyq ótip, meńdep qaldym. Oqa emes, joldastardy bir kórý paryz edi,— dep jóteli ustady.

— Nemene? Qalaı kórinedi?

— Jaqsy. Asa oqymystysy aldymen kele qoıa ma? Jeńil qoldaý birine jolyǵyp, eki saǵat sóılestim... — dep taǵy jótelip qaldy.

Jóteli basylǵan soń, tasymaldap taǵy sóıledi: — Bulardyń tutynǵan joly, ıdeıasy jaqsy ǵoı, kedeıge paıdaly. Túbinde qazaq el bolatyn bolsa, balshabekterdiń arqasynda bolady. Tiri bolsaq, kórersiń. Men kórmeımin ǵoı...

— Nege? Olaı demeńiz?

— Qyzyq zaman ǵoı! Ne kerek... Átteń 10—15 jyl ómirim bolar ma edi!..

Mahmuttyń kóńili buzylaıyn dedi. Qartqoja basqa sózge jubatqysy keldi.

— Semeı ne bop jatyr eken?

— «Alashorda» qashypty. Jastar jumysqa kirisipti. Birsypyrasy kamýnes bolypty. Gazet shyǵarypty. Kórgen joqsyń ba?

— Joq.

Jastyǵynyń astynan bir shýmaq gazetterdi alyp jatyr.

— Jastar baıǵus ta birdeńege jarar bilem: gazetteri jaman emes. El jumysy ıesiz qalmaǵany jaqsy boldy...— dep gazetti Qartqojaǵa usyndy. Kóp sóıleı almady, jóteli taǵy qysty.

Qartqoja «Qazaq tili» gazetiniń bir-eki nómirin qarap, kóńili daýalap, Mahmutpen qosh aıtysty.

Jaz shyqqan soń Qartqojanyń úıde otyrǵysy kelmedi. Esil-derti Semeı boldy da júrdi. Biraq Semeıge jetýge qarajat kerek. Úıde satarlyq mal joq. Kún kórgishke salmaq salǵysy kelmeıdi. Sonymen taǵy da jumys izdep kóreıin dep Qartqoja Baıanǵa keldi.

Baıanda jartymdy jumys tabylmady. Jer qazý, otyn jaǵý, qoranyń boqtyǵyn tazalaý syqyldy kúndeme jumyspen júrip jatty.

«Baı bastas, batyr qulaqtas» bolmaı tura ma, Qartqoja bir tanaýda malaı bop turǵanda, qyryldaýyq Ivannyń malaıy Doǵamen bastas bolatyn. Qazekeń sózge qandaı jany qumar, Doǵanyń estimeıtin habary bolmaıtyn. Sol Doǵa qora kúrep jatqan Qartqojaǵa kelip:

— Semeıden bir qazaq kemeser kelip, myrzalardy búristirip jatyr deıdi, bildiń be?— dedi.

— Joq, bilgem joq. Kim degen eken?

— Qasen degen jigit deıdi.

— Oıbaı meniń Qasenim ǵoı!

— Áı, qoıshy!

Qartqoja jumysyn shala-bula bitire sala, salyp keldi. Qasen on shaqty dókeılerdi ıirip alyp, múńkir-náńkirdeı tergep jatyr eken. İshinde Qartqojanyń bolysy da otyr. Qartqojany kóre sala, Qasen ushyp turyp, qolyn ustap amandasyp, aýzynan súıdi, óz qasyna otyrǵyzdy. Myrzalar ań-tań. Ne kerek, Qartqoja so jerde bir jetildi. Jýandardy tergep-tergep, erteń Kerekýge júresińder dep, qoldarynan qaǵaz alyp bosatty. Qasen bir ýeziń saılaýyn ótkizýge kelgen eken. Saılaýdan buryn jýandardy yǵystyryp almaq eken.

JAŃARDY

Shildeniń sheke qyzar, mı qaınar kúni. Dilgramnyń taqtaıdaı qara jolymen qos at jeńil tyrashbenkeni byjyldatyp keledi. Tyrashbenkede Qasen men Qartqoja, keýdeni ashyp tastap, qoldy sermep, áńgime soǵyp keledi.

— ...Sol atys bop jatqanda, ishinde júrdińder me?

— Júrdik. Ólimge basty baılaǵan soń... Aqtar Alash qalasyn basyp aǵyl-tegil bop ketip jatyr. Ar jaqtan kúrs-kúrs myltyq atylady. Oq jaýyp turǵanda, Ázim men Toqtardy ar jaqqa jiberdik. Olar qyzyldardyń basshylaryna sóılesip, tóńkeris komıtetine kirdi. Biz aqtan qalǵan qarý-saımandardy «Opraýaǵa» jınap, jantalasyp júrmiz. Bireýdi bireý bilip bolmaıdy. O jerden de, bu jerden de ásker shyǵa keledi. Keshede júrgizbeıdi, atyp tastaıdy. Talaı jerde ajaldan qaldyq...

— Nyǵmetolla men Ǵalymjan sonda ma óltirilgeni?

— Joq, ol artynan ǵoı.

— Qyzyldar óltirdi me? Kim óltirdi?

— Joq, oıbaı! Qyzyldar ne qylsyn? Abaqtydan bosanyp ketken óńkeı buzylǵandar ǵoı. Shyǵa sala balshabekpiz dep qoldaryna myltyq alyp, talaıdy qyrdy ǵoı. Buryn talaı kisi óltirgen, qanypezer urylar abaqtyda jatatyn ǵoı. Aqyp, Soqyr Maqan, Joldy degender, Batqolla, Qalaý deıtin noǵaılar... solar ǵoı búldirgen.

— Muǵalimderde olardyń jumysy ne?

— Onyń mánisi bar, shyraǵym! Olar kúlli oqyǵandarǵa ósh. Oqyǵandar olarǵa jaýyzdyq istetpeıdi, ustatyp japqyzady. Olarǵa laı sýdan balyq aýlaý kerek. Jańa muǵalimderge jany ósh. Alashtyń Ábdirahman degen ımamy bolatyn. Ol jańa oqýǵa qarsy. Jańa oqý dáýirlese, moldalar aıaqsıtyny belgili ǵoı. El nadan bolmasa, olar kún kóre almaıdy. Sol soǵylǵan ımam da balshabek bolyp, ury-qarylarmen qosylyp, muǵalimderdi óltirtken so ǵoı.

— Olar endi ne boldy?

— Olar bu kúnde ustaldy. Biraq kóp alystyq. Elge kóp zıan saldy. Aqtar qarý-jaraq jınamaq bolyp, elge átret alyp shyǵyp: el shaýyp, kisi atyp, kóp qyrǵyn qyldy. Aıaǵynda istigi basynan asyp, qylmysy moınyna aýǵan soń, abaqtyǵa jabyldy. Aldy jabylǵan soń, ózgeleri qashyp ketti. Partıadan shyǵaryldy, kún-jyn boldy.

— Ábdirahman molda she?

— Ol áli aman júr. Álimniń zalymy jaman ǵoı. Áı, bir qý eken, boıyn kórsetpeı-aq qoıdy. Materıal joq. Qaıtersiń? Márden muǵalimdi de óltirip tastaı jazdady ǵoı.

— Ne ǵyp?

— Qarny jýan mes qoı, túrine qarap: «Borjoısyń» dep, alyp ketip, Ertiske aparyp, atpaqshy bolǵan jerinen: «Baı emespin, baılarǵa qarsymyn» dep jalynǵan. «Qarsy bolsań, baılardyń úıin, múlkin kórset!» degen soń, túni boıy Alash qalasyn qydyrtyp, baılardyń úıin kórsetken. Áıteýir aman qaldy... Úsh kúnge sheıin óńi kirmeı júrdi: esi shyǵyp ketipti. Atpaqshy bolyp, myltyqty kezengen jerde baryp áreń bosatqan ǵoı.

— Alashtyń baılary qaıda?

— Baıdyń bári qashyp ketken. Úıleri qazynaǵa tústi. Jalǵyz-aq Jánibek degen sarań baı qashpaı qaldy. Sol ıttiń ne ǵyp aman qalǵanyn bilmeımiz. Qaıyrshy bop kıingen be, jumyrtqa, nasybaı satqan ba, áıteýir qylmaǵany joq bolsa kerek. Talaı taıaqty da jese kerek, talaı para da berse kerek... Ondaılardyń jany berik keledi ǵoı...

— Aıtpaqshy, Álekeı qaıda?

— Qashyp ketken.

— Osy kúni qaıda júr?

— Tobyqtyda bolsa kerek... Úı ishin tobyqtyda jatqan jerinen ustap, qalaǵa alyp keldi... Qysataı degendi estýiń bar ma edi?

— Bar. Álgi baı Qysataı ǵoı.

— Óz eliniń partıasyn taratypty. Qazaq komıtetimen qas bolatyn. Ana jyly ol balshabek bolyp, «Alashorda» kisilerin ustaýǵa átret shyǵarǵan ǵoı. Artynan balshabekter Semeıden qashqan soń, ony «Alashorda» ustamaq bolyp, Qysataıdy «Balshabek» dep gazetke jazǵan. «Alashorda» qyzyq qoı, 500 qarasy bar Qysataı «Balshabek» bolýshy ma edi? Qyrdyń partıasyn saıasatqa qatystyrǵany úlken uıat qoı.

