InfoHub Logo

Biriktirilgen synyptarǵa arnalǵan sabaq jospary

Sabaqtyń taqyryby: Dúnıejúzilik muhıt jáne onyń bólikteri.
Sabaqtyń maqsaty:
İ – Sabaqtyń bilimdiligi: Oqýshylarǵa
dúnıejúzilik muhıt jáne onyń bólikteri jaıly jáne olardyń adam ómirindegi mańyzy, ornalasý jaǵdaıy, jáne t. b. jaǵdaılary jaıly túsindirip bilimdiligin arttyrý.
İİ – Sabaqtyń damytýshylyǵy: Oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, ózindik kózqarasyn qalyptastyrý, oılaý qabiletin arttyryp bilimdiligin damytý.
İİİ – Sabaqtyń tárbıeligi: Oqýshylardy uqyptylyqqa, uıymshyldyqqa, úlkenderdi syılap ózderinen kishilerge ónege kórsetýge, Otanyn, elin, jerin, súıýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq.
Pán aralyq baılanys: Tarıh.
Sabaqtyń kórnekiligi: Qosymsha oqýlyqtar, karta,
sýretter jáne t. b.
Sabaqtyń barysy:

İ – Uıymdastyrý kezeńi:
İİ - Ótkendi qaıtalaý:
a) Gıdrosfera dep neni aıtady?
á) Gıdrosferadaǵy barlyq sýdyń kólemi qansha?
b) Tushshy sýdyń úlesi qansha?
v) Kún júıesi planetalarynda sý qandaı kúılerde kezdesedi?
g) 4 mlrd. jyl buryn jer betinde qansha sý boldy?
d) Dúnıejúzilik sý aınalymy dep neni ataımyz?

İİİ – Jańa sabaq:
1. Dúnıejúzilik muhıt. Kartaǵa qarasaq, jer sharynyń kópshilik bóligin sý basyp jatqanyn kóremiz. Ol D únıe júzilik muhıt dep atalady. Dúnıejúzilik muhıttyń úlesine búkil jer betiniń 3/4 bóligi nemese 361 mln km2 tıedi (68 - sýret).
Dúnıejúzilik muhıt bólek - bólek attary bar jeke muhıttardan turady, biraq olardyń bári bir-birine jalǵasyp jatyr.
Dúnıejúzilik muhıttyń kez kelgen núktesinen kelesi núktesine qurlyqqa aıaq baspaı jetýge bolady (jarty sharlar kartasynan baıqap kórińder).
Muhıttar men teńizder qorshap jatqan qurlyq jer materıkter nemese kontınentter dep atalady. Dúnıe júzinde alty materık bar. Olar: Eýrazıa, Afrıka, Soltústik Amerıka, Ońtústik Amerıka, Avstralıa jene Antarktıda.
Kurlyqtyń barlyk jaǵynan sý qorshaǵan shaǵyn bóligi aral dep atalady (kartadan Grenlandıa, Madagaskar, Islandıa araldaryn tabyńdar).
Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynyp kirip turǵan bóligin túbek dep ataıdy (kartadan Apennın jene Labrador túbekterin tabyńdar).

Dúnıejúzilik muhıt tórt bólikten turady.
T y n y k m u h ı t — Jer sharyndaǵy eń úlken (180 mln km2) ári eń tereń muhıt. Kólemi jaǵynan kalǵan úsh muhıtqa parapar. 1520 — 1521 jyldary F. Magellan dúnıe júzin aınalý saıahaty kezinde osy muhıtty alǵash ret júzip ótti. Júzý kezinde eshkandaı daýylǵa ushyramaǵandyktan, saıahatshylar oǵan «Tynyq muhıt» degen at berdi. ’ Tynyk muhıt Soltústik jáne Ońtústik Amerıkanyń batys jaǵalaýlarynan bastap Eýrazıanń shyǵys bóligine jáne Aýstralıa menAntarktıdaǵa deıingi aýmakty alyp jatyr. Tynyq muhıtta búkil Dúnıejúzilik muhıttyń eń tereń jeri — Marıan shuńǵymasy bar, onyń tereńdigi 11022 m.
A t l a n t m uh ı t y Tynyq muhıttan eki ese kishi (92 mln km2Soltústik jáne Ońtústik Amerıkanyń shyǵysynan bastap Eýrazıa men Afrıkanyń batysyna jáne Antarktıdaǵa deıin barady. Ol soltústik polárlik aımaqtan ońtústik polárlik aımaqqa deıin sozylyp ketedi. Atlant muhıty arqyly batys jáne shyǵys jarty sharda ornalasqan elderdi bir - birimen jalǵastyratyn asa mańyzdy keme joldary ótedi. Muhıttyń ón boıy keme qatynasyna ıgerilgen.
Ú n d i m u h ı t y Ońtústik jarty shardyń edáýir bóligin alyp jatyr (75 mln km2). Bul — eń jyly muhıt (jarty sharlar kartasynan Úndi muhıttyń qandaı materıkterdiń aralyǵynda jatkanyn anyqtańdar). Úndi muhıty sýynyń taza, kógildirligimen de erekshe kózge túsedi. Óıtkeni onyń ońtýstik bóligine kuıatyn ózen az.

