Dúnıejúzilik muhıt jáne onyń bólikteri
Sabaqtyń taqyryby: §36 Dúnıejúzilik muhıt jáne onyń bólikteri
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik: oqýshylarǵa «dúnıejúzilik muhıt», «materık», «aral», «túbek», «teńiz», «shyǵanaq», «buǵaz» uǵymdaryn túsindirý.
b) damytýshylyq: kartadan muhıttardy, teńizderdi, materıkterdi kórsete bilý jáne sıpattaı bilýge daǵdylandyrý.
v) tárbıelik: qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, taza ustaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tiri: dástúrli
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli, baıandaý, suraq - jaýap
Kórnekiligi: dúnıe júziniń kartasy, globýs, ınteraktıvti taqta, slaıdtar.
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý bólimi. Sálemdesý, túgendeý, synypty qaraý, taqta, bor.
İİ. Úı tapsyrmasyn test arqyly suraý.
1. Jerdiń sý qabyǵyn qalaı ataımyz? (gıdrosfera)
2. Kún sáýlesiniń áserinen muhıttar men teńizder betinen jyl saıyn qansha myń mólsherinde sý býlanady (450 myń km³)
3. Gıdrosferadaǵy muhıttar men teńizderdiń tuzdy sýy qansha paıyzdy quraıdy? (97%)
4. Kishi sý aınalymy degenimiz ne?
5. Jerge sińgen sý jer astymen aǵyp, muhıtqa qosylady. Muny qalaı ataımyz? (Úlken sý aınalymy)
6. Sý aınalymy neshege bólinedi? (3 - ke)
7. Kún júıesindegi planetalardyń qaısysynda ǵana sý suıyq túrde kezdesedi? (jerde)
8. Sýdyń muhıttan qurlyqqa jáne qurlyqtan muhıtqa úzdiksiz aýysý prosesin qalaı ataımyz?(Dúnıejúzilik sý aınalymy)
İİİ. Jańa sabaq.
1. Neshe muhıt bar?
2. Qandaı qurlyqtar aralyǵynda ornalasqan?
3. Muhıt sýy ishýge jaramdy ma?
Dúnıejúzilik muhıt. Globýsty alyp qarasaq, jer sharynyń kópshilik bóligin sý basyp jatqanyn kóremiz. Ol Dúnıejúzilik muhıt dep atalady. Dúnıejúzilik muhıttyń úlesine búkil Jer betiniń 3/4 bóligi nemese 361 mln km2 tıedi.
Dúnıejúzilik muhıt bólek - bólek attary bar jeke muhıttardan turady, biraq olardyń bári bir - birine jalǵasyp jatyr.
Dúnıejúzilik muhıttyń kez kelgen núktesinen kelesi núktesine qurlyqqa aıaq baspaı jetýge bolady (jarty sharlar kartasynan baıqap kórińder).
Muhıttar men teńizder qorshap jatqan qurlyqty materıkter nemese kontınentter dep ataıdy. Dúnıe júzinde alty materık bar. Olar: Eýrazıa, Afrıka, Soltústik Amerıka, Ońtústik Amerıka, Aýstralıa jáne Antarktıda.
Qurlyqtyń barlyq jaǵynan sý qorshaǵan shaǵyn bóligi aral dep atalady (kartadan Grenlandıa, Madagaskar, Islandıa araldaryn tabyńdar).
Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynyp kirip turǵan bóligin túbek dep ataıdy (kartadan Apennın jáne Labrador túbekterin tabyńdar).
Dúnıejúzilik muhıt tórt bólikten turady.
Tynyq muhıt – Jer sharyndaǵy eń úlken (180 mln km2) ári eń tereń muhıt. Kólemi jaǵynan qalǵan úsh muhıtqa parapar. 1520 – 1521 jyldary F. Magellan dúnıe júzin aınalý saıahaty kezinde osy muhıtty alǵash ret júzip ótti. Júzý kezinde eshqandaı daýylǵa ushyramaǵandyqtan, saıahatshylar oǵan «Tynyq muhıt» degen at berdi.
Muhıt pen qurlyq aýdandarynyń araqatysy
Tynyq muhıt Soltústik jáne Ońtústik Amerıkanyń batys jaǵalaýlarynan bastap Eýrazıanyń shyǵys bóligine jáne Aýstralıa men Antarktıdaǵa deıingi aýmaqty alyp jatyr.
Tynyq muhıtta búkil Dúnıejúzilik muhıttyń eń tereń jeri – Marıan shuńǵymasy bar, onyń tereńdigi 11022 m.
Atlant muhıty Tynyq muhıttan eki ese kishi (92 mln km2). Soltústik jáne Ońtústik Amerıkanyń shyǵysynan bastap Eýrazıa men Afrıkanyń batysyna jáne Antarktıdaǵa deıin barady.
Ol soltústik polárlik aımaqtan ońtústik polárlik aımaqqa deıin sozylyp ketedi. Atlant muhıty arqyly batys jáne shyǵys jarty sharda ornalasqan elderdi bir - birimen jalǵastyratyn asa mańyzdy keme joldary ótedi. Muhıttyń ón boıy keme qatynasyna ıgerilgen.
Úndi muhıty ońtústik jarty shardyń edáýir bóligin alyp jatyr (75 mln km2). Bul – eń jyly muhıt (jarty sharlar kartasynan Úndi muhıtynyń qandaı materıkterdiń aralyǵynda jatqanyn anyqtańdar). Úndi muhıty sýynyń taza, kógildirligimen de erekshe kózge túsedi. Óıtkeni onyń ońtústik bóligine quıatyn ózen az.
Soltústik Muzdy muhıt – muhıttardyń ishindegi eń shaǵyny (14 mln km2). Ol Soltústik Amerıka jáne Eýrazıa jaǵalaýlarymen shekteledi. Onyń kópshilik bóligin jyl boıy muz basyp jatady. Soltústik Muzdy muhıttyń taǵy bir ereksheligi – ol basqa muhıttarǵa qaraǵanda taıyz bolyp keledi. Materıkterdiń sheti muhıt túbine ótetin jerinde tereńdik 200 m - den aspaıdy. Ol ásirese Eýrazıa jaǵalaýynda jalpaq óńir quraıdy. Muhıtta iri araldar kóp.
2. Muhıt bólikteri. Muhıt bólikterine teńizder, shyǵanaqtar, buǵazdar jatady.
Teńiz – muhıttyń sýynyń qasıeti men janýarlar dúnıesi jóninen oqshaýlanyp turatyn bóligi. Teńizder kóbinese qurlyq jaǵalaýynda bolady, biraq keıde ashyq muhıtta da kezdesedi (mysaly, Sargass teńizi, Fıdjı teńizi). Ádette, teńizdi muhıttan túbekter, araldar nemese sý astyndaǵy jotalar bólip turady.
Materıkke suǵyna enip jatatyn teńizderdi ishki teńizder dep ataıdy (mysaly, Qara teńiz, Jerorta teńizi. Olar qaı muhıttyń bólikteri bolyp tabylady?). Materıkterdiń mańynda ornalasqan teńizderdi shetki teńizder deıdi. Shetki teńizderge – Eýrazıa jaǵalaýyndaǵy Barens, Kara, Laptevter, Japon, Ohota, Shyǵys Qytaı jáne t. b. teńizder jatady.
Shyǵanaq – muhıttyń nemese teńizdiń qurlyqqa suǵyna enip jatqan shaǵyn bóligi. Atlant muhıty Soltústik Amerıka jaǵalaýyndaǵy Gýdzon, Meksıka shyǵanaqtaryn, al Úndi muhıty Eýrazıanyń ońtústigindegi Parsy shyǵanaǵyn quraıdy.
Dúnıejúzilik muhıttyń bólikteri bir - birimen buǵazdar arqyly jalǵasady. Buǵaz – eki jaǵynan materıkterdiń nemese araldardyń jaǵalary qysyp shektep turǵan ensiz sý aıdyny. Buǵazdardyń eni ár túrli. Eni eń keń (950 km) jáne tereń (5248 m) buǵaz – Dreık buǵazy; al eń uzyny (1670 km) – Mozambık buǵazy.
İshki teńizder (Jerorta, Qara)
Teńizder (Sargass, Fıdjı)
Shetki teńizder (Barens, Kar, Ohot, Japon)
Muhıt bólikteri
Shyǵanaq (Gýdzon, Meksıka, Parsy)
Buǵazdar (Dreık, Mozambık)
Pysyqtaý suraqtary:
1. Dúnıejúzilik muhıttyń birtutastyǵyn qalaı baıqaýǵa bolady? 2. Sender turatyn eldi meken eń jaqyn teńizden qandaı qashyqtyqta ornalasqan? Bul qashyqtyqty karta boıynsha ólsheńder. 3. Qara teńizden bastap oısha Jer sharyn aınalyp shyǵatyn «saıahat» jasańdar. Ózderiń sol arqyly júretin jáne jaqynyraq ótetin muhıttardy, teńizderdi, shyǵanaqtardy, buǵazdardy, kanaldardy atańdar. 4. Eýrazıa materıginiń jaǵalaryndaǵy shetki jáne ishki teńizderdi atańdar. 5 Qandaı buǵaz eki teńiz ben eki muhıtty qosyp, eki materıkti jáne eki memleketti bólip turady? 7. Mátinde atalǵan teńizderdi, shyǵanaqtardy jáne buǵazdardy keskin kartaǵa jazyńdar. 8. Tómendegi málimetter negizinde «Muhıttar» kestesin toltyryńdar.
IY. Qorytyndylaý: Geografıalyq dıktant berileli:
1. Jer betin jaılaǵan sý.......................... quraıdy? (dúnıejúzilik muhıtty)
2. Dúnıejúzilik muhıt...................... bólikten turady?
3. Jer sharyndaǵy eń tereń muhıtqa..................... muhıtyn jatqyzamyz.
4. Dúnıejúzilik muhıttyń úlesine búkil jer betiniń ¾ bóligi nemese.................... mln km² tıedi.
5. Qurlyqtyń barlyq jaǵynan sý qorshaǵan shaǵyn bóligi..................... dep atalady.
6. Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynap kirip turǵan bóligin................... dep ataıdy.
7................. – muhıttyń sýynyń qasıeti men janýarlar dúnıesi jóninen oqshaýlanyp turǵan bóligi.
8. Dúnıejúzilik muhıttyń bólikteri bir – birimen...................... arqyly jalǵasady.
9. Dúnıejúzilik muhıttyń eń tereń jeri -............................. shuńǵymasyn aıtamyz.
10. Kólemi jóninen eń shaǵyn muhıt.........................................................
Y. Bekitý: «Eń erekshe» kestesin toltyrylady.
Ózindik ereksheligi ---------------------- Muhıttyń aty
Eń úlkeni
Eń úlkeni
Eń jylysy
Eń uzyny
Eń kishisi
Eń tuzdysy
Eń ońtústiktegisi
Eń soltústiktegisi
Eń tereńi
Eń endisi
Tapsyrma. Syzbany toltyr.
(Oqýshylarǵa úlestirmeler taratylady.)
YI. Úıge: §36 oqý. Keste toltyrý.
Keskin kartaǵa muhıt, teńiz onyń bólikterin túsirý.
Tórt muhıt týraly kitaphanadan materıal jazyp kelý.
YII. Baǵalaý.
Mańǵystaý oblysy, Qaraqıa aýdany, Senek aýyly,
Qashaǵan Kúrjimanuly atyndaǵy orta mektebiniń tarıh, geografıa páni
muǵalimi Kenesarıeva Nurjanat Shaýdırbaıqyzy
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik: oqýshylarǵa «dúnıejúzilik muhıt», «materık», «aral», «túbek», «teńiz», «shyǵanaq», «buǵaz» uǵymdaryn túsindirý.
b) damytýshylyq: kartadan muhıttardy, teńizderdi, materıkterdi kórsete bilý jáne sıpattaı bilýge daǵdylandyrý.
v) tárbıelik: qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, taza ustaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tiri: dástúrli
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli, baıandaý, suraq - jaýap
Kórnekiligi: dúnıe júziniń kartasy, globýs, ınteraktıvti taqta, slaıdtar.
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý bólimi. Sálemdesý, túgendeý, synypty qaraý, taqta, bor.
İİ. Úı tapsyrmasyn test arqyly suraý.
1. Jerdiń sý qabyǵyn qalaı ataımyz? (gıdrosfera)
2. Kún sáýlesiniń áserinen muhıttar men teńizder betinen jyl saıyn qansha myń mólsherinde sý býlanady (450 myń km³)
3. Gıdrosferadaǵy muhıttar men teńizderdiń tuzdy sýy qansha paıyzdy quraıdy? (97%)
4. Kishi sý aınalymy degenimiz ne?
5. Jerge sińgen sý jer astymen aǵyp, muhıtqa qosylady. Muny qalaı ataımyz? (Úlken sý aınalymy)
6. Sý aınalymy neshege bólinedi? (3 - ke)
7. Kún júıesindegi planetalardyń qaısysynda ǵana sý suıyq túrde kezdesedi? (jerde)
8. Sýdyń muhıttan qurlyqqa jáne qurlyqtan muhıtqa úzdiksiz aýysý prosesin qalaı ataımyz?(Dúnıejúzilik sý aınalymy)
İİİ. Jańa sabaq.
1. Neshe muhıt bar?
2. Qandaı qurlyqtar aralyǵynda ornalasqan?
3. Muhıt sýy ishýge jaramdy ma?
Dúnıejúzilik muhıt. Globýsty alyp qarasaq, jer sharynyń kópshilik bóligin sý basyp jatqanyn kóremiz. Ol Dúnıejúzilik muhıt dep atalady. Dúnıejúzilik muhıttyń úlesine búkil Jer betiniń 3/4 bóligi nemese 361 mln km2 tıedi.
Dúnıejúzilik muhıt bólek - bólek attary bar jeke muhıttardan turady, biraq olardyń bári bir - birine jalǵasyp jatyr.
Dúnıejúzilik muhıttyń kez kelgen núktesinen kelesi núktesine qurlyqqa aıaq baspaı jetýge bolady (jarty sharlar kartasynan baıqap kórińder).
Muhıttar men teńizder qorshap jatqan qurlyqty materıkter nemese kontınentter dep ataıdy. Dúnıe júzinde alty materık bar. Olar: Eýrazıa, Afrıka, Soltústik Amerıka, Ońtústik Amerıka, Aýstralıa jáne Antarktıda.
Qurlyqtyń barlyq jaǵynan sý qorshaǵan shaǵyn bóligi aral dep atalady (kartadan Grenlandıa, Madagaskar, Islandıa araldaryn tabyńdar).
Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynyp kirip turǵan bóligin túbek dep ataıdy (kartadan Apennın jáne Labrador túbekterin tabyńdar).
Dúnıejúzilik muhıt tórt bólikten turady.
Tynyq muhıt – Jer sharyndaǵy eń úlken (180 mln km2) ári eń tereń muhıt. Kólemi jaǵynan qalǵan úsh muhıtqa parapar. 1520 – 1521 jyldary F. Magellan dúnıe júzin aınalý saıahaty kezinde osy muhıtty alǵash ret júzip ótti. Júzý kezinde eshqandaı daýylǵa ushyramaǵandyqtan, saıahatshylar oǵan «Tynyq muhıt» degen at berdi.
Muhıt pen qurlyq aýdandarynyń araqatysy
Tynyq muhıt Soltústik jáne Ońtústik Amerıkanyń batys jaǵalaýlarynan bastap Eýrazıanyń shyǵys bóligine jáne Aýstralıa men Antarktıdaǵa deıingi aýmaqty alyp jatyr.
Tynyq muhıtta búkil Dúnıejúzilik muhıttyń eń tereń jeri – Marıan shuńǵymasy bar, onyń tereńdigi 11022 m.
Atlant muhıty Tynyq muhıttan eki ese kishi (92 mln km2). Soltústik jáne Ońtústik Amerıkanyń shyǵysynan bastap Eýrazıa men Afrıkanyń batysyna jáne Antarktıdaǵa deıin barady.
Ol soltústik polárlik aımaqtan ońtústik polárlik aımaqqa deıin sozylyp ketedi. Atlant muhıty arqyly batys jáne shyǵys jarty sharda ornalasqan elderdi bir - birimen jalǵastyratyn asa mańyzdy keme joldary ótedi. Muhıttyń ón boıy keme qatynasyna ıgerilgen.
Úndi muhıty ońtústik jarty shardyń edáýir bóligin alyp jatyr (75 mln km2). Bul – eń jyly muhıt (jarty sharlar kartasynan Úndi muhıtynyń qandaı materıkterdiń aralyǵynda jatqanyn anyqtańdar). Úndi muhıty sýynyń taza, kógildirligimen de erekshe kózge túsedi. Óıtkeni onyń ońtústik bóligine quıatyn ózen az.
Soltústik Muzdy muhıt – muhıttardyń ishindegi eń shaǵyny (14 mln km2). Ol Soltústik Amerıka jáne Eýrazıa jaǵalaýlarymen shekteledi. Onyń kópshilik bóligin jyl boıy muz basyp jatady. Soltústik Muzdy muhıttyń taǵy bir ereksheligi – ol basqa muhıttarǵa qaraǵanda taıyz bolyp keledi. Materıkterdiń sheti muhıt túbine ótetin jerinde tereńdik 200 m - den aspaıdy. Ol ásirese Eýrazıa jaǵalaýynda jalpaq óńir quraıdy. Muhıtta iri araldar kóp.
2. Muhıt bólikteri. Muhıt bólikterine teńizder, shyǵanaqtar, buǵazdar jatady.
Teńiz – muhıttyń sýynyń qasıeti men janýarlar dúnıesi jóninen oqshaýlanyp turatyn bóligi. Teńizder kóbinese qurlyq jaǵalaýynda bolady, biraq keıde ashyq muhıtta da kezdesedi (mysaly, Sargass teńizi, Fıdjı teńizi). Ádette, teńizdi muhıttan túbekter, araldar nemese sý astyndaǵy jotalar bólip turady.
Materıkke suǵyna enip jatatyn teńizderdi ishki teńizder dep ataıdy (mysaly, Qara teńiz, Jerorta teńizi. Olar qaı muhıttyń bólikteri bolyp tabylady?). Materıkterdiń mańynda ornalasqan teńizderdi shetki teńizder deıdi. Shetki teńizderge – Eýrazıa jaǵalaýyndaǵy Barens, Kara, Laptevter, Japon, Ohota, Shyǵys Qytaı jáne t. b. teńizder jatady.
Shyǵanaq – muhıttyń nemese teńizdiń qurlyqqa suǵyna enip jatqan shaǵyn bóligi. Atlant muhıty Soltústik Amerıka jaǵalaýyndaǵy Gýdzon, Meksıka shyǵanaqtaryn, al Úndi muhıty Eýrazıanyń ońtústigindegi Parsy shyǵanaǵyn quraıdy.
Dúnıejúzilik muhıttyń bólikteri bir - birimen buǵazdar arqyly jalǵasady. Buǵaz – eki jaǵynan materıkterdiń nemese araldardyń jaǵalary qysyp shektep turǵan ensiz sý aıdyny. Buǵazdardyń eni ár túrli. Eni eń keń (950 km) jáne tereń (5248 m) buǵaz – Dreık buǵazy; al eń uzyny (1670 km) – Mozambık buǵazy.
İshki teńizder (Jerorta, Qara)
Teńizder (Sargass, Fıdjı)
Shetki teńizder (Barens, Kar, Ohot, Japon)
Muhıt bólikteri
Shyǵanaq (Gýdzon, Meksıka, Parsy)
Buǵazdar (Dreık, Mozambık)
Pysyqtaý suraqtary:
1. Dúnıejúzilik muhıttyń birtutastyǵyn qalaı baıqaýǵa bolady? 2. Sender turatyn eldi meken eń jaqyn teńizden qandaı qashyqtyqta ornalasqan? Bul qashyqtyqty karta boıynsha ólsheńder. 3. Qara teńizden bastap oısha Jer sharyn aınalyp shyǵatyn «saıahat» jasańdar. Ózderiń sol arqyly júretin jáne jaqynyraq ótetin muhıttardy, teńizderdi, shyǵanaqtardy, buǵazdardy, kanaldardy atańdar. 4. Eýrazıa materıginiń jaǵalaryndaǵy shetki jáne ishki teńizderdi atańdar. 5 Qandaı buǵaz eki teńiz ben eki muhıtty qosyp, eki materıkti jáne eki memleketti bólip turady? 7. Mátinde atalǵan teńizderdi, shyǵanaqtardy jáne buǵazdardy keskin kartaǵa jazyńdar. 8. Tómendegi málimetter negizinde «Muhıttar» kestesin toltyryńdar.
IY. Qorytyndylaý: Geografıalyq dıktant berileli:
1. Jer betin jaılaǵan sý.......................... quraıdy? (dúnıejúzilik muhıtty)
2. Dúnıejúzilik muhıt...................... bólikten turady?
3. Jer sharyndaǵy eń tereń muhıtqa..................... muhıtyn jatqyzamyz.
4. Dúnıejúzilik muhıttyń úlesine búkil jer betiniń ¾ bóligi nemese.................... mln km² tıedi.
5. Qurlyqtyń barlyq jaǵynan sý qorshaǵan shaǵyn bóligi..................... dep atalady.
6. Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynap kirip turǵan bóligin................... dep ataıdy.
7................. – muhıttyń sýynyń qasıeti men janýarlar dúnıesi jóninen oqshaýlanyp turǵan bóligi.
8. Dúnıejúzilik muhıttyń bólikteri bir – birimen...................... arqyly jalǵasady.
9. Dúnıejúzilik muhıttyń eń tereń jeri -............................. shuńǵymasyn aıtamyz.
10. Kólemi jóninen eń shaǵyn muhıt.........................................................
Y. Bekitý: «Eń erekshe» kestesin toltyrylady.
Ózindik ereksheligi ---------------------- Muhıttyń aty
Eń úlkeni
Eń úlkeni
Eń jylysy
Eń uzyny
Eń kishisi
Eń tuzdysy
Eń ońtústiktegisi
Eń soltústiktegisi
Eń tereńi
Eń endisi
Tapsyrma. Syzbany toltyr.
(Oqýshylarǵa úlestirmeler taratylady.)
YI. Úıge: §36 oqý. Keste toltyrý.
Keskin kartaǵa muhıt, teńiz onyń bólikterin túsirý.
Tórt muhıt týraly kitaphanadan materıal jazyp kelý.
YII. Baǵalaý.
Mańǵystaý oblysy, Qaraqıa aýdany, Senek aýyly,
Qashaǵan Kúrjimanuly atyndaǵy orta mektebiniń tarıh, geografıa páni
muǵalimi Kenesarıeva Nurjanat Shaýdırbaıqyzy
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Fızıka pánin oqytý barysynda toptyq ádisin qoldanýFızıka pánin oqytý barysynda toptyq ádispen oqytý arqyly oqýshylardyń oılaý qabiletin damyta otyryp pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrýOqýshylardy tıan...
-
Aıtarym bar senderge, Qandaı jaqsy bir turý,