— Ia, sonymen?

— Sol Qysataı er eken ózi. Álekeńniń úı ishin ustap Semeıge apara jatqanda, tobyqtyda bir bastasy Qysataıǵa kisi shapqyzypty. «Tobyqtyǵa kelgen bir qonaq edi, butaǵa qorǵalaǵan torǵaı da aman qalady. Óz basynyń ókpesine el arýaǵyn satpasyn, erligi bar edi, mynadardy aman alyp qalsyn!» depti. Sol Qysataı arazdyǵyn tastaı berip, Álekeıniń qatyn-balasymen ere kelip, aman saqtap qaldy.

Osy saryndy áńgimemen Qartqoja Kerekýge keldi. Kerekýdiń saılaýyn ótkizbek bolyp, Qasen qalyp qoıdy da, Qartqojany Semeıge jóneltti. Qasen úıine hat bergen. Qartqoja sol hat boıynsha Qasenniń úıinde turyp jatty. Mekemelerin aralady.

Birli-jarym bolmasa «Alashorda» azamattary kórinbeıdi. İs basyndaǵy semınarıa, gımnazıa shákirtteri, óshetil, muǵalimder. Qazaq bóliminiń aldy qaptaǵan aryzshy qazaq. Basqa mekemede qazaq qyzmetkeri kem. Jastar qazaqtyń aryzyn oryndap, jıylysqa, mekemege júgirip, gazet shyǵaryp, saılaý basqaryp: qyzmet qylyp jatqan kórinedi. Qartqoja oqý bólimine baryp, úshkelge kirem dep suranyp edi, bastyǵy orys eken, aryzyn artyq tyńdamady. Qazaq bóliminen qaǵaz alyp, qaıta izdenip júrgende, Kerekýden Qasen de kelip qaldy.

Qasenniń bir tanys óshetili bar eken, bir orys úshkóline túsirdi. Onda oqıtyn orystyń usaq balalary eken. Qartqojany «Ógiz», «Túıe» dep mazaqtap, sońynan qalmady. Oqytýshylar jóndi qyzmet aqy ala almaı, sabaqqa da salaq keledi eken, oqýy jartymsyz boldy.

Oktábir aıaǵynda kópten kútken qazaqtyń ınstıtýty ashyldy. Qartqoja soǵan kóshti. Tatardyń úsh bólmeli mektep úıi tıgen eken. Oqytýshylarynyń kóbi Reseıden qashyp kelgen tatar eken. Onyń oqýy da máz bolmady. Qystaı otyn ala almaı, mektep azynap turdy. Oqý aspabyna taǵy jarymady. Shákirtter qazaq bólimine talaı muńyn shaqty, oqý bólimine de bardy. Esh nárse shyqpady. Gýbernıalyq qomıtettiń bastyǵy Brenskıı deıtin orys aryz qyla barǵan shákirtterdi: «Ný! Kırýalnikı» dep qolyn siltep qýyp shyqty. Ne sóz ekenin Qartqoja bilgen joq.

Jańa qala jataǵynda, jaman úıde, jalańbas lampynyń jaryǵymen Qartqoja kitap qarap otyrǵany. Oryn jaısyz, tamaq nashar, mektep sýyq. Qartqoja bir aıdaı súzek bolyp, áreń turdy.

Qazaq azamattary kóńilsiz. Sibir revkomynan Ivanov deıtin gýbernıalyq komıtetke bastyq bolýǵa jiberilipti. Gýbernıalyq komıtetke qazaqtan bir-aq múshe saılanypty. Oqyǵan azamattardyń árkimi qyzmetten toryǵyp, jaz shyǵa elge barý qamyn istep júr eken. «Qazaqstanǵa qarap, kózimiz ashylmasa, orystar boı beretin emes, qazaqqa zorlyq istep otyr... — dep Qasen de burynǵy qyzý betinen qaıtyp qalǵanyn bildirdi.

— Ýezerde beıbastyqtyq... melıtseniń lańy, para degender esepsiz... Dármen degendi bilýshi meń?

— Bilem. Bizdiń jaqtiki ǵoı. O ne qypty?

— Qarqaralyda Barnaqyp deıtin sony atqyzyp tastapty.

— Ras pa?

— Ras.

— Ol urlyǵyn qoıyp, túzelip ketip edi ǵoı.

— Túzelse, sol Barnaqyptyń qazaqqa qylmaǵany joq. Zorlyq, para, áıel basý, kisi óltirý — bárin istegen. Ústinen aryz qylýǵa bir qazaq bata almaı qoıǵan. Sonyń ústinen Dármen aryz jazyp, tolyq materıalyn munda jibergen ǵoı. Qazekeń jybyrlamaı tura ma, bireý Dármendi kórsete qoısa kerek.

— Sonsoń?

— Sonsoń Dármendi shaqyrtyp alyp, tergep-tergep, túnde abaqtyǵa jibergen bolady da, jolda atqyzyp tastaǵan. Qartqoja tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady.

ELDE

Qartqoja elge qaıtqan.

Oqý bóliminen alǵan mandatymen Kerekýden «Tramotqa» bardy. Laý minýshiler «Tramottyń» aýzynda tizilip, kezek kútip tur eken. Qartqoja da kelip turdy. Úsh saǵattaı turyp, kezekke jazyldy. Úsh kúnnen keıin «Abatılskıı» at áreń tıip, Qyzyl shyrpy qalasyna bet aldy. At qyrdan kelgen qalashynyki eken. «Jaqyn jerden qaıyra kór!» dep shyqqannan jalyndy. Jıektegi bir aýylǵa túsip, Qartqoja laý surap júrgende, laýshy Qartqojanyń nársesin túsirip, zym-zıa boldy.

Qalaǵa jaqyn el bezer bolǵan eken, laý bermedi. Qartqoja mandatty qaltaǵa tyǵyp, qorjynyn arqalap, óz «Abatylysymen» aıańdaýǵa týra keldi. Qaı aýylǵa kelse de, attaryn mılısıa, agent, ınstrýktor minip ketedi. Ne jańa aparyp tastap kelip turady. Bir jaqsy jeri — Qyzyl shyrpydan Baıanǵa qaraı qaıtyp bara jatqan «Tramottyń» kóligi kezdesti. Qartqoja solarǵa ilesip ketti. Baıan men eki ara aǵyl-tegil júrip jatqan atqa, túıege salǵan kólik. Tartqandary: tuz, astyq. Bul ne? «Tramottyń» kóligi. Jolda ólip jatqan, jyǵylyp jatqan at, túıe, qırap jatqan arbalar da kórinedi. Keıbir kólikter ólgenshe aryq, salt arbany zorǵa tartyp barady. Baıannyń «Tramoty» da arba, shanaǵa keńirdeginen kelip jatyr eken. Onda da qaptaǵan qyrdyń qazaǵy kórindi. «Tramottyń» qandaı mekeme ekenin Qartqoja sonda kórdi. «Amandyǵyn bile keteıin» dep Qartqoja bir tanaýdikine keldi. Qazaq-orystar shyǵyndady dep Qartqoja qysty kúni esitken. Biraq tanaýdyń ózi joq, qatyn, balasy bar eken. Amandyqtan keıin Qartqoja:

— Baı qaıda?— dep surady.

— Baı ketken,— dedi qatyny.

— Qaıda ketti?

— Sýbalysh komýnıster qazaq-orysty qurtty ǵoı. On toǵyz qazaq-orysty atyp tastady. On bes kisini abaqtyǵa jiberdi...

— Olardy nege úıtip júr?

— Pavlodardy aqtar aldy degen habar kelgen ǵoı. Óske degen burynǵy atamany bar ǵoı...

— Iá.

— Sol qazaq-orystardy shaqyryp, jasyryn sobranıe qylǵan. Qazaq-orystar da buzyldy ǵoı. Bir Petke Kýrtýkov degen anturǵan komýnıserge aıtyp qoıǵan...

— Aqtar alǵany beker boldy ǵoı?

— Beker, beker... qudaı saqtasyn!.. Jaman boldy. As ishe almadyq...

— Qıyn bolǵan eken,— dep Qartqoja esirkegen boldy. Óıtkeni bir shaı iship ketkisi kelip edi.

— Jalǵyz-aq Gımadyp aman qyldy.

— Ol qazaq-orysqa tileýles edi ǵoı. Onyń barlyq magazınderin, ysklatyn, úıin de alyp qoıdy.

— O ne ǵyp aman qaldy? Ustalǵannyń ishinde bar ma edi?

— Bar. O da ustalǵan. Ony alyp qalǵan qyzy ǵoı. Jarın degen komısarmen qyzy tamyr bolǵan. Qyzynyń paıdasy tıdi.

Qazaq-orystar rasynda qaljyrap qalǵan eken. Shoshań etken bir adam kórinbedi. Qaıta qazaq jataqtarynan keıbireýler partıaǵa jazylyp, jıylysqa baratyn kórinedi. Burynǵydaı emes, jataqqa teńdik tıipti. Baıannyń jer-sýyna, aǵashyna, balyǵyna olar da ortaqtasatyn bolypty.

Qartqoja úıine baryp, on bes shaqty kúndeı bolǵan soń, kúzgi oqýǵa qarajat tabýǵa Káribaı qajynyń balalaryn oqytýǵa turdy. Oqyǵandardyń qyzmetine kirip, «ulyq» bolyp júrgenin kórip qajy balalaryn jetiltip, malyn qorǵaıtyn bel qylǵysy keledi eken. Ol kezde Semeıden oqyp júrgen qazaq jigitteri elge kelip, seltıip júretin.

Bir kúni Qartqojanyń Semeıdegi joldasy Babataı keldi. Qartqoja: «Ne bitirip júrsińder?» dep surady.

— Jastar ıasheıkesin ashyp jatyrmyz.

— Qaıyrly bolsyn! Maqsattaryń nemene?

— Ne bolýshy edi? Baılarmen, jýandarmen alysý, bolystyq komıtetke ózimizden kisi saılaý. Ótken saılaýda Qaqabaı qajy jıenin saılap alyp, káperasıany jep qoıǵan joq pa?

— Ony qaıtpeksińder?

— Gazetke jazyp jiberdik.

— Onyń ornyna kimdi qoımaqsyńdar?

— Jastardyń birin qoıamyz.

— Oqýdy qaıtesińder?

— Bolǵan kisi oqýdy qoıa turady da. Kedeıdi qorǵaı almasaq, óńkeı ǵana kedeı balasy nesine oqyp júrmiz?

— Bularyń jaqsy maqsat eken! — dep Qartqoja qýanyp qaldy.

— Óziń uıymǵa kirmeısiń be?

— Bala oqytyp qarajat taýyp alǵaly jatyrmyn, áıtpese...

— Táıiri qarajat tabylmaı ma? «Bolysty» ózimizden shyǵaryp alsaq, baılardan jınatyp almaımyz ba?

Qartqoja «kedeıdi qorǵaımyz» degenge qýansa da, sońǵy sózine jarymady. Sondyqtan: «Jumystaryńdy isteı berińder, kórermiz» dep jaýap qaıyrdy.

Babataı laý minip, júrip ketti.

Bir-eki jumanyń ishinde: «Jastar toptanyp, el aralap, soıys qyldyryp júr...» degen ósekter taraı bastady. Qartqoja jastardyń uıymyna eldiń aryzyn aıtpaq bolyp júrgende, el ábigerlikke aınalyp, jumys qabattap ketti.

Úı artyndaǵy qosta Qartqoja bala oqytyp jatyr edi, bir kúni Káribaı qajy:

— Beri shyǵyp ketshi! — dedi.

Shyqty, qolyna bir gazetti ustata berdi. Qajynyń óńi buzylyp ketipti.

— Mine jerin, mine jerin oqy!

Oqyp jiberse, «Baılardyń malyn alady» depti: «Razberstke» eken. «Mal tyqpasań, tyǵylǵan mal qazynaǵa túsedi» depti.

Baıdyń kózi sharasynan shyqty. Qajy onda shapty, munda shapty. Aqyl surady. Malyn qoıarǵa jer taba almady. Jalǵyz qajy emes, baı bitken malyn tyǵyp, kóńil jeter kedeılerge tarata bastady.

Bir juma ótti me, joq pa? Mal jıýshy átret te shyǵyp qaldy. Aýylnaı, shabarman, melıtse el ishin qaptap ketti. Bir aýylnaıdyń malyn bir-aq jerge jınaıdy degen habar shyqty. Maldy lek-legimen toǵytyp, aıdaı bastady. Qartqoja da bardy.

Barsa, úlken jármeńke eken. Qara qurym kisi, qaptaǵan mal, shabýyl shartyl. Shabarman men melıtse maldy aıdap, úlken bir ashyq aranǵa qamap jatyr. Arannyń aýzynda belinde alty atary, qolynda dyraý qamshysy, bentopkesi bar, túsi sýyq orys tur. Aranǵa kirgen maldy sanap, tańbalap shyǵaryp jatyr. «Mynaý meniki edi, osymen pálen qaram kirdi...» dep umtylǵan bir-ekeýi qaqbastan qamshy jep, shyr aınaldy. Isahan degen bir qazaq kúzetshi baıqamaı turǵanda aranǵa kirip bara jatqan ógizin tumsyqqa qaǵyp qaldy. Orys kóre sala umtyldy. Isahan tura qashty. Qoımady. Myltyqtyń dúmimen jelkeden túıip-túıip jiberip edi, Isahan sileıdi de qaldy. Sý Ybyraı degen bir sıyryn qaqpalap, áketip bara jatqanyn kórip, ony qoshqar tumsyq qara tory orys qýyp júrip soıyp edi. Ybyraı jan ushyryp úıdegi áıelderdiń astyna tyǵyldy. Sonda da qoımaı sýyryp alyp soıdy. «Mal adamnyń baýyr eti ǵoı», talaılar oıbaıdy salyp, júgirip, arandady: sybaǵasyn aldy. Qazaq taıaqty da kerek qylmaıtyn edi, serpildirgen myltyqtyń daýysy boldy. Qartqoja óz aýylynyń kisilerin izdep júr edi, qora jaqtan myltyq tars etti. Toptanǵan jurt jalt berip, tura qashty.

— Nemene? Ne, ne?

— Áýbákirdi atyp tastady!

Jurt tym-tyraqaı, maldan qasha bastady.

— Meniń bar malym ketti...

— Meniki de ketti.

— Biz áıteýir aman qaldyq,.. — dep zarlanǵandar, táýbe qylǵandar tolyp jatyr. Bireý úshin bireý kúıgen. Kóringen maldy aıdap kele bergen, kórinbegender qala bergen. Ulyqtardyń túsken aýyly aman-saý qalypty. Qýlar paıda qylypty, kedeıler kúıipti, Qartqoja shapqylap óz-aýylynyń kisilerin taýyp aldy. Áıteýir ózi úıi aman eken. Demin sonda bir aldy.

NÓSER ÓTKEN SOŃ

Jıyrma shaqty shákirt ortalarynan at jaldap, alty arbamen Semeıge eldetip, tótesimen tartty. Túsken jerine otrádtaı-aq qorqynyshty. Laýdan yǵyr bolǵan el arbalylardyń qarasy kóringennen-aq jylqysyn innen-inge tyǵady. Laý minbeıtin shákirtter ekenin bilgen soń ǵana júregi ornyna túsedi.

Baıan tóńiregindegi aıdabol, qarjas, qozǵan, kúliktiń maly dóńgelenip qalypty. Eń baı degen aýyldan órgen sıyr 60-70-ten aspaıdy. Qotan bolarlyq qoı qadaý-qadaý ushyraıdy. Kóbinese jazyqtyń qoıanyndaı bytyrap, úrkerdeı shoshaıǵan sandyramalar. Túndikke (ataǵozy boıy) qulap, ormandy qarakesek ishine kirgen soń ǵana qara mal qońyrlanyp kórine bastady. Aıǵyrjaldyń naımanyna kirgende mal taǵy seldiredi. Keıbir aýyldyń qystaýlary ıesiz qoradaı, mańaıy jym-jylas bolyp qýaryp soraıyp turady. Tóńirekke moıyn sozyp, dóńeske shyqqanda adyrdyń salasynda, áıtpese tatyrdyń qulaǵynda, qudyq jaqtaǵy oıpańda aıǵyr úıir jylqy, tazdyń shashyndaı qydyryndy sıyr kózge túsedi. Malsyz aýyl — saqal-murtsyz aýyzdaı, jylmyraıyp jaraspaıdy eken. Jerinde ne shabyndyq, ne egindik, ne bıik taý, ne bir kól, ózen joq, ker betegeli kedir-budyr jaltań, sortań, shóleıt, quba jol, Dýadaq otyrmasa, adam qonys qylar jer emes.

«Myna jerge ne ǵyp mal bitsin? Mal ne ǵyp tursyn. Bul el qalaı kún kórip júrgen» degen oı keledi. Biraq bul eldiń bir kezde baı bolǵany anyq, maldy myńdap aıdaǵany anyq. Mal ketken soń, elinen sán ketip, jerge kiná qoıasyń. Áıtpese qazaq jeriniń kóbi-aq osyndaı emes pe? Qazaq esepshileri: «Baıaǵyda qys jyly bolýshy edi, jurt jer úıdi bilmeýshi edi. Mal qar ústine jatyp shyǵýshy edi. Endi ondaǵydaı emes, qys qataıyp barady» deıdi. Álde solardyń sózi shyn bolar ma eken? Álde qoraǵa salǵannan beri mal shaja bolyp, azyp ketti me? Álde qazaq uzyn óris keń jaılaýdan, kók shalǵynnan, qalyń taýlardan aırylǵan soń, túıege qom, atqa úıek, qoıǵa shaıyr, sıyrǵa lıke bitpeı maldan shuraı ketip, máıektene almaı, óńi juqarǵannan qysqa shydamsyz boldy ma? Álde partıa, saılaý shabys malǵa shyr bitirmeı, berekesin alyp, taýsylýǵa sebep boldy ma? Álde malǵa súıenip kúneltetin qazaqtyń dáýreni ketkeli tur ma?

Osynyń bárin oılandy da, Qartqoja keleshekke kóz jiberip úńiledi. Keleshekten úmit, sáýle, shara kútedi. Mynaý qýarǵan dala endi baıaǵydaı qalpyna kelip,tolyqsyr ma? Qaıtqan dáýlet qaıta taǵyna qonar ma? Tógilgen shara qaıta kemerine kelip tolar ma? Joq, qonbaıdy, tolmaıdy.Endeshe basqa shara tabý kerek. Ol qandaı shara? Qandaı kúsh?Qartqojanyń kózi jetpeıdi. Álde otyryqshy bolyp, egin salyp kásibine aınalý ma? Sonda qazaqtyń kózi ashylar ma? Biraq Qartqoja otyryqshy bolǵan Qarasholaq aýylyn kórdi; «Belaǵash», «Qaıyndyq» bolystaryndaǵy qazaq qalashyqtaryn kórdi. Qala ma olar? Boqtyń, sasyqtyń arasynan kózi jyltyrap, eńsesin súıretken «tiri mola» ǵoı. Ári maldan aırylyp, ári eginniń tilin bile almaı, ári saımanǵa, kólikke jarymaı, ıtshilep, dertke-dermenge shaldyǵyp, azyp-tozyp bara jatqan joq pa? Sondyqtan kázir otyryqshy bolǵannan qazaq ońalyp ketedi dep kim kepil bolyp, aýzy baryp aıta alar? Otyryqshy bolýǵa qazaqqa jer jete me? Anaý on bolys súıindik, mynaý joldaǵy qarakesek, naıman elderi syıyp ornyǵarlyq qyrda qandaı jer bar? Qala bolý túgili, 30—40 úıge jazy-qysy qonys bolǵandaı ultandy shabyndysy, shımandy egindigi bar qandaı jer bar? Otyrsa, Ertis boıyndaǵy ózen, ólke, taý, bulaq, syzaly, quıqaly jer saǵalaǵan elder otyrar. Mynaý qý jondaǵy naıman qalaı otyrady? Qaıda ornyǵady?.. Biraq mynaý joldaǵy elder qyrqylǵan qustaı, arqandaýly attaı qoly-aıaǵy kesilip, eriksiz keshe almaı otyr. Qystaýynan uzaı almaı otyr. Munyń aty otyryqshy emeı nemene? Bul sorlylar osy taý, tasqa, sor taqyrǵa otyryp qalǵanda, ne kún kóredi? Bulardyń jeri eginge jaramaıdy, egin salýdy bilmeıdi. Jaqsy jerin jurt bermeıdi. Biraz jylda bular qalaı kúnelter eken?..

Qartqoja arbada qısaıyp jatyp, osyndaı oıda kele jatqanda, qasyndaǵy bir joldasy:

— Áı, basyńdy kóter! Mynaý aýyldan at shaldyrmaımyz ba?— deıdi.

— Shaldyrsaq, shaldyraıyq,— dep Qartqoja basyn kóterip aldy.

Túsken aýylda keıbir joldastary qonaqasy, laý surap, ulyqtyq kórsetkisi keledi.

— Qazaqtyń qonaqasysy qalyp pa edi? Ne degen aýylsyńdar dep sógip jatady.

Qartqoja unatpaıdy.

— Qoısańdarshy! Nesin bersin! Orynsyz qysqandaryń obal emes pe? Óz úıimizdiń kimge qonaqasy bergendeı jaıy bar? Joldastar, biz kim úshin oqyp júrmiz, ózimizdi de umytyp ketpeıik...deıdi. Basalqy aıtady. «Ataly sózge arsyz talasady». Joldastary oılanady: beıpil tilden toqtalady.

Semeıge taıanǵanda qalyń-qalyń mal ushyraı bastady: óńkeı qara mal. Tabynshylardan: «Bul kimniń maly?» dep suraıdy. «Qazynaniki» deıdi. Maldary mal sıaǵy joq: aryq, qotyr, jaman-jáýtik.

— Maldaryń tura almaıtyn aryq. Kúz bolsa mynaý, endi qashan ońalady?— dep suraıdy.

— Qazynaǵa osy da jarar,— deıdi baqtashylar.

— Qazyna osynsha eńbekpen jınalǵanda, áskerge tamaq bolsyn dep jatyr. Aryq mal ne tamaq bolady?

— Semiz etti orys ózi de jeı almaıdy.

Baqtashylardyń sózin oıyn kóredi. Qartqoja tanymal el kisilerinen suraǵanda aıtatyny:

— Qazynaǵa tuıaǵy barsa bolǵany da. Eldiń qýlarynan malǵa basshy saılaǵan soń, mal qoıýshy ma edi? Semiz mal, iri qaranyń bári aıyrbaspen bitken shyǵar. Jurt jaman-jáýtigin salyp, alyp qalyp jatyr. Qazynaǵa barǵansha, elde qalǵany táýir de...

— Qazyna bilip qoısa, ońdyra ma?

— Qaıdan bilsin. Tańbany ózinikindeı qylyp jasatyp alady. Bir jaqsy jeri — qazyna maldyń uly, kishisin eseptemeıdi eken. Tuıaǵyn esepteıdi eken. Ólgen maldyń terisin kórsetse burtokól qylsa bolady eken. Elden teri qoıatyn emes. Byltyrǵy teriler de jarap ketip jatyr. Burtokólge mórin satyp, aýylnaılarǵa da teris bolǵan joq...— desedi.

Maldyń alýyn bilse de, is qylýyn bilmegen eken. Mal kim kóringenniń qolynda ketipti. Ne elge, ne qazynaǵa paıda keltire almaı, esil maldyń beı-bereket bolǵanyna Qartqojanyń jany aýyrady. Amal ne?

Qalyn oıǵa bata-bata Qartqojalar qalaǵa keldi. Semeı burynǵydaı emes, túrlenip qalypty. Qazaqstanǵa qarapty. Saýda ashylypty. Jurt saýdany ashqan Qazaqstan dep oılaıdy. Mekemelerdiń mańdaıyndaǵy jazýy qazaqsha bolyp qalypty. Gýbernıalyq komıtettiń bastyǵy qazaq bolypty. Qazaq qyzmetshileri kóbeıipti. Oqý bóliminiń bastyǵy Qasen eken. Qartqoja qýanyp ketti. İnisin buıryq jazyp, jetimhanaǵa alǵyzdy. Ózi ınstıtýtqa tústi. Qazaq mektepteri kóbeıgen eken, jańa qaladaǵy mektepke Qartqoja bir mezgil bala oqytpaq boldy.

Semeıdegi qazaq jumysyn kórgen soń, qyzmetke, oqýǵa kirip, inisin ornalastyryp, kóńili jaılanǵan soń, joldaǵy ýaıym-qaıǵynyń bári umytylyp ketti.

JUMYS

Oqý burynǵydan góri qunaqty. Sabaq qazaqsha. Kitap joq. Oqytýshylar sóılep-sóılep ketedi. Qartqojanyń jadynda buldyr bir nárseler qalady. Azdan soń buldyr kúńgirttene beredi. Kúnine úsh saǵattaı bala oqytady. Keshke murttaı ushady. Áıtse de Qartqoja jabyqpaıdy. Ol jumys qylyp júrgen qazaq jigitterin kóredi. Gýbernıalyq komıtetke barsa, qazaq. Sottyń aldy — qaptaǵan qazaq, oqý bólimi seńdeı soǵylysqan muǵalimder, shákirtter. Jer bóliminde — qazaq. Buryn qazaqtyń tumsyǵy batpaıtyn azyq-túlik mekemesine de qazaqtan kisi kiripti. Kásipshiler keńesinde saıası bólimde de qazaq qyzmetshileri. Munyń bári Qartqojaǵa asqar beldeı, ashtan óltirip, kóshten qaldyrmaıtyndaı kórinedi.

Jas jigitterdiń bári keńes, partıa, oqý, gazet jaǵyn jaǵalap júr. Tic qaqqandar, keńes ókimetine ári-sáriler sharýa mekemelerin saǵalap júr. Ýaıym-qaıǵyny tógip júrse de sońǵylardyń turmysy jaqsy. Keıbireýleri saýdaǵa aınalǵan, keıbiri úı satyp alǵan. Ana jyly sýdıa bolyp, partıaly elge «bolys» (revkom) bolyp júretin Boranbaı, Janahmet, Ǵabdolla syqyldy qalanyń muǵalim, oqyǵansymaqtary saýda ashylǵan soń qyzmetten shyǵyp, talkóshkeniń saýdageri bolyp alypty. Qala maıynan shyqqan oqyǵandardyń bári — óz basynyń qamyna salynypty. Semeı qazaqtary qatyn-qalashyna sheıin saýdager bolyp, talkóshke byqyrlap júrgeni.

Oqyǵan keıbir azamattyń saýdager bolyp ketkenine Qartqoja ishinen narazy bolyp júrdi. Biraq sondaı bir jigittiń sózin estigen soń, «muniki de shyn shyǵar, kim biledi?» degendeı taǵy da oı tústi. O jigit:

— Qazaq saýdager bolmasa, utylady. Turmys — kúnkóris tartysy. Sharýa júzinde tartysqa jaramaǵan el — el bolmaıdy. Eldi ishek qurttaı jaılap, tespeı soryp, joǵaltatyn nárse — kapıtal, saýda-sattyq. Qazaq saýda-sattyqqa kirise almaı, qaǵylyp qalsa, utylǵany, jeńilgeni dep oılaý kerek. Semeıdiń áıelderine sheıin saýda qylǵanyna men qýanyp júrmin. Nege? Bul — qazaqtyń turmys jaǵdaıyna qubyla biletindigin kórsetedi. Zaman yńǵaıyna, sharýa tartysyna ıilikpegen el jasaı almaıdy, jutylyp ketedi,— dep edi.

Qartqoja senbeıin dese, onyń keltirgen dálelderin kúshti kórdi. Ol qazaq qoldy nárse men qalanyń nársesiniń arzan, qymbattyǵyn salystyrdy. Qazaq baılyǵy jat saýdagerleriniń qolyna aýysyp bara jatqanyn uqtyrdy.

Jolda qazaqtyń kedeılený sebebin taba almaı kelgen Qartqojaǵa myna sózder túıindi sheshkendeı maǵlumat boldy.

«Sabaqtan keıin maǵan kelip ketshi» — degen soń, bir kúni Qartqoja Qasendikine bardy. Buryn da baryp júretin. Qasendikinde Tólegen otyr eken. Ol sonda qyzmet qylatyn. Qyzmet týraly áńgime quryp otyr eken.

— Joqshy mekemeń qalaı? — dedi Qasen.

— Áı, bir soǵylǵan mekeme eken. Agentteri óńkeı qalanyń soǵylǵandary. Materıaly qolyma túsip, búgin ekeýin japtym.

— Osynda tobyqtynyń bir qazaǵy kelse, astyndaǵy atyna qaǵaz surap, aparyp dúre soǵypty. Men saǵan aıtaıyn dep edim. Sol qazaqtan 25 mıllıon alyp bosatypty.

— Oıbaı, ondaıy tolyp jatyr. Bazardaǵy qazaqtardy pulymen ustap, talaıyn para alyp shyǵaryp otyrǵanyn bilip otyrmyz. Búgin tekserýge kiristim. «Bezabrazıe», kim, ne úshin jabylǵan, qashan bosatylǵan — túk jazylmaıdy eken. Qaladaǵy talaýshylardyń ishinde de solardyń ágenti bolady eken. Onyń izine de túsip otyrmyz,— dedi Tólegen.

Tólegen ketken soń, Qasen shaqyrǵan jumysyn aıtty.

— Osynda qazaqtyń muqtaj shákirtteri tym kóp kórinedi Aryz berip, mekemeniń esigin bosatpaıdy. Keshe qazaq oqyǵandary sóılesip, ınstıtýttaǵylardyń naǵyz muqtajdaryn bilip berýge maǵan tapsyryp edi. Men de olardyń turmysyna qanyq emespin. Sony senen surap bileıin dep edim,— dedi.

— Muqtajdary bar ekeni de ras. Biraq ol aryz berip júrgenderdiń kóbi muqtajdarǵa qosylmaıdy. Tek birdeme alǵanyn kórse, bári shubyrady. Kóbiniki astamshylyq, — dedi Qartqoja.

— Onyń ras. Qazaq suramshaq, jylaýyq jurt qoı. Qarap otyryp jylana beredi. Naǵyz muqtajdary qansha bolady eken? Qartqoja sanap 8-9-ǵa apardy.

— Bularǵa ne járdem bermeksińder?

— Úkimettiń beretin járdemi joq. Ózimiz basshy bolyp, oıyn qoıǵyzyp aqsha jıyp bereıik dep edik.

Bir jumadan keıin ar jaqtaǵy qazaq grýppasy «Lýnashar» klýbynda oıyn qoıdy. Jurt kóp keldi. Ahmet, Smaǵul, Ábdirásilder qandaı tamasha oınaıdy, orys ártesterinen kem emes. Jurttyń aıyzyn qandyrdy. Aqsha táýir jınaldy. Muqtajdar qaryq bolyp qaldy.

Artynan estidi: Tólegen «Gýbrozysk» mekemesin tekserip jumystarynan qylmys taýyp, bastyǵyn 5 agentimen «aresgoýaıt» etipti. Ne degen ójet deseıshi, jalǵyz ózi baryp: «Qazaqstan respýblıkasynyń atynan senderdi jabamyn» dep aqyrǵanda esi shyǵyp ketip, aldyna túse beripti.

Sot myqty bolǵan soń, el urylary da tyıyldy. Bir bolys elden 60 ury japqan sottar boldy. Para alǵan, «tórelik» qylǵan keıbir sýdıalar jazaǵa tartyldy. Gazetke basylǵan habarlardy sottar qoldanyp tekserip otyrdy. Bári de kóńildi. Qartqoja úzbeı gazet oqıdy.

Gazette kóbinese asharshylyq jazylady. Kúlli qazaqtyń úshten eki bóligi ashtyqtan qyrylyp jatyr degen habar kóńilin buzady. Óıtkeni ol asharshylyq jaıyn áńgime qylǵan azamattardyń ýaıymyn kóp estıdi. Jaz shyǵa azamattar járdem jınaýǵa elge shyqqanda, Qasenmen birge Qartqoja de eline qaıtty. Tanymal baılarǵa túskende Qasen:

— Sábet qalaı? Turǵanyn jaqsy kóresińder me? Qulaǵanyn jaqsy kóresińder me?— dep suraıdy.

— Oıbaı, qaraǵym, qulamasyn! O ne degeniń?

— Buryn jek kóretinderiń qaıda?

— Bu qulaǵanda, jaqsy bola ma? Taǵy soǵys bolady. Onsoń maldan ne qalady deısiń?

— Sender qalaı kóresińder? — deıdi kedeıge.

— Biz nege teris kóreıik? Laýdy, shyǵyndy baıǵa salyp jatyr. Kisidegi aqymyzdy alyp, teńdik kórdik. «Soqyrdyń tilegeni eki kózi emes pe? Neken-saıaq jolsyzdyq bolmaı tura ma? Anda-sanda melıtseniń, aýylnaıdyń kishkene zorlyǵy bolady. Ne degenmen burynǵy joq qoı,— deıdi.

«Burynǵy joq qoı» dep Qartqoja da jymıady.

MÁŃGİ AŃSAÝ

Bilimge osynsha shóldep, qolyna túsken qazaq baspasózin bir núktesin qaldyrmaı aryltyp shyqsa da, kez kelgen oqyǵanǵa jabysyp, bilimge suraý salsa da, qazaqsha oqý Qartqojanyń sýsynyn qandyrmaıdy. Adasyp júrip, tumsyǵy tyǵyryqqa tirelgen adamdaı, bettegen jolynan taıqyp, qaıta berdi. Orystyń tirelip turǵan kitaphanasyn, kitap dúkenderin kórgende, baılardyń tabaǵyna telmirgen esiktegi malaıdaı eki kózi telmirip, aram astaı kórinip, aýyz tıe almady. Oryssha bilsem eken dep talpynady. Ońaı kitaptaryn oqyp kóredi, uqpaǵan sózderin terip, jazyp alady, surastyrady, luǵattan qaraıdy, sóıleıin dep tyrashtanady, bola qoımaıdy. Úırenbegen qulaq qaǵyp ala almaıdy, qatyp ketken til buralýǵa kónbeıdi. Qartqoja tyrystyǵy bolmasa, jady asa tutqyr, zeıini julma, ortasha edi. Sengeni: talaby men jigeri bolýshy edi.

Oryssha bilmesem, kisige de, ózime de paıda tıgize almaımyn. Oryssha oqymasam, adam bolyp júrmeımin, ne de bolsa oryssha oqýdyń sońynda óleıin dep, Qartqoja ózine-ózi sert qyldy. Qartqoja birtoǵa, bir bet jigit — sertinen qaıtyp kórgen emes.

Úı sharýasyn jaılap, qystyń jabdyǵyn qamdap bergen soń, jalǵyz ógizi men jalǵyz atyn qazaq arbasyna jegip, inisin qasyna ertip, ombyshylarmen qosylyp, Ombyǵa sapar shekti, jol alys — at aryq. Júrisi shaban, mıtyń aıan. Kólikterin shaldyryp alyp, kúni-túni qybyrlata beredi.

Óleńti ózeninen asqanda, joldan qosylǵandar men barlyǵy on shaqty arbaly kerýen boldy. İshterinde oqý izdep bara jatqan shákirt te, súıek shatys qýǵan erkek te, tórkin izdegen qatyn da, jumys, kásip izdegen paıdashy da, arzan pul alyp qaıtyp, elge satyp, mal tappaq bolǵan saýdager de bar. Bárin aıdap bara jatqan — kún kóris qamy.

Omby — jerdiń túbi. Jetkizer emes. Kólikten ter shyqqan saıyn, bir eli kemıdi. Qartqojanyń aty mezgili taıanǵan áıeldeı, kesheden beri aıaǵy qoıýlap keledi. Shý-shý degen túgili, qamshy salǵandy elemeıdi. «Bu janýarǵa ne boldy?!» dep Qartqoja kózin ýqalaıdy. Quıryǵyn kóterip, borbaıyn baıqaıdy. Kózi terleı beredi, borbaıy qalaqtaı bolypty. Sol meńdegennen aty bas kótere almady. Tory sholaqtyń arbasyn qasynda kele jatqan ógizge jekti. Tory sholaq ógizge at qosshy boldy. Joldastary atty aınaldyryp kórdi: «Ketýi ketip qalǵan eken, bolmas» dedi. Aıtqanyndaı 4-5 shaqyrym júrgen soń, at sileıip turyp qaldy. Uzaq jolda joldastan qalyp, ólimtikti kúzetip otyrsyń ba — baýyzdap terisin aldy. «Nar jolda júk qalmaıdy» desip, joldastary Qartqojanyń júgin sıystyryp, taratyp aldy. Arbasyn tastatty. Attyń ólgeni qatty batty. Qyrsyqtyń basy bolmasa ne qylsyn degen oı keldi.

Qatynyn da renjitip ketip edi. Ájesi de ishinen razy bolmaı qalyp edi. Álde solardyń silesine qaldym ba dep oılaıdy. Áıtse de syr bildirgisi kelmeıdi. Qartqojanyń keıistik kórgeni jalǵyz bul ma? Kónbistikpen shydady.

Joldastary: «Arbaǵa otyr!» dese de, sypaıylyq quryp minbeıdi, jaıaý júredi. İnisin mingizgenine alǵys aıtady.

Ombyǵa taıanǵan saıyn kún surqaı tarta bastady. Túnde bozqyraý turyp qalady. Ury qatty: kerýenshiler kezektesip kólik kúzetedi. İnisin kıizge orap jatqyzyp, Qartqoja uıyqtamaıdy. Qasynda 11—12 jasar qyzy bar bir qatyn da birge kele jatqan. Qartqoja baıqap júretin. Álgi kishkene qyzdy túsken jerde tezekke, sýǵa aıdaıtyn, jóndi tamaq ta bermeıtin. Tún bolsa, kólik kúzettirip qoıatyn. Baıǵustyń jóndi kıimi de joq. Shashy bilte-bilte, túri júdeý, aryq. Qartqoja álgi qyzdy ishinen aıap kele jatatyn. Qatynǵa aıtaıyn dese de, bata almaıtyn.

Bir kúni kúzette otyryp, Qartqoja balanyń janyna bardy.

— Qaraǵym, nege uıyqtamaısyń? Men kórip otyraıyn, jata ǵoı!— dedi.

— Urady ǵoı,— dedi qyz aqyryn.

— Nege urady? Óz shesheń emes pe edi?

— Joq. Ógeı.

— Ákeń bar ma?

— Joq.

— Týysqanyń bar ma?

— Joq.

— Seni qaıda ákele jatyr?

— Ombyǵa.

— Ombyda kimiń bar?

— Eshkimim joq. Qaıtetinin bilmeımin. Bireýge satyp ketetin shyǵar.

— Jasyń neshede?

— On tórtte.

Ombyǵa jaqyndaǵanda Qartqoja qatynmen sóılesti. Qatyn tórkinine keledi eken. Qyzdy osy jaqqa bireýge tastap ketpek eken. Alýshy tabylsa, malǵa, áıtpese tek bolsa da, kózin ótkizbek eken. Qartqoja:

— Jeńeshe, tym nashar kórinedi ǵoı. Mal berip eshkim ala qoımas. Maǵan berińiz...— dep jabysty.

Qatyn áýelde kónbese de, artynan erkegimen aqyldasyp, qyzdy Qartqojaǵa berdi. Qartqoja tory sholaǵy tirilgendeı qýandy, joldastary mazaqtap kúldi.

— Atyń bir jerde, arbań bir jerde qaldy. Óziń jaıaý kele jatyrsyn. Bu qyzdy qaıtpeksiń? Áı, qojanasyr!— desti.

— Kúlmeńder! Nadandyqpen kúlesińder. Bir kezde bul qandaı adam bolaryna kózderiń jete me? Qudaı osyndaıdan jetkizedi. Nesi bar? Bu da ózimizdeı kisi. Bu qaryndasymdy, aman bolsa, adam qylamyn,— dep Qartqoja basynan sıpady.

Ombyǵa kelgen soń, joldastarymen birge shetirek bir qazaq úıine tústi. Erteńinde qaryndasy men inisin sonda qoıyp, ógizin satýǵa bazarǵa ketti.

Áýelde kúıli bolǵanmen, jol júrip azyp, qany qashqan ógiz artyq qundy bolmady. Asa arzan da emes, býdyraǵan bir qoıyn aqsha boldy.

Aqshasyn qoıynǵa salyp, bazardy aralap, eńpeńdep kele jatyr edi, qolynda iri aqshasy bar bir qazaq:

— Mine bireýdi ýatyp bere qoıshy, mine bir kisidegi alymsaǵym keteıin dep tur,— dep zyr qaǵyp, árkimge bir jalynyp júr eken. Qartqoja aıap ketti.

— Aǵaı, qansha kerek edi?— dedi.

— Qyryq bes mıllıon edi! E, qaraǵym! Jaqsy boldy ǵoı!.. Oı, tileýińdi bersin!..

İri aqsha Qartqojaǵa teris bolǵan joq. Jaman bylǵary kúmajnigine syıyp ketti. «Ne degenmen ydys qoı, qoınyma salyp júrgennen góri, qoınymnan túsirip alam ba, kim biledi?» dep oılady. Kúmajniktiń bir basynda dokýment qaǵazdary bar. Bári bir jerden tabylýǵa ondy boldy. Sol qýanyshtyń ústinde qaryndasyn jýyndyrýǵa bir sabyn ala keteıin dep, talkóshkenniń ortasyna taman kirdi. Qara qurym kisi. Iin tiresip júrgizbeıdi.

Bir sabynǵa sóılesip, kelise almady. Taǵy bir sabynǵa kelisip, aqshasyn tóleıin dep jan qaltasyna qolyn salyp edi. Masqara! Kúmajnik túgili, symbylbaı da joq. Alas urdy. Qaltasyn olaı aqtardy, bulaı aqtardy. Qoıyn, qonyshyn sıpalady. Túk joq. Kózinen jas shyǵyp ketti.

Ne qylaryn bilmedi. Del-sal bolyp, páterine qaıtty.

ZARYQQANDA

Qartqoja aqshadan, dákýment qaǵazdan jurdaı boldy, Ombyda tanymal joq. Joldastar jaıyna ketti. Aqshasyz kisini kim ustasyn, túsken úı shyǵaryp jiberdi. İnisi men qaryndasyn sońyna ertip, baǵajyn arqalap, Qartqoja kóshege shyqty.

Ombynyń kóshesiniń ushy-qıyry joq. Taýsylar emes. Aıańdap keledi. Baqaıshaǵy maıysady. Ter pushpaǵynan aǵady. Aryǵy jetken qaryndasy jaıaýǵa jaramady. Saryjilik inisi ǵana shydap keledi. Qartqoja qorjyndy inisine arqalatty. Kıizge tikken maıy men tósek ornyn ózi arqalady, onyń ústine qaryndasyn mingizdi. Qartqoja júk artqan kók esekteı boldy. Beti — qalanyń ortasy. Qaıda bararyn ózi de bilmeıdi.

— Tórt-bes kóshe júrgen soń, inisi de sharshady. Bir sharbaqtyń túbine otyryp dem aldy. Júre berýge balalar jaraıtyn emes. Qartqoja oılandy. Bulaı otyrýǵa bola ma? Birdeńe etý kerek. Bireýge barý kerek. Ne isteıdi? Kimge barady? Oıyn tuman basty, Tuman ishinde adasty. Kóp adasyp sandalǵanda, kózine bir nárse elestegendeı boldy. Ol kim? Ol — qazaq. Qazaqtyń oqyǵan azamaty. Ol Qartqojaǵa járdem etý kerek. Ombyda kim bar? Kimdi biledi? Bir atbeket qazaq bar edi? Ázimqan... Álimqan... joq, ol emes. Sálimqan... o da emes, áıteýir bir «qany» bar edi... e, Jaıdarqan!.. Jaıdarqan!

Qartqoja joǵy tabylǵandaı, ushyp túregeldi. Balalarǵa baǵajyn kúzettirip qoıyp, úkideı ushyp jóneldi. Entigip, arsalańdap keledi. Kóldeneń kisini qur ótkizbeıdi. Jaıdarqannyń páterin suraıdy. Kósheden kóshe qoımady. Ábden óldim-taldym degende tapty-aý!

Úsh bólmeli sáýletti úı eken. Qyzmetshi áıel «Jaıdarqan tamaqtan keıin tynyǵyp jatyr» dep kirgizbedi. Eki saǵattaı kútkeni eki jyldaı bolǵan shyǵar, tyqyrshyp shydaı almady. Álden ýaqytta esikti taǵy qaqty. «Turyp jatyr» dedi. Qartqoja bir kúdirden asqandaı bolyp qaldy. Biraq «qannyń» jýynyp, kıinip, taranǵany bir aı boldy.

Qartqoja kirdi. Tyqshyńdaǵan jalpaqaı qazaq. Aq jaǵasy, troıkesi bolmasa, naǵyz qyrdyń baıshikesh qazaǵy, Qartqojanyń «qany», baýyry. Dámelenip qaldy.

— Saǵan ne kerek? — dedi Jaıdarqan qorazdaı qoqılanyp.

— Oqýǵa kelgen qyrdyń jigiti edim. Aqshamnan, dákúmentimnen aıyrylyp, sorly bolyp qaldym... maǵan bir járdem et... Dokýment...

— Seni kim biledi?

— Adam bilmeıdi.

— Endeshe, men qaıdan bileıin? Kim biledi? Ury shyǵarsyń...

Qartqoja jylamsyrady, jalyndy, qarǵandy, sózin qulaqqa ilmedi. Qartqoja kúıindi, ashyndy, yzalandy: Jaıdarqandy uıaltyp, úkim-úkim sóz sóıledi. Tyńdamady, kúshke ketti.

— Shyq úıden!— dep aqyrdy.

Qartqoja aýzyna ne túsip, ne qoıǵanyn bilgen joq. Ursyp-ursyp, esigin bir qoıyp shyǵyp ketti. «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegenińdi...» degenin ǵana biledi.

Balalardy áreń tapty. Ol eki arada kún de batty. Qaryndasy uıyqtap qalypty. İnisi alaqtap, jylamsyrap otyr eken. «Bul aradan ket!» dep melıtse kelip ketti,— dedi. Taǵy da keldi. «Ket!» dedi. «Qaıda barýǵa bolady?» dep surady. Melıtse: «Kóshede túneýge bolmaıdy» dedi. Jolaýshylar qarańǵy kóshirmen birge taǵy súıretildi. Súıretilip, shirkeýdiń sharbaǵyna jetti. Ol jerden qýa qoıǵan joq. Túnemekshi boldy. Balalar qarny ashyp, shóldegen eken. Qartqoja qorjynnan irimshik alyp, qumanmen sý taýyp ákelip, tamaqtandyrdy. Ózi de bir qumandaı sý ishti. Qany keýip qalǵan eken.

Aýqattanyp áli kirgen soń, Qartqoja taǵy oılandy. Jan-jaǵyndaǵy eńgezerdeı úılerge qarandy. Jalǵyz úıli kúzetshi jataqqa kelseń eń bolmasa bir buryshyn berer edi. Myńdaǵan úıi, mıllıondaǵan jany bar qala tym bolmasa esiginen qaratpady-aý. Muny bilimniń, adamgershiliktiń orny deıdi-aý! Adamgershiligi qaıda? Bilimdi el tas baýyr bola ma eken? Myna turǵandar úı me? Jyrtqysh, jalmaýyz ǵoı. Aı, keńpeıil qazaǵym-aı! Qadirin osyndaıda bilinedi eken ǵoı. Andreı qazaqty bilgen eken ǵoı!..

Tań atqansha inisi men ekeýi bagajyn kezek kúzetti. Tań atty. Qartqoja taǵy sandaldy. Eń bolmasa nandyq aqsha tabaıyn dep jumys izdedi. Jumys tabylmady. Malaılyqqa bir orys alaıyn dep edi, dákýmenti joq bolǵan soń, almady. Barmaǵan úshkóli joq. Dákúmentsiz eshqaıda ótpeıdi. Kóshede taǵy bir oqyǵan qazaqqa jolyqty. Ombylyq eken. Alaı-bulaı etip, sózine qulaq qoımady.

— Anna Nıkolaevna! Moe pochtenıe!— dep anadaı kóringen bir áıelge júgirip ketti.

Tósenish kıizin satyp, eki-úsh kúndeı qorek qyldy. Otyrýǵa bolmaıdy. Qydyra beredi. Jetimhanany, úshkóldi, mekemeni aryltty. Bári orys.

Bir kúni ábden keıistik kórip jylap jatyp, tań aldynda kózi ilinip ketken eken. Túsinde ájesi kelip, aıalap, mańdaıyn ıiskep, «Qaraǵym, renjimeshi! Keshegi barǵan jerine taǵy da baryp kórshi!» dedi. Oıana qalsa – shirkeýdiń sharbaǵy eken. Tamyljyp, raýandap tań keledi eken. Ájesiniń sózi qulaǵynda tur. Jeti tıyn aıtyp, keshegi jerine taǵy bardy. Ol — gýbernıalyq atqarý komıteti edi. Aldynda jumysshy pakýltettiń bir moldasyna jolyǵyp, ol gýbernıalyq komıtetke aryz jazyp berip edi. Komıtet bastyǵyn keshe jolyqtyra almaı ketken. Bastyqtyń bosaǵasyn qushaqtap, bir saǵat kútti. Qarańǵy oılar basyp, qalǵyǵan kisi tárizdenip tur edi: óńi jyly, uzyn boıly, sary saqaldy orys partpelin qoltyqtap keldi de, Qartqojaǵa tańdana qarap, kabınetine kirdi. Qartqoja selk etip, oıanǵandaı boldy, qaǵazyn qolyna ala artynan ere kirdi. Bastyq «beri kel» degendeı, alaqanyń jaıyp ustata berdi.

Qazaqsha biledi eken. Jaı-japsaryn, ýezin, bolysyn surady. «Qazaqtyń oqyǵan azamattarynan kimdi bilesin?» dep surady. Qartqoja ózi biletin azamattardy saýlatyp aıtyp jatyr. Sózin tyńdap boldy da, aryzyna uıǵarý (rezolúsıa) qondyrdy.

— Sekretar qaǵaz jazyp beredi. Sony alyp oqý bólimine barasyń! — dedi.

Qýanyp ketti. «Qaǵaz beredi» degen sóz «Súıgen jaryń keledi» degennen kem bolǵan joq. Júgirip oqý bólimine bardy. Ondaǵylar qaǵaz jazyp, jumysshy pakýltetine jiberdi. Kóziniń jasy tyıyldy. Qartqoja pakýltetke tústi. Qaryndasy men inisin jetimhanaǵa kirgizdi.

Jaqsylyq qylǵany Kerekýlik Polıdýb degen orys eken. Qazaqpen, qazaq oqyǵandarymen tanys eken.

KİM

Qos qabat tas bolat úıdiń ústińgi bólmesinde elektr nuryna shomylyp, qara sholaq beshpetin jamylyp, Arhımed, Torılel, Pıfagor, Núton, Bogdanov, Kaýtskıı, Ýıpperlermen aınalysyp, tereń oıǵa boılap otyrǵan qoshqyl jigit kim?

Úsh qabat aq úıdiń aýzynda domalańdaǵan, sholaq kóılekti qara tory qyz bala: «Aǵataı-aý, men pıoner boldym!» dep júgirip kelip, moınynan qushaqtaı alǵanda: «Ras pa, janym?» dep jymıyp turǵan jigit kim?

«Sabaǵyńdy jaqsy oqy! Uqpaǵan jerińdi kelip surap alyp tur!» dep, on eki jasar balaǵa aqyl aıtyp, shyǵaryp salyp turǵan ajarly jigit kim?

Kúshtiden zorlyq kórip, ne jeri, ne jesiri ketip, aryzyn qaıda bererin bilmeı qańǵyp júrgen qazaqqa aqyl aıtyp, jón siltep turǵan qaıyrymdy jigit kim.?

Bazarda aqshasyn aldyryp, zarlap kele jatqan qazaqty esirkep, qaltasyndaǵy barlyq tıynyn ustata berip turǵan meıirimdi jigit kim?

Ákesi zorlap malǵa satqanyna kónbeı, qaladaǵy bir tanys qazaqtikine qashyp kelip, munyń kimge shaǵaryn bilmeı, basyna kún týyp otyrǵan Gúlsimge aǵalyq mindetin atqaryp, páterine kelip oqytyp turatyn, shyǵaryp salyp: «Qashan kelesiz?» degende, «búrsigúni!» dep jymyńdap bara jatqan qara jigit kim?

Bala oqytyp tapqan teben-teńgesine qyryq shaqty kezdeı nárse alyp, elge baratyn qalashydan ájesine sálemdemege jiberip otyrǵan baýyrmal jigit kim?

Jazdygúni Gúlsimniń aýylynda 30 shaqty úlkenderdi oqytyp, hat tanytyp, Gúlsim men ekeýi birin-biri súıip, kúzge taman qalaǵa alyp qashyp kelgen er jigit kim?

Sýyq habar esitip, izdep kelgen jeńge alǵan qatynynyń aldynan shyǵyp, betinen súıem dep umtylǵanda: «Jańa alǵan qatynyńdy súıe ber!» dep qolyn ıterip tastaǵanda, ne aıtaryn bilmeı, qıpaqtap, uıalyp turǵan jigit kim?

Jeńgesine erik berip, súıgen kúıeýine tıip, baqytty ómir súrýin tilep, eline qaıtaryp, kóńili bir demdegen soń, jańa jary Gúlsimdi úshkóldiń jataqhanasyna ornalastyryp, joldastaryna: «Sender múıizdep ketpeńder!» dep, oıyn-shynyn birdeı soǵyp otyrǵan kim?

Shákirtterdiń jınalysynda uıymnyń isi týraly baıandama qylyp, kemshilikti týra aıtyp, óz mindetin durys atqaryp, senim alyp turǵan jigit kim?

Qartqoja, Qartqoja, Qartqoja...

Qartqoja ózgerdi. Burynǵy soqyr nanymnan, dinshildikten, isim aǵzamnan tazardy. Eldi nadan qyp júrgen, qulqynnyń quly, ózi nadan qoja-moldalar ekenin bildi. Burynǵy jabyǵý, ýaıym-qaıǵynyń biri joq. Qartqoja talapty, jigerli, jalyndy jigit boldy. Buryn jýannan qalaı tendik alýdyń jónin bile almaı júrgen Qartqoja endi tap tartysy ne ekenin bildi. Tap tartysyna Markstiń kózimen qarap, qazaqtyń sharýa jaıyn, ónerkásibin óndirý qatynasyn zertteıtin boldy. Qartqojanyń jalǵyz-aq aryla almaı júrgen nanymy — «Taǵdyr». Talaı jany kúıip zaryqqanda, Andreı, Qasen, Polıdýb syqyldy adamdar ushyrap, kóz jasyn ıgeni, ájesi aıan bergeni, tóńkeris bolarda, jeńgesin alarda, aqshasynan aırylarda tús kórgeni de áli sheshýsiz. Áli de pánnen tirek taýyp, túsine almaıdy. Tosynnan, qıqýdan kezdesken talaı ýaqıǵany Qartqoja «taǵdyrǵa jorıdy, Qartqoja «Taǵdyrdyń» ne ekenin uqsam dep izdeýde.

«İzdeseı, tabasyń» degen naqyldy oıyna saqtaıdy.

Qartqoja qazaǵyn, elin súıedi. Baıyn, jaýyzyn emes, buqarasyn, kedeıin, jalshysyn, jerin, sýyn súıedi. Qazaq pen orys tóbelesip jatsa, orystiki zorlyq dep uqqysy keledi. Biraq orystan kórgen jaqsylyǵyn umytpaıdy, orysty da baýyr tutqysy keledi. Andreı, Polıdýbterge qazaqtyń neshe Jaıdarqandaryn qurban qylǵysy keledi. Qazaq ta, orys ta Andreıdiń, meniń kórgenimdi kórse, kózi ashylsa, meniń júregimdeı baýyrmal júrekter bolsa, zorlyq, qıanat, teńsizdik joǵalar edi-aý dep, bir mezet oılaıdy. Biraq ol múmkin be? Barlyq adam balasynyń minez-qulqyn, júregin bir qalypqa soǵyp shyǵarýǵa bola ma? Adam balasynyń tabıǵaty birdeı bolýyn kókseýi ıdealızm — sanashyldyq joly ǵoı. Bul Tolstoıdyń pikiri ǵoı. Jaýyz Áshirbekterdi qalaı ezgi qylýǵa bolady? Adamdy turmys, kún kóris talqysy bılep, basyn qosar, biriktirer. Qol bostyq jatyp isher jalqaýlyq emes, eńbek, beınet túzeter.

Marks buǵan ne aıtady eken? Jalpy adamgershilik, jalpy ádildik bolý múmkin be eken? Buǵan jaýap qaraý kerek dep oılaıdy da, taǵy kitap qaraıdy.

EŃBEKTİ ELGE QYL

Ombyda eki jyl oqydy. Qatyn aldy. İnisi, qaryndasy qamsyz. Oqýǵa, qyzmetke berildi. Turmys túzeldi. Áıtse de Qartqojanyń birdemesi jetpeı turǵandaı bolady, kóńili birdemeni izdeıdi de turady. Ol izdegeni qalada emes, dalada tárizdi kórinedi.

Bir kezde jer-sýynan aırylyp, kórshi mujyqtan taıaq jep jatqan el — asharshylyqqa, jutqa, tótendegen apatqa ushyrap, basynan qıyn-qystaý kúnderdi ótkizip, malynan, dáýletinen aırylǵan el: qazaq-orystyń, bolystyń, tilmáshtiń, qoja-moldanyń jemi, atyp jeıtin ańy bolyp, qanaýdan kózi tunjyrap jatqan el; partıanyń, barymtanyń, urlyqtyń, kúndiktiń oınaǵy bolyp, tunshyǵyp jatqan el — bul kúnde ne kúıge tústi eken? Ásirese óz eli, óz aýyly qandaı boldy eken? Solardy kórsem, kómegimdi bersem, sonda meniń jetilgendigim, jetilgendigimniń paıdasyn kórgenim. Áıtpese men ne úshin, kim úshin oqyp júrmin? Óz basymnyń qamymen ketsem, meniń oqyǵanymnan elge ne paıda? Bas qamymen elde talaı jaýyzdar da júr. Olardan meniń aıyrmam ne bolý kerek? Ózi úshin súrgen ómirde maǵyna, qyzyq bar ma? Adam aıýan bolyp ketpeı me degen suraýlar keledi. Jaqsy turmystan jalyǵady.

Tobylǵy gúldenip, torǵaı jasaryp, orman yń-jyn bop, mal-jan tyrańdap, kókke, aqqa toıyp qaryq bolǵan kezde Qartqoja Gúlsimin qasyna alyp, baraqotqa mindi. Qartqojamen birge jıyrma shaqty qazaq jigitteri de demalysqa elge qaıtty. Zashót (emtıhan) berilgen. Bılet tegin. Jol azyq bar. Kóńil shat.

Baroqotqa 20-shy jyldan soń Qartqojanyń mingeni osy edi.

Túzelip qalypty. Burynǵy tártipsizdik, bassyzdyq, qymbatshylyq joq. Baroqot jańarǵan. Kaıýtalarǵa elektir ornaǵan. Oryn taza. Bári kóńildi.

Ertisti órlegen saıyn jer kezge jyly ushyraıdy. Toqtaǵan jerge qymyz, sút satqan qazaqtar da keldi. Qartqoja sóılesedi, turmys jaıyn suraıdy. Ertis qalasy jaqyn. Onda qazaqtyń soty, tergeýshisi turady. Olar Qartqojaǵa tanys. Bıik jarǵa kelip, baroqot toqtady. Trap kópir tastaldy. Jıekte qyzyldy-jasyldy úıme-júıme áıelder. Tar kópirmen arly-berli júgirisken kisi. Ánekı, jaıbyrlyq kıgen, qalpaqty qazaq jigitteri de keldi. Qartqoja joldastarymen jıekke shyqty. Shurqyrasa ketti.

— Qalaı, aman ba? Jaqsy turasyńdar ma?

— Jaqsymyz.

— Keńse qalaı? Qazaqsha ma?

— Eki jyl boldy, qazaqsha júrgizemiz.

— Burynǵy beıbastaqtyq joq pa? Melıtse quryq áketpeı pe?

— Joq. Zańǵa baǵynatyn bolyp keledi. Keıde jalǵyz-jarym aýa jaıylatyndar bolady. Qazaq-orysqa baǵynyp, ulyqqa jaǵynyp jaman úırenip qalǵan el ǵoı. Qyzmetshini eldiń ózi buzady. Áıtkenmen endi tártipke úıretip kelemiz...

— Kerekýdiń buzylǵandary qalaı? Tyıyldy ma?

— Olardyń berekesi ketken. Jabyldy, aıdaldy, osy kúni tynysh bolsa kerek.

— El qalaı? Kúıli me?

— Sharýa kúıli. Jut bolǵan joq.. Jalǵyz-aq, nalog kezinde qysyldy. Mal sý tegin boldy ǵoı...

Kóp sóılesýge bolmady: «Qonaqqa júr» dep edi, qala almady, bir shelek qymyz áperdi. Ýyz qymyz. Jaz shyqqaly qymyz kórgenderi sol edi, shákirtter qyrylysyp qala jazdady. Beri kelgen soń, Ertistiń sol qabaǵynda attyly-jaıaýly toptasqan qazaqtardy, arqan tartqan orysty kórdi. «Bu ne?» dep surasa, Ertis boıyndaǵy qazaqtarǵa jer ólshep berip jatyr eken. Buryn arenda tóleıtin, páter otyrǵan qazaqtar qyzyl tanaý bolyp, jer ıemdenip:

«Qala bolamyz, mektep ashamyz, kaperasıa júrgizemiz» desedi, Qartqoja «İske sát!» deıdi. Kóńili ósedi.

Mesjan qalasynda partpel qoltyqtaǵan bir sary jigit jıekke keldi. Túsi tanys syqyldy. Shyramytady, biraq kıim ózge. Ol Qartqojany tanı ketti. Aıqaılap amandasty.

— Qolyńdaǵy ne?— dedi Qartqoja.

— «Dıala...»

— Kim bolyp ediń?

— Bolıspolkom.

Kerekýde júk kóterip, jumys qylyp júretin Qalımolda.

— Jýandardy úırettiń be? Saılaýda talaspaı ma?

— İnine sý quıylǵan,— dep qolyn sermedi.

— Óziń hat tanydyń ba?

— Gazet oqýǵa jaradyq.

— Bizdiń elden habar bildiń be?

— Bildim, aman.

— Ispolkomy kim eken?

— «Ekibas» jumyskeri.

Kereký qyzmetshileri nasharlaý eken. Oryssha bilmeıtin jumysshylarǵa, jastarǵa orystar yryq bermeıdi eken. Qartqoja Kereký jaıyn «Qazaqstan» gazetine jazyp jiberdi. Qartqoja elge kelgende kaperatsıe saılaýy bolyp jatyr eken. Burynǵy kaperatsıeni baılar bılep, iship-jep qoıyp, bul joly ýezen kisi kelip, eldegi jastar, uıalar, muǵalimder, sottar qatysyp, kaperatsıege kedeıshil, taza kisi saılamaq bolyp jatyr eken. Jınalysqa Qartqoja da bardy. Top aldynda jigerli sóz sóıledi:

— Sóz emes, is kerek. Joǵalsyn bas qamy! Qurysyń nadandyq! Jasasyn jurtshylyq! Jasasyn elge eńbek qylǵan erler!— dep sózin bitirdi.

Sart-surt shapalaq Baıan taýyn jańǵyryqtyrdy.

---