S o l t ú s t i k M u z d y m u h ı t — muhıttardyń ishindegi eń shaǵyny (14 mln km2). Ol Soltústik Amerıka jene Eýrazıa jaǵalaýlarymen shekteledi. Onyń kópshilik bóligin jyl boıy muz basyp jatady. Soltústik Muzdy muhıttyń taǵy bir ereksheligi — ol basqa muhıttarǵa qaraǵanda taıyz bolyp keledi. Materıkterdiń sheti muhıt túbine ótetin jerinde tereńdik 200 m - den aspaıdy. Ol ásirese Eýrazıa jaǵalaýynda jalpaq óńir kuraıdy. Muhıtta iri araldar kóp.

2. Muhıt bólikteri. Muhıt bólikterine teńizder, shyǵanaqtar, buǵazdar jatady. Teńiz — muhıttyń sýynyń qasıeti men janýarlar dúnıesi jóninen oqshaýlanyp turatyn bóligi. Teńizder kóbinese kurlyq jaǵalaýynda bolady, biraq keıde ashyq muhıtta da kezdesedi (mysaly, Sargass teńizi, Fıdjı teńizi). Ádette, teńizdi muhıttan túbekter, araldar nemese sý astyndaǵy jotalar bólip turady.
Materıkke suǵyna enip jatatyn teizderdi i sh k i t e ń iz d e r dep ataıdy (mysaly, Kara teńiz, Jerorta teńizi. Olar qaı muhıttyń bólikteri bolyp tabylady?). Materıkterdiń mańynda ornalasqan teńizderdi sh e t k i t e ń iz d e r deıdi. Shetki teńizderge — Eýrazıa jaǵalaýyndaǵy Barens, Kara, Laptevter, Japon, Ohota, Shygys Kytaı jene t. b. teńizder jatady.

Sh y ǵ a n a q — muhıttyń nemese teńizdiń qurlyqqa suǵyna enip jatqan shaǵyn bóligi. Atlant muhıty Soltústik Amerıka jaǵalaýyndaǵy Gýdzon, Meksıka shyǵanaqtaryn, al Úndi muhıty Eýrazıanyń ońtústigindegi Parsy shyǵanaǵyn quraıdy. Dúnıejúzilik muhıttyń bólikteri bir - birimen b u ǵ a z d a r arqyly jalǵasady. B u ǵ a z – eki jaǵynan materıkterdiń nemese araldardyń jaǵalary qysyp shektep turǵan ensiz sý aıdyny. Buǵazdardyń eni ár túrli. Eni eń keń (950 km) jáne tereń (5248) buǵaz – Dreık buǵazy; al eń uzyny (1670) – Mozambık buǵazy.

İV – Refleksı.
a) Jalpy muhıttar jaıly ne bilesińder?
á) Jyly muhıt (Úndi muhıty)
b) Aýa qabyǵy?
v) Eń kishi muhıt?
g) Eń úlken muhıt?
d) Shyǵanaq degenimiz ne?
e) Túbek degenimiz ne?
j) Bulttardyń qandaı túrlerin bilesińder?

V - Qortyndylaý.
a) Úıge: keskin kartaǵa teńiz, shyǵanaq, buǵaz, túbek, aral, muhıttar men kontınentter attaryn túsirip, mátindi oqyp kelý.
á) Oqýshylardyń bilimderin baǵalaý.