InfoHub Logo

nemese anaerki dáýiriniń azaly ańyzy

(Hıkaıat)

Uly Aǵashty alapat órt sharpyǵaly Kóktegi Ottyń neshe márte janyp-sóngeni Tóbequstyń esine túspedi. Úlken jartastan aǵynǵa qulaı ósken alyp terektiń shirip, qýystana bitken sýsińdi ózeginiń ishine búrise tyǵylyp jatqaly qashan. «Nege sóılemeısiń, Alyp Terek?» Alyp terek syqyrlap, kúrsingen bolady. Onyń tilin túsinýge de dármensiz edi Tóbequs...

Uly Aǵashqa túnek qarańǵylyqty jamyla attanǵan taıpanyń sońǵy erkegi týra jıyrma tún joq bop, Úlken Ot basyna oralmaǵasyn, ábden úmiti úzilgen Dúr eneniń toǵaıǵa laqtyrǵan alaýy Ot maýsymy qaqtap-qurǵatqan ormandy aınalasy bes-alty kún ishinde alapat órtke orady...

Uzyn sýdyń keń qolatty alabyn qorshaǵan Uly Aǵash mundaı órtti alǵash ret hám sońǵy ret kórdi. Nesheme ǵasyr syńsyp biteý ósken ný jynysta alǵashqy túni-aq adasqan Tóbequs, endi qaıtyp Ot basyna oralmasyn sezgendeı, tań bozynda taýyp alǵan jartastaǵy jyǵyla ósken aǵash ózegine tórt túnedi. Aıǵa besinshi ret bas ıer túni taǵy da Uly Aǵashtyń Aıly alańqaıyndaǵy eles-qyzdardyń bıin tamashalamaqqa attanǵan. Ol joly taǵy adasyp, ýaqyt esebinen jańyldy. Tek, áldebir tańda jartas basyndaǵy terek qýysynda ashshy tútin ısinen tunshyǵa oıanǵanda, jynysty qalyń ot jalmap, órt qaýlaǵanyn, «Eger erkekterdiń keri oralmas izine túsip, Ot basyna kelmeı qalsań, jıyrma ret Aı áýenin aıtyp bolyp, Uly Aǵashty Úlken Ottyń kıesine qurban etem» dep Dúr eneniń óksip aıtqan sóziniń oryndalǵanyn túsindi...

Endi bári de kesh-tuǵyn...

* * *

Alyp Ot maýsymynyń sońyn ala tirshilik kenet salyńqy tartyp, birer kún ishinde aınala sary ala túske boıanyp shyǵa keledi. Sona-aý usaq shoqylary shymqasa, jymdasa tizbelengen apaı tós alaptan bas alar qaptaǵan bulaqtar da jaz boıy birtindep tartylyp kelip, aınalasy eki-úsh-aq táýlikte sóńkege aınalady. Sansyz bulaq-tumalar jaýyn-shashyn kezeńi boıy jerdiń tánin soıdıta tilip, jyqpyl-jyra ataýlynyń tinin titiretip-qaqyratyp, ný jynysty alapqa armansyz jaıylatyn. Dóı dalanyń tósine tarmaqtala tizilgen mol buıra buırat, tapal taý, toqal shoqylardyń qolat-saılaryna uılyǵysa ósken neshe myń jyldyq Úlken Aǵash sýǵa ábden bógedi. Ásirese, aspanǵa jalpaq jalyn kúdireıtip, moıyrt minezben shóge jatqan Jylandydan bastap, jaýyr jotaly Josaly, jeke-saıaq úrke úzdikken Jetimshoqyǵa deıin aralyqta eren sánmen qaptaldasa ósken aq qaıyń, sary terekti toǵaı múlde sýǵa shylqıdy. Tereń saıy, ashyq alańqaıy, oıys oıpaty sol sýdan jaz boıy qurǵamaı dymdanyp jata beredi. Shalǵyny da shúıgin, jemis-jıdegi orasan mol ólke.

Dúr eneniń taıpasy Uly Aǵashtaǵy alańqaıdyń ókpe tusyna dóńgelete tikken qonysyn tastap, taýdaǵy úlken úńgirge tyǵylǵaly da qanshama ýaqyt ótti. İlkide sirkirep sıreı tamǵan tamshylar kókti qursaýlaǵan bult tutasyp, qatparlana qalyńdaǵan saıyn molaıyp, uzaq-sonar seń kóshkinge aınala berdi. Áredik lekite nópirlep, bir sátte buıra-býnaq bultty joıqyn jel silkip qap, tamshy topanyn jerge tutasymen búrkip jibergendeı bolady. Kóktegi Ottyń jylýy qalyń bult, tutasqan sup-sur dymqyl myzǵymas múltti kóktep ótpeı, kórer kózden tasa bolǵaly da qashan. Juldyz da joq, Aı da joq. Kókjıekti kólbegen tunjyr taýlar kenet alystap, keńistik shymqaı surqaı boıaýǵa tunshyqqan. Josalynyń japsaryna janasa qonǵan qatpar ájim mańdaıly dúleı taýdyń ushar basyna qaraıǵy qynasyz jaltyr tasty jaqpardyń qularman bop bitken eteginen úlken úńgirdiń úreıli kireberisi úńireıip tur. Jaı ýaqytta syrt kóz múlde elemesteı tumshalanyp, tal-buta, japyraqtarmen kólegeılener úńgir aýzynyń dál búgin ashyq ańqaıyp jatýy tegin emes. Bul — jaýyn-shashyn kezeńiniń aıaqtalyp qalǵandyǵynyń, Ot maýsymynyń bastalatynynyń belgisi. Úńgir aýzyndaǵy ebedeısiz ergenekti shetke ysyryp tastaǵan taıpanyń ot ıesi Kári tis áje. Ózi sol ergenektiń astyna búrise jaıǵasyp, tilim-tilim erni jybyrlap, álde úreı, álde zor qýanyshqa toly kózderi sharasynan shyǵa sur bultty, sur kóshkindi aspanǵa telmirip otyr. Ol munda tún ortasy aýa úńgir ishin kúńgirlete najaǵaı oınap, Kún kúrkiregende aqsańdaı basyp jetken. Týmysynda az uıyqtaıtyn, talyp-qajý degendi bilmeıtin qatpa kári árýeı bul túni de tym sergek múlgigen-tuǵyn. Endigisi mine, najaǵaı dámetip, kári aspanǵa telmirýde. «Uzyn Qaıyń, Sary Terek, sender bizdiń kári sheshelerimizben birge talaı márte appaq Aıǵa bas ıgensińder. Kóktegi Ottyń jaryǵymen aspanǵa alaqan jaıyp, nemeremmen de birge ósip kelesińder. Otty shybyqtyń qyzýyn tarta kórińder boılaryńa. Nemerelerime jylý kerek, ot kerek. Olar senderdiń de nemereleriń. Men de senderdiń qyzdaryńmyn». Kári tis toǵaı alabyndaǵy qalyń aǵashpen tildesip otyr áredik. Qalyń orman da shýyldasyp, quptaıdy ony...

Budan áldeneshe zaman buryn, umytpasa, úlken úńgirde álde, jıyrma, álde on toǵyzynshy ret qonys jańartqan jyly qoıý túnde kúrkiregen otty dabyldyń kúńirengen únin estip, jyly ornynan turyp, ergenekti julqa ashyp, kókke telmirgen. Ol kezde qoıý qolań shashy jotasyna jaldana jyǵylyp, tilersegin qaıshylaıtyn. Qap-qara, qap-qatty erek edi. Sol kezden beri ergenek astyna jaıǵasyp, uzyn shashyn beline bekem orap, Otty dabyl únin jáne estimekke yntyǵyp, yńyldap Ot áýenin salyp keledi.

Qara túnniń qoınaýynan shyqqanbyz,

Otty dabyl, seniń úniń tym kúshti.

Otty dabyl, seniń úniń tym kúshti.

Senen jylý, senen jaryq suraımyz.

Qara úńgirdiń qoıynynda týǵanbyz...

Dál sol jyly bolsa kerek, qap-qara túnergen bulttar munartqan taýlardy janyshtaǵan alys kókjıek jaqtan jarq etken Otty shybyqty, lyp etken jaryqty bir ǵana sát baıqaǵan. Sálden soń kútir etip kók qaýsaǵandaı qaharly dabyl denesin dir etkizdi. Bul Ot áýeninen jańylyp qalǵan-tuǵyn. Dir-dir etip, tisi-tisine tımeı úreılenip otyrǵanda, Otty shybyq qara bultty jáne bir osyp ótti týra kóz aldynda. Josalynyń qyr arqasyna qadala ósken qaraǵaı qaq aıyrylyp sulaǵan. Aýa ózine etene jaqyn ot ısine, laýlaǵan jalyn, byqsyǵan kúńirsik tútin ısine tolyp ketti. Álde, qýanyp, álde, qorqyp, qalsh-qalsh etip, túk basqan salaly saýsaqtarymen jas jýǵan júzin jasyryp eńireı bergen. Kelesi sátte taıpanyń barsha áleýetti áıelderi úńgir aýzyna toptalyp, Ot áýenin aıǵaılap aıtyp turǵanyn ańǵardy. Ergenek astynan bul da shyǵyp, eńsesin tiktep, úreıge, úmitke toly áýenge qosylyp ketti:

Qara túnniń qoınaýynan shyqqanbyz,

Otty dabyl, seniń úniń tym kúshti.

Otty dabyl, seniń úniń tym susty.

Senen jylý, senen jaryq suraımyz.

Qara úńgirdiń qoıynynda týǵanbyz...

Ee-he-eı, Ee-he-eı,

Ot ene, ee-he-eı, Ot ene...

Odan soń qanshama ot tutandy...

Aspandaǵy úreıli bulttarǵa da jalynady taıpanyń Ot ıesi. «Eı, aspan balalary! Senderge Úńgir enem órbitken taıpalastarym atynan ótinem, Otty shybyqty óz jotalaryńa darytpaı, Uly Aǵashqa bosata kórińder. Meniń nemerelerim tońyp qaldy...»

Bıyl Kári tis áje óziniń sońǵy Otty maýsymy ekenin sezedi. İshin bir úreı úńgip, alańy kóbeıgen. Túsinde de únemi sonaý balǵyn kezin, odan keıin Ot ıesi atanyp, bir taıpa tuqymnyń tútinin túzý tútetken áleýetti shaǵyn, jeti-segiz erkekke des bermes degen kezderin keship júredi. Ár tún saıyn erterekte kórgen túsi jalǵasyp, tym ári-árige, ózi qaıdan, ózgeler qaıdan shyqqanyn bilmes, kúńgirt beımálim kezderge kóshe beredi, kóshe beredi. Túbi sol esine túspeıtin eski kezderge enip, oralmaı kóship ketetinin ańǵarady jáne onyń tap bıylǵy Otty maýsymda bolatynyn anyq sezedi.

Kári tis áje yńyldap yńyrsyp, óz oı-ormanynda adasyp otyrǵanda alys munarlar arasynda lypyǵan sáýle júgirip, tutasqan bulttar tini sógilip jatty. Kúńgirlegen dabyl daýysy talyp jetkenimen, silbireı syńsyp, kúlli dalanyń ıinin túsirgen qalyń jaýyn tyıylatyny baıqalady. Jaýyn-shashyn maýsymy qarsańynda úńgirge engizilgen qurǵaq otyn taýsylǵaly da biraz ýaqyt ótti. Sońǵy Uly Terimde jınalǵan qorek te azaıyp, kók jasyq sýsińdi tamyrlar men nársiz quraq-japyraqtardy talǵajaý etken qyryq qaraly taıpalas osy atty kúnge «shyqpa, janym, shyqpalap» ázer jetken.

Endi ári ketse bir-eki kún ótken soń-aq zilmaýyr bulttar kóktiń tórin aıǵyzdaı jóńkilip, Otty dabyldyń susty úninen tyraǵaılap qashyp, aspan tazaryp sala beredi. Áne, sol kezde qanshama kúnder-túnder boıy búrise tyǵylyp, appaq Aı men kóktegi Otty saǵynyp, úreıge jem bolǵan áıelder taıpasy úńgirdi tastap, alyp Ot maýsymyna qadam basady. Oǵan deıingi az ǵana ýaqytta Kári tis áje kókten kózin almaı telmirip, otty shybyqtyń jerdi osyp, alaý tutatar sátin kútýi kerek. Kóktegi Ottyń jerge qadar shybyǵy qaı mańǵa túsedi, sol mańdy ot ıesi tap basyp taýyp, taıpa otyn tútetýi kerek. Bul tipti de ońaı emes. Kóktiń tońy ydyrap, aspan oıdym-oıdym kók boıaýyn, kún sáýlelerin tókkenmen, dymqyl aýa áli de syz tartyp, jer býsanyp, bý ydyrap, torǵyn tuman tóńirekti tumshalaıdy. Biraq, bul da uzaqqa ulaspaı, aýa tazaryp, tymyrsyq jelsiz kúndermen almasady. Bul eki arada jer batpaqtanyp, dalanyń jasyl táni sarǵaıyp, qara-qońyr topyraqpen laılana aralasyp jatady.

Kári tis kenet irgedegi ergenektiń etegi túrilip, áldekimniń búgejektep taqap kele jatqanyn baıqady. Sál yǵysyp, oryn bosata bere, tońqańdap taqap qalǵan áıel emes, erkek ekenin baıqady da, yzbarly kózderimen sestene jalt qarady. Anaý oǵan qyńǵan joq. Qaıta jalbyraǵan shashtary arasynan jaınaq kózi jarqyrap, aqsıa yrjıyp qoıady.

Áıelderden buryn erkekterdiń tysqa shyǵýy yrymǵa syıǵysyz, keshirilmes jaıt. Muny taıpabasy baıqasa, dereý jazalaıtyny aıan. Biraq, bul kele jatqan Dúr eneniń uly Tóbequs. Tóbequstyń kindik sheshesi myna otyrǵan Kári tis ájeniń tap ózi. Endeshe ol kimnen qaımyqsyn! Dúr ene alǵash taıpabasy bop saılanǵan jyly júkti bop, úńgirge kelip, ómirge osy Tóbequsty ákelgen. Kári tis Tóbequstyń basyn tasqa tıgizbeı, kóterip ap, japyraqqa oraǵan. Odan keıin de onshaqty ret úńgir aýzy qarmen qymtaldy. Sol Qarly qystarda Tóbequsty jylytqan Kári tis ájesi.

Kári tis Tóbequsqa ysyryla oryn berdi. Tóbequs jaıǵasa bergenshe bolǵan joq, kóz aldy jap-jasyl otqa tolyp ketti. Záresi ushyp, dármeni quryp, árýeıdiń qoınyna bir-aq súńgigen. Anaý da ázer otyrsa kerek, tas bop qatty da qaldy. Aspan asty, jer ústi shatyr-kútir alapat únge tolyp ketti. Kók qars aırylyp, jer baıǵus aýnap ketip, qurdymǵa qulap baratqandaı álemet bir dúnıe. Basyn buryp kókjıekke qaraǵan Ot ıesi Otty shybyqtyń Jylandyǵa taman alys munarlar arasyna qadalǵanyn ańdady.

Alys, tym-tym alys, - dedi kúbirlep, — Ol mańǵa jetkenshe ottyń tútini de qalmaıdy...

Senen jaryq, senen jylý suraımyz,

Otty dabyl, Ot ene!

Álde, tún, álde, kúndiz. Munartqan japanda jalǵyz otyr ekem deıdi Kári tis. Jap-jalǵyz. Jan serigindeı bolǵan Tóbequs ta joq. Úńireıgen úńgir de izim-qaıym. Aspan qaıda, jer qaıda?! Mańyna bajaılap qarasa, bultıǵan bultqa minip ketipti. Apyr-aı, deıdi, bulttyń ústine jaıǵasqanmyn ba? Tómenge úńilse túk kórinbeıdi. Kenet qolyna áldene ustap otyrǵanyn baıqady. O, ǵajap! Otty shybyqty óz asa taıaǵyndaı sert ustap, bultty sapyryp otyr eken. Bir mezette bulttar tym-tyraqaı josyp jóneldi. Bulttar ydyraǵanda tómende alaqandaǵydaı bop jer jazylyp jatqany kórindi. Jer jaryqtyq. Jóńkilip jaqyndap keledi. Áne, buıralanǵan Josaly jotalary. Dúleı taýdyń shodyraıǵan shekesi Kóktegi Otqa shaǵylyp jaltyrap tur. Úńgirdiń aýyzy ergenekpen bitelgen. Endeshe Dúr ene bastaǵan taıpa ormandaǵy qonysta bolar? «Apyr-aı» dedi Kári tis. «Otty shybyqty topyraqqa qadamap edi-aý. Ot orny belgisiz, taıpa qaıda sonda?» Sol-aq eken astyna bóktergen bultyń bult Uly Aǵashtaǵy Aıly alańqaıǵa qaraı jóńkidi. Kári tis endi es jıdy — Otty shybyq ózinde eken. Bult bultyń-bultyń etip jerge tipti taqap keledi. Endi qaıtpek?! Jan-dármen jantalasa bultty ot órimmen osyp-osyp jiberdi. Astyndaǵy bult shirigen ergenek qurly bolmaı, ydyrap, toz-toz bop ketti. Endi ózi ǵana tizerlegen qalpy tómenge quldılap keledi. Tómende Dúr ene, Tóbequs jáne basqa taıpalastary Ot áýenin aıtyp tur eken. Bul Otty shybyqty qos qoldap ustaǵan bette zymyrap jerge qaraı aǵyp keledi. «Ketińder» deıdi bar daýsymen, «Ketińder! Qashyńdar alys. Otqa urynasyńdar». «Óziń she?» deıdi tómendegiler, «Óziń órtenip ketesiń ǵoı» deıdi olar janushyra. Sonda ǵana ańdady — Otty shybyqty tas qyp qushaqtap alypty. Ómiri mundaı ystyqty sezbegen bolar. Jan-tánimen erip, lapyldap keledi eken. Jibere salǵysy keledi. Múlde múmkin emes. Tómendegiler de qashpaıdy. Bári ańtarylyp buǵan qarap qalǵan. Bul jerge múlde jaqyndap qalǵan sıaqty edi, áli jete almaı zaýlap keledi, zaýlap tómenge aǵyp keledi. Keýdesin kerip, dem alaıyn dese, ot jutady eken. Mundaı ystyq bolar ma edi! Kenet aq qaıyńdardyń jel terbegen bastary kóz aldyna keldi. Bul bir qolyn bosatyp ap, aǵashtardan qarmanaıyn dese, ustaǵan butaqtary lezde kúl bop janyp ketedi. Kenet ózi de lap ete qaldy. Kúıdim-aý deıdi. Joq, kúımeıdi eken. Kerisinshe, rahattanyp, belgisiz, buryn keshpegen lázzatqa shomyp barady eken. Kózin aqtyq ret keń ashyp, aınalasyn, ashyq aspandy, túpsiz uly Kók aspandy, Ot ataýlynyń anasy Kóktegi Otty janarymen aımalaǵysy keldi. Tipti, úreı týdyratyn bulttardy, odan óretin qap-qara kóleńkeli Túndi de kórip ketkisi kelgen. Biraq, kózi joq eken. Joq bolǵanda, qaıda qarasa da, tek Otty ǵana kóredi ekem deıdi. Tómendegiler Ot áýenin shyrqap turdy. Kári tis Otty shybyqqa aınalyp ketken ekem deıdi.

Qara túnniń qoınaýynan shyqqanbyz,

Otty dabyl, seniń úniń tym kúshti...

Najaǵaı jarq ete qaldy da dúleı taýdyń týra bókterindegi Aıly alańqaıdan sál árirektegi uzyn alyp qaıyń lap etip tutanyp, shart synyp kókke atyldy. Bútkil toǵaı qolaty jap-jasyl otqa sharpylyp, kútir etken kári aspan jerge júregimen soǵylyp kúl-parsha synǵandaı boldy.

Kári tis múlgip ketken eken. Tóbequs «áje, ájelep» julqylap oıatqanda, sozalańdap ornynan tura kele dúleı taýdyń teriskeı bókterin tike kólbegen keń alaptaǵy múlgigen toǵaı arasyndaǵy eń alyp qaıyńnyń otqa oranyp, qoıý tútindi kókke ata janyp jatqanyn kórdi. Úńgir aýzyna toptala jıylǵan áıelder qýanysh pen úmitke, úreıge toly únmen Ot áýenin shyrqap tur. Kári tis óń men tústi aıyrýǵa dármensiz edi.

* * *

Sol kúni úńgirdi tastap, ný jynystaǵy Otty shybyq órtegen alyp qaıyńǵa attanǵan taıpanyń bes-alty múshesi uzaq uıqydan oıanbaı qaldy. On áıel men on segiz erkek taý bókterindegi qurǵaq, yqtasyn jerge kempirler men jas balalardy qaldyryp, úlken jaýyn-shashyn kezeńinde tasyǵan topan álem-tapyryq, astań-kesteń etken ormandy kóktep, jańa qonystaryna qaraı bet túzedi. Bir qaraǵanǵa, ol mań jaqyn. Biraq, tutasqan qalyń ný tolaǵaı topan topalań etkesin, múlde aıaq basqysyz: jer batpaq, aǵashtar beı-bereket sulaǵan, jıi baǵyt almastyrýǵa týra keledi. Keıde júz jasaǵan terekterdiń kóktegi ottyń sáýleli saýsaqtary dúnıe jaralmaǵaly sıpamaǵan qarańǵy qapas qoınaýy adastyryp kete jazdaıdy. Kári tis baǵytynan jańylmaıdy biraq. Endi bir sátte aldan otty shybyq jaıpaǵan mańaıdyń aǵashtary janyp-byqsyp jatqandyǵynyń habarshysyndaı tútin ıisi jetti. Qop-qoıý ashshy tútin. Ábden sýsińdi bop shirı bastaǵan aǵashtar ysyldap-pysyldap, kók qoıý tútindi loqsyp-loqsyp jiberedi. Aǵashtardyń basyn shýlatyp jel júıitkigenimen, tómende tymyrsyq. Úp etken aýa qozǵalysy joq. Qoıý tútin jer baýyrlaı jaıylyp, jyltyraǵan jalynnyń tili ázer kórinedi. Top aldynda kele jatqan Dúr ene kilt toqtap, sol qolyn kóterdi. Kári tis sońynda kele jatqan Tóbequstyń ıyǵyna sekirip minip, odan joǵarydaǵy terektiń ıir butaǵyna jarmasyp, jyldam órmelep, lezde bıiktep ketti. Munysy anyq jeldiń baǵytyn bilý. Keshe ǵana qaýsap, qartaıyp otyrǵan ot ıesi búgin erekshe jigerli. Alasy kóp kózderi ushqyn ata oınaqshıdy. Jel dúleı taýdyń qyr jelkesinen baǵyt alyp tur eken, demek, olar áli álsiz janǵan ottyń yq jaǵyna shyǵyp, tasqyn syndyrǵan, sel aǵys aıdap ákelgen aǵashtardy otqa sala berýi kerek. Ondaǵy maqsat otty sóndirmeý. Ol úshin top úshke bólinip, birazy japyraǵy túse qoımaıtyn salasy birtekti uzyn ósken qurǵaq terek tańdap ap, tútindi seıilte, otqa jelpýmen aınalysady. Ekinshileri aǵash butaqtaryn syndyryp, otqa tasyp salyp otyrady. Qalǵany tútinge tunshyqpaı kúsh alǵan ot mejeli jerden asyp, boı bermeı ketpes úshin synǵan aǵashtardan tazarǵan mańdaǵy tamyrynan ajyramaı kókteıtin butalardyń butaqtaryn syndyryp, jalyn tili jetpesteı etip, sıretýge tyrysady. Bulardyń áreketine Kári tis basshylyq etip, baqylap otyrady. Keı jyldary eki-úsh kún jantalasyp jasaǵan áreket zaıa ketip, syǵyraıǵan álsiz alaý tútinge tunshyǵyp, byqsyp-byqsyp sónip qalatyn. Keı jyldary aryndaǵan alaý taıpanyń yrqyna kónbeı tutas ormandy otap ketetin. Sol úshin de Kári tis taıpalastaryna ottyń aınalasynan úlken sheńber jasaı qorshap, aǵash arasyn neǵurlym sırete túsýge kúsh saldy. Áýeli otqa tez qurǵap janatyn shyrpy-shybyqtar, qaý japyraq, qurǵaq quraq tastalyp, butaqtar keptirile bastady. Alań syrtynda qalar aǵash bastary syrtqa maıystyryla tartylyp, árirektegi aǵashtarǵa baılanylyp tastalady. Alań ishindegi aǵashtar da osy tártippen baılandy. Áý basta Otty shybyq túsip, tutanǵan alyp qaıyń jelpýishter kómegimen mazdap jana bastaǵanda, sý butaqtardy keptirip júrgen ot jaǵýshylar tutanǵan birneshe aǵashty alańnyń ár shetine taman úıilgen qurǵaq qaýlarǵa tası bastaıdy. Ári olardy da jelpip, otty qaýlata tústi. Birazdan soń taý bókterinde qalǵan onshaqty bala men kempirler de jetkizildi.

Aýmaǵy keń alańqaı órtelip tazartylǵansha, ot jylýyn, tútin ıisin saǵynǵan taıpalastar alańnyń ár tusyna toptalyp, eki-úsh táýlik otqa telmiredi. Qanshama zaman qalyptasqan dástúr boıynsha mańaıdan synǵan tal-buta jınalyp, alańnan sál alystaý úıile beredi. Qonys ábden turaq-jaı jasaýǵa daıyn bolǵansha alyp Ot maýsymynda taıpa alaýyn sóndirip almas úshin mol qor jasaqtalady. Kúni erteń Uly terim jyry shyrqalyp, Ot ıesiniń jalynmen jandasyp, Uly bı túngi boljamy aıtylǵan soń Dúr ene bastaǵan eresekter alǵashqy terimge alys-alys qıyrlarǵa attanady. Ot basynda Kári tis jáne eki-úsh erkek, terimge jaramsyz usaq balalar men kári-qurtań kempirler ǵana qalady. Ol kezde eshkim de alańqaıdan attap baspaıdy. Jaýyn-shashyn kezeńinen qalǵan azyqtardy dátke qýat etip, ár kún saıyn Kóktegi ot aǵashtardyń basyna shyqqanda ǵana Ot ıesi bastap bulaqqa sý ishýge barady. Onda da otty ıesiz tastamaı erkekterdiń birin kúzetke qaldyrady. Ot maýsymynyń alǵashqy shıreginde shóldep qatalaý asa kóp bola qoımaıdy. Alań mańynda áli de sýsińdi aǵashtar men tamyrlar kóptep kezdesedi. Tamyrlardy topyraqtan sýyryp alý da ońaı, tańǵy shyq ta qalyń túsetin kez. Al terimshiler oralǵansha qurt-qumyrsqa tirilip, ot mańynan alystaý múlde qajetsiz bop qalady. Maýsymnyń dál ortasyna qaraı bulaq ne ózenge deıingi aralyqtaǵy tal-butalar da otynǵa aınalyp, alańqaı keńeıe túsedi.

Alańqaı ábden órtelip tazartylǵan soń ortadaǵy Otty shybyq qadalǵan eń úlken alaýǵa aǵash úıilip, ózge ot oryndary typ-tıpyl tegistelip, sóngen kúlder úlken taıpa alaýy mańyn qorshaı tógiledi. Keıin úlken alaýdyń kúlderi osy alǵashqy kúl astyna kómile-kómile ájeptáýir bıik, otyrýǵa da, túnde jatyp uıyqtaýǵa da yńǵaıly oryn paıda bolady. Kóktegi ot Josalynyń jotasyna jasyrynar sátte ot ıesi alaýdy uzyn asasymen kósep, janyp bitip, kúlge aınala bastaǵan shalalardy shetke ysyra beredi. Balalar áli sýyı qoımaǵan kúldi ózderi jatatyn tusqa talasa-tarmasa úıedi. Ot ıesi bolsa, eń ójet, ári shydamdy balany óz sebetindegi nárli jemispen marapattap, yntalandyryp qoıady.

* * *

Jyldaǵydaı emes, bıyl taıpa qonysy ormannyń eń bir qalyń jynysty, kókke umtyla bıik ósken tusynan tıdi. Sondyqtan da, Kári tis alańqaıdy keń alýǵa tyrysqan. Onshaqty jerden janǵan alaý da týra bes kúnnen soń baryp, alańdy ázer tazartty. Osy ýaqyt ishinde otqa entelegen taıpalastar kúndiz de, túnde de aspanǵa bir qaramaı, tek Ot áýenin ǵana aıtyp júrdi. Taýdan túser tań áletindegi úreıli tústiń áserinen áli aıyǵa almaǵan Kári tis qana mazasyzdanyp, nesheme ýaqyt kórmegen Kóktegi ot pen bozaryp tolǵan Aıǵa, sansyz juldyzdarǵa qarap, óziniń jańa jyryn, jańa boljam-joramalyn ám sońǵy joramalyn ishten túıip, túıilip júrip aldy. Alańqaıdy ádettegiden keń alǵanyn eskertken Dúr enege de ashylmaı, qystyǵyp, Uly Bı túni taqaǵan saıyn degbiri qashyp, ómiri keshpegen jan tolqynystarymen áýrelenip, bólekshe qataıyp ketti.

...Ol kezde Kári tis áli balań qyz bolatyn. Ony taıpalastary da Kári tis dep atamaı, Aı anasy bergen Ásem qaıyń atymen ataıtyn. Dúr ene áli ómirge kelmegen de. Aq jalyn kempir otqa órtenip ketken jaz edi ǵoı. Dúleı taýdan túsken qyryq qaraly taıpalas Aıly alańqaı irgesinde qonystanǵan. Taıpabasy Aq jalyn aıtqan boljam da esinde.

Qara túnniń qoınaýynda týǵanmyn,

Qara túnniń sońyna erip ketermin.

Meniń atym — Aq jalyn!

Appaq Aıdan sútin ishtim anamnyń,

Appaq Aıdan sońyma ergen Qara eles.

Shoshytpashy balamdy!

Qara úńgirge ene almaıdy ol eles,

Qara túnde shoshytatyn ol emes.

Kóktegi ottan sońyma erdi sol eles,

Onyń aty Kóleńke!

Aıly túnde nege keldiń, Kóleńke?

Meniń ǵana mekenim ǵoı ıen ólke!

Ket, aýlaq! Aýlaq!

Nemerimdi shoshytpa!

Nemeremdi qorqytpa!

Aıly túnde qushaqtarsyń ulymdy,

Aıly alańǵa bastaımysyń ulymdy...

Meniń ǵana mekenim bul en ólke!

Aýlaq, aýlaq, Kóleńke!..

E-he-heı! E-he-heı!

Aq jalyn kempir alaýdy aınalyp bılegende Kóleńke sońynan erip, qosyla bılegen. Ol qalt toqtaǵanda dir-dir qaǵyp, ottan qorqyp yǵyna tyǵylǵan. Otyrsa, otyrady. Tursa, ol da turyp, qosa júgiredi. Birde búk túsip, qorqyp otyrǵan buǵan Aq jalyn taqaǵanda qosa jetken. Ásem qaıyń yrshyp tústi. Kúl ústinen qulap, kózin tars jumyp jatyp alǵan.

Meniń kelip ishime tús, Kóleńke!

Ottyń kelip ishine tús, Kóleńke!

Qara aǵashtyń ishinde ǵoı mekeniń,

Ket, ket! Aýlaq!..

Bul ornynan turyp, kúl ústine qaıyra shyqqanda Aq jalyn uzyn asasyn qolyna alyp, Kóleńkeni urǵylap júr eken. Jerge jatyp ap, jantalasqan Kóleńke de bul qusap, únin shyǵarar emes. Aq jalyn sekirgen saıyn ol da qashpaq bolyp, kempirdiń tabany jerge tıgende qaıyra sozylyp jata qalady. Taıpalastar Bı túni boıy alaýǵa kezegimen ot salyp, elespen alysqan eltiniń ár sózin qalt jibermeı tyńdap otyrǵan. Kóp jańa sózder aıtty sol kúni Aq jalyn. Ah ura aıǵaılap, alasuryp, aqyry appaq Aı Josalydan ári asyp kete bergende, qalt tynǵan. Asasyn basyna qos qoldaı kóterip, ortadaǵy otqa qarady. Kóleńke de qalt tyndy. Aq jalyn bir basyp, eki basyp, otqa taqaǵan. Kóleńke búrisip, jıyrylyp qaldy. Kenet bar daýsymen qarqyldaı kúlgen Aq jalyn aspanǵa tik qarǵyp, týra ottyń ortasyna top ete qaldy. Kóleńke de kempirmen birge sekirgende otqa oranyp zym-zıa bop ketti. Sol sátte-aq Kóleńkeniń otqa jutylardaǵy ashshy zary, Aq jalynnyń qarqyldaı kúlgen daýysymen aralasyp, orman ishi azaly únmen jańǵyryqqan. Sosyn, sosyn ot ishinen belgisiz bir ıis múńkip, Kóleńke tútinge aınalyp aspanǵa ushyp ketti. Aq jalyn kempir Aı jaqqa ketken edi. Áne, Aıdyń týra ústinde órmek toqyp otyr. Al, Kóleńke... Kóleńke bul eseıgende qaıtyp oraldy. Áli kúnge sońynan qalar emes. Munyń bar istegenin qaıtalap, tek bul qara ormanǵa kirgende ǵana ot basynda qalady. Aıly alańqaıda ǵana muny basqa Kóleńkeler qarsy alady. Ol elester munyń óz kóleńkesindeı emes, daýys shyǵaryp, ony jabyla qaıtalap, taza esten tandyrady. Sol Aq jalyn kempir Aı jaqqa ushqan jazda birneshe erkekti Aıly alańdaǵy elester alyp ketken bolatyn. Keıin taıpadaǵy erkek ataýlyny úńgirden shyǵarmaı, Aıly alań jaıly ańyzdy el ábden umytqanda ǵana Aq jalyn kempir jıi-jıi túsine engen munyń. «Men ottyń ishindemin» deıtin sol ájesi. «Ottan alystamańdar! Kóktegi ottyń da óship qalmaýyn baıqap júrińder. Kóleńke Aıly alańqaıǵa óz taıpasyn bastap aparǵan. Erkekterdi jibermeńder onda. Barsań Ot ala baryp, órtep jiber! Áıtpese, taıpańdy tegis jalmaıdy kóleńkeler». Sol maýsymda Aıly alańqaıǵa japsarlas qonǵan taıpadan tórt-aq adam úńgirge oraldy. Odan beri Kóktegi ot ta qanshama márte janyp-sóndi. Úńgirge engen bulardyń taıpasy da molaıyp, sońynan ergen shóbereleri de boı jetti. Al, bıylǵy maýsymda taǵy da sol Aıly alańqaıǵa jaqyn qonystanýǵa májbúr bolǵan. Kóktegi ottyń bularǵa jibergen Otty shybyǵy osynda ákelgen. Aıly alańqaıdaǵy elester týraly ańyzdy ózi de umyta bastapty.

...Ertede, óte ertede, Kóktegi ottyń áli tutanbaǵan zamany bolypty. Jo-joq, tutanǵan, sosyn, uly seldiń kúshimen óship qalǵan ýaqyty bolypty. Qasıetti qara orman, Uly aǵash jermen-jeksen japyrylyp qalǵan eken. Aspan, Kók aspan qap-qara bop túıilip, jerge jabysyp qalypty. Munyń ájeleri tek etpetinen túsip qana júre alady eken. Tizerlep otyra alady eken tek qana. Bulardyń taıpasynda birer áıel ǵana qalyp, erkekter boıyn tiktemek bop, aspannyń zil salmaǵyna janshylyp, kókke ushyp ketken desedi. Sonda qara úńgirdiń irgesine kelip, tórt aıaqty bóriniń balasy kókke ketken enesin joqtap, aspanǵa qarap ulyǵan deıdi. «Aý-ý-ý-ý-ý-ý! Ýa-ý-ý-ý-ý! Ýa-a-a-a-a-a! Aý-ý-ý-ý-ý-ý!» dep jylaǵan deıdi bóltirik. Qanshama ýaqyt úńgir ishi men jermen-jeksen bolǵan orman ishin osy ún jańǵyryqtyrǵan. Bir kúni bóltiriktiń tasqa shaǵylǵan úninen ushqyn ushyp, ot tutanyp, dúleı taýdyń etegi jalynǵa oranypty. Sodan soń aspan da bıikteı bergen. Áýe de ashylyp, ormannan shyqqan órt Kóktegi otty tutatýǵa sep bolǵan-mys. Úńgirden munyń ájeleriniń biri alǵash shyǵyp, kókke qarap jylaǵan bóltirikti qysyp qoınyna salyp, sútin ishkizipti. Keıin Bóri jigitke óz qyzdarynyń birin bergen. Sodan taraǵan urpaq qazir orman ishinde de, alys sýlar jaǵalarynda da kóp eken desedi. «Biraq, bizdiń taıpa nege kóbeımeıdi? Al, osy maýsymda taza quryp ketetinin myna sińlilerim men qyzdaryma qalaı aıtamyn?!» Bóri jigit úńgirdi tastap ketken Jaýyn-shashyn maýsymy sońynda taıpa alǵash ret tutanǵan otqa jylynyp, demeý tapqan eken. Sol jyly Aıly alańqaıǵa qonystanǵan taıpanyń biraz balǵyn qyzdary alań ortasyndaǵy bulaq batpaǵyna batyp ketken. Qara jerdiń adam jutatynyn alǵash kórgen áıelder taıpasy ol alańǵa endi barmasqa, alańqaıdaǵy kóleńkelerdi endi kórmeske serttesipti. Aıly túnderi álgi alańda eles-qyzdar bıleıdi eken. Iá, bul kórgen sol elesterdi. Appaq Aıdyń júzinen tozańytqan sáýle tógilip, álgi alańdy bozamyq shýaqqa shomdyratyn. Toǵaı ishin tintken jel de kenet tynyp, Aı sáýlesiniń sıqyryna arbala solyqtaıdy. Kúrsingen kári terekke syńsyǵan qaıyń qosylyp, jylaýshy edi. Alańdaǵy bulaqtan basyn kóteredi bir eles. Aıǵa qolyn soza, appaq shashyn kókke jaıady. Sosyn, syńq-syńq kúlip, álde jylap, boıyn tikteıdi. Boz tolqyndy shashtary Aıǵa deıin jetedi shubatylyp. Qos qolyn da eppen kóterip, tolyqsyp bir bıge salady dersiń! Kenet álgi býaldyr eles qyzdyń bıine eltip turǵanda, búkil alań ishinde oınaq salǵan kóleńkelerdiń ortasyna túskenińdi bilmeı qalasyń. Sybdyr-sybdyr japyraqtar, tal-quraqtar qosyla bılep, teńsele ketedi. Aıly alańqaıdyń ár tusynan aǵarańdaǵan elester bulaqtan boı kótergen qyzdyń erkimen shalqyp, syńsyp, joqtaý aıtady. Demin tartyp kúrisinisip, ýildep, syzyltyp sylqyldaı jylaıdy. Kenet tyna qalyp, shý etisip, syńǵyrlap kúledi. Eles qyzdardyń bıi túngi ormandy oıata bergende appaq Aı bulaqtan shyqqan qyzdyń shashynan ustap tartyp áketedi. Aǵashtar diril qaǵyp, kókke sozǵan qoldaryn kenet jınasyp alyp, sapyrylysyp, shýlasyp ketedi. Aıdyń júzin bult búrkep, alań qarańǵylyqqa tola bergende ketip úlgermeseń, bulttan sekirip jerge túsken alyp kóleńke keýdeńe qona keter bolar. Sol sátte-aq qara jer ókine kúrsinip, aıaǵyńnan tartyp, juta bastaıdy...

Eski ańyzdy esine alyp, eltip otyrǵan Kári tistiń janyna Dúr ene keldi.

Otqa ábden jylyndyq, shesheı. Uzyn sýdyń boıymen terimge shyǵar kún erteń. Aı anam da albyrap, aq jol tileıtindeı. Bassańshy, Uly bıińe! Arǵy kúnim jaıly ottyń tili ne deıdi? Bergi kúnim jaıly Aıdyń júzi ne deıdi? Jetkizseńshi bilgenińdi bizderge!

Dúr eneniń lámin qoshtaǵan taıpalastar da ýildesip qoıa berdi. Kári tis qantalaǵan kózimen tolǵan Aıǵa telmirdi. Aı jaqtan bulaqtan shyqqan bula qyzdyń shashy jelbirep túsip kele jatqan edi. Ashaly basyna kepken shor salbyraı baılanyp, jyltyr tas, aıqush-uıqysh tomar tańylǵan asasyn qolyna aldy Kári tis. Kúl ústinen sekirip túskende jotasyna tógilgen shashynyń arasynan Kóleńke de syrǵyp túsip, erbeń ete qaldy. Ortadaǵy alaýdy keń qorshaǵan kúl ústine tizerleı otyrysqan taıpalastar gý-ý etisip, tyndy. Otqa jaqyn otyrǵan taıpa basy Dúr ene kóldeneń jatqan ishi qýys shor terekti zilbatpan aǵashpen dúńkildetip soǵa ketti. Dúńk-dúńk etken ún qalypty yrǵaqqa túskende taıpa áıelderi de «Ý-ýa!» «Hý-ýa!» desip, teńselisken. Tóbequs taıpanyń ózge erkekterimen birge otqa aǵash salyp, áıelderdiń yrym-joralaryna aralaspaı ún-túnsiz úreı qushaǵynda. Kenet Kári tis shashyn serpe shalqaıa Aıǵa qarap qalt turdy. Asasyn jerge qadap qalǵanda keýdesin jara kúńireniske toly aıǵaıy da aspanǵa atyldy. «Hý-ýa!» Sol bette-aq selk-selk etip, shalqaıa túsip, shashy jerge tıgenshe qaıqaıyp, qos qolymen asasynyń bez butaqty bas jaǵynan ustap, artyna qaraı biraq sekirdi. Kóleńke bir mezet kempirdiń astynda qalyp qoıdy da, ol aıaǵymen jerge dik túse qalǵanda qaıyra sulaı jatty. Asasyn qos qoldap, tik bıikke kótergen Kári tis qos aıaǵyn tarbıta sekirip, bıge basyp ketti. Alaýdy qos aıaqtap sekirip aınalyp shyǵyp, shańdatyp ta jiberdi. Kúldiń shańyna tunshyqqan Kóleńke jermen-jeksen bop, múlde kórinbeı de qaldy. Tóbequs ol qashyp ketti dep oılaǵan. Aspanǵa atylǵan aq jalyndy ekinshi márte úıirile aınalyp, syńar aıaqpen sekirip júrgen Kári tiske qarap ań-tań. Jyldaǵy bıine múldem uqsamaıtyn, tyń qımyldar. Sálden soń asasyn butynyń arasyna tyǵyp alyp sekirýge kóshkenine qarap tipti tań qaldy. Tóbequs qana emes, shor terekti dúńkildep otyrǵan Dúr ene de, taıpalastar da úreıli edi. Asanyń jerge tıip jatqan ushy iz tastap, Kóleńkeni tilip-tilip ketýde. Bir mezette asasynyń basyn otqa malyp alǵan elti toqtaı qalyp, zarly jyryn ańyratty.

E-e-e-heı!

Qara tún!

Qara úńgir, uly enem!

Qoıynyńnan shyqqanbyz,

Kóleńkeden tyǵylyp,

Qoıynyńa buqqanbyz!

Appaq aıǵa atylǵan

Sýdan týǵan qyz kórdim,

Sý betinen taraǵan býdan týǵan qyz kórdim!

Qara úńgirden taraǵan balań jylar kún keldi,

Qap-qara eles kúnimdi qarań qylar kún keldi!

Otqa engen Aq jalyn enem, emshegińnen qan kórdim,

Aıǵa ushqan appaq eles qaıyra oraldy ormanyma!

Tabanyma taptalǵan Kóleńke, izimnen qalmaı qoıynyma kiripti,

Sút saýlaǵan tósimnen soryp, qanyn shyǵardy,

İshime enip, meniń kózimmen qarap tur nemereme!

Seniń kózińmen qarap tur ol maǵan!

Kóktegi ottan taraǵan jerdegi Ottyń ıesi em,

Ormanymdy jalmaıdy-aý ishimdegi elesim!

Órt!

Órt kórdim alapat!

Ýa-a-a-a!

Dúr ene, sińilim!

Seniń ishińde sol Kóleńke,

Ot janady ishińde!

Saǵan tapsyrdym otymdy!

Tek sen órtersiń kóleńke ataýlyny...

Biraq, óziń órtenbeseń qutylmassyń bul elesten!

Aıly alańǵa ot qoıyp, Aıǵa atylǵan elesti kúlge orańdar, jandarym!

Qara shashty shart túıip, túndi orańdar, jandarym!

Sary Terek, Uzyn qaıyń, sheshelerim!

Senderge tapsyrdym nemeremdi, shóberemdi.

Tóbeńnen ushyp óter Tóbequsty qorǵaǵyn,

Myna órtten saqtaǵyn!

Kóp adasyp júrer ol, uzyn ańǵa miner ol!

Qoıynyńda túner ol!..

Ehe-he-eı, Qara úńgir, qart anam!

Ergenegiń jabylmas, endi barar jan tabylmas!

Otta týǵan Aq jalyn enem, qaıdasyń sen!

Qushaǵyńa al meni!

Jylýyńa sal meni!

Elirip alǵan elti Aı syrǵanap Josalydan ári asqanda, Kóktegi ot qalyń aǵash arasynan syǵalap qaraı bastaǵanda dúr silkinip baryp toqtaǵan. Teńselip otyrǵan áıelder túregelisip, bir-biriniń ıyǵynan qapsyra ustasyp, kúl ústin shańdatyp bılep júr edi. Dúr ene shor terekti qos qoldap dúńgirletken. Mańaı bozamyq tartyp, ottyń tili bıiktep ketkende Kóleńke de álsirep, shań arasynda adasyp júr edi. Kári tis bı bastalǵandaǵydaı aspanǵa qaıqaıa qarap turyp, asasyna qos qoldaı súıenip, ot ishine orǵyp tústi. Kempirdiń shubalǵan shashyna jarmasa Kóleńke de otqa orana ketti. Alasapyran bımen esteri tanǵan taıpalastar ot ishinen Kóleńkeniń shyrqyraı shyqqan únin estigende ǵana qalt tyndy. Dúr ene júzin taramdaı aqqan jasty bilegimen súrtip, ornynan atyp turǵan.

«A-aaa-aýýýý!» «Ýýýýýýa-ahh!» dep aıǵaılady Kóleńke. Kenet ot ishinen Kári tistiń asasy ushyp shyǵyp, Dúr eneniń aldyna tústi. Lapyldaı janǵan asa taıaqty shap bergen Dúr ene de shyńǵyra aıǵaılady. Taıaqty úıilgen kúlge shanshyp-shanshyp, qolymen otty ysyra, kúıgenine qaramaı sóndirip alyp, alapat bıge basa ketti Dúr ene!..

* * *

Kóktegi ot eki ret lapyldap janǵannan soń ǵana taıpanyń áleýetti áıelderi bas bop, Uly terimge attandy. Ot basynda Ot ıesi atanǵan Dúr ene men Tóbequs bastatqan bes-alty erkek, balalar ǵana qaldy. Tóbequs Kári tistiń Aı jaqqa keterinde aıtqan jyrynyń denin túsinbegen edi. Sheshesinen suramaq bolyp qansha márte jaqyndaǵanymen, áldenege yzbarly, alańdaýly taıpabasy asasyn bilep, mańyna taqatpaı qoıǵan. Dúr ene Aı jaqqa kenet ketip qalǵan Kári tisti joqtap, qaıǵy keshken-di. Kári eltiniń aıtqan joramaly da jumbaqqa toly. Uly Aǵashqa úreılene engen áıelder buǵan qaraılap-qaraılap, beımálim saparǵa eriksiz attanǵan. Sol túni aǵash ishi de tynyshsyz edi. Alystan Uzyn sýdyń kúrsinisi estiledi. Syqyrlaǵan terekter arasynda kóleńkeler órip júrgendeı. Ot basyna kelip jylyna almaı, tek alańqaı shetinde ǵana sendelisedi olar.

Sonaý bir zamanda, Tóbequstyń úńgir ishinde japyraqqa oraýly kishkene kezinde kórgen túsi keshe qaıyra oralǵan. Áldebir otsyz alań kórdi. Qara tún bolsa da aınala anyq shalynatyn. Kóleńkelerden appaq Aı tústi jaryq shashyraıdy eken deıdi. Alań ortasynda appaq bulaq jatty aqtarylyp. Bulaq ústinen shubalǵan shash kórgen. Aıdyń shashy eken jerge túsken. Kenet álgi shash arasynda japyraqqa oraýly balasyn baıqaǵan. Aspanǵa qaraı jelbireı tarqatylǵan bozań eles balany kókke qaraı áketip bara jatyr edi...

«Kári tiske jalyn tili ne dedi? Aıdyń lebi neni aıtty? Nege ketti ol kenetten? Álde ketken joq pa? Myna ottyń ishinde jylynyp otyr ma? Sóndirip qarasam qaıtedi? Jo-joq! Taıpa otyn bul sóndirmeýi kerek! Ot ózi sónbese, áıel balasy jaqqan otyn óshirmeýi kerek qoı. Ot óz ishińnen janady dedi ǵoı Kári tis». Qursaǵy jylymaǵaly ne zaman ótken. Álsiz erkekterge qarady. Bári munyń yzbarly júzinen qaımyǵyp, tómenshik tartqan. Úıilgen kúl syrtynda balalar ǵana jerge shuqshıyp, qurt-qumyrsqa terip, qybyr-qybyr jaıylýda. Bul asasyn jaılap jerge qadady. Endi erkekter de qońyz, qurt termekke jan-jaqqa jylystaǵan. Kóktegi ot tóbeden sál taıyp, tún keler jaqqa yǵysypty. Endi sálden soń Josaly betten kóleńkeler jer baýyrlap órmek. Olar terimge shyqqansha, bular úlgergeni kerek. Kún aǵash bastaryna jaqyndaǵanda balalardy ertip bulaqqa qaraı ilbidi jazǵan ene. Bulaqqa qarap eńkeıip, sý ishinen qaraǵan júzi qorqynyshty bóten bireýge tesildi. Tolqyn-tolqyn qara shash keń mańdaıynan keri sulaǵan. Munyń aǵash tilgen tyrtyǵy tárizdi tilgilengen mańdaıdyń etegi qalyń qara qas. Joıqyn kúsh pen ashý belgisindeı. Qos kózi de buǵan ot shasha yzbarmen qaraıdy. Jalpaq betiniń ortasyndaǵy dem tartar qos tesikten uılyǵysa shyqqan túkterine shóp-shalam jabysypty. Bul qolyn sozbaq boldy. Sý ishinen de beıtanystyń qoly sýmań ete qaldy. Qoly sýǵa tıgen bette álgi sheginip ketti. «Sý ishkende kózderińdi ashpańdar!» dep aıǵaı saldy basyn kóterip. «Bulaqtan Aıǵa ushatyn qyzdar týraly Kári tistiń aıtqany ras eken».

Aıly alańqaıdaǵy appaq qyzdardy kóreıik, sheshe, - dedi keshkisin Tóbequs.

Bul otyrǵan jerinen ushyp turyp, asasymen ulynyń keýdesinen sart etkizip uryp, shalqasynan túsirdi. Úıme kúldiń etegine qulaǵan Tóbequs yńyrsyp, bóten ún shyǵaryp, jylap jibergen. Sol túni otqa quraq tasıtyn erkekterdiń beseýi joǵalyp ketken. Tóbequs ta, Dúr ene de olardy Kári tis aıtqan Aıly alańdaǵy sıqyrly bıdi kórsetýge kóleńkeler ertip ketkenin bildi. Aǵash ishi sytyr-sytyr, syqyr-syqyr. Bulardan góri kóleńkelerdiń sany kóbeıip ketken edi. Shesheleri ormanǵa sińgennen mazasyzdanǵan usaq balalar túnimen shoshyp, jylasyp shyqty. Tań bozynda tynym tappaǵan birin Dúr ene sıraǵynan ustap, otqa laqtyrǵan.

O, Kári tis! Jubatshy myna shóbereńdi!

Sálden soń-aq otqa túsken bala tynym taýyp, uıqyǵa ketti. Tóbequs Kári tis aıtqan jyr-erteginiń shyrmaýynan shyǵa almaı, uzyn ań degen belgisiz eles týraly oı keship, aǵashtardyń tóbesinen ushatyn kezin elestetti. Ertesine taıpadaǵy jeti-segiz erkek qatarynan Aıly alańqaı soqpaǵymen kelmeske ketti. Qara tún bulardy qapsyra qorshap, qatary azaıǵan taıpalastardy taptap tastamaqqa bekingen edi. Alasurǵan Dúr ene terimge ketken oshaqtastaryn shaqyrmaq bop shashyn qıyp, asasynyń basyna shalyp, órtedi.

Ehe-heı, Ýa-a-ah!

Qarańǵy tún, qart ene!

Shor terektiń túbirin qaqqan qolym qarysty,

Aıly túnde alańǵa tartqan jolym jabylsyn!

Aq jalynnan órbigen jaryq qaıda, qart enem?

Janarymdy súımeı me zaryqqanda, qart enem!

Qara úńgirdiń ishinen ún shyǵady qumyqqan,

O, ony endi kim uqqan?

Qaıt, qaıt keıin!

Shegin ári, Kóleńke!

Shashym qıdym ormandaı otalmas dep quraǵym,

Qara túnge jara sap lapyldady shyraǵym.

Órttiń ıisi sharpydy qalyń qara shashymdy,

Qara úńgirim qara túnde kimge ashyldy?

Aı áýenin umytty ma uldaryń,

Zar áýenin tyńdatty ma qarańǵy?

Qaı soqpaqta adastyń, meniń jazǵan qyzdarym!

Ehe-eı! Oho-oı!

Dúr ene otty aınala bıledi. Moınyna taqqan kepken jıde monshaqtary sartyldap, asasyna taqqan tastar tarsyldap, baqaılary syrtyldap, kózi alaqshyp, ezýinen sary kóbik burqyraǵan. Eńkeıe qalyp, búkshıip qart enesiniń bıin saldy, qaıqaıa qalyp, asasyn aspanǵa kóterip, dir-dir ete eltiniń bıin saldy. Tóbequs shor terektiń ishi qýys dúmin keltek aǵashpen urǵylap otyrdy. Kenet ólim jaıly oı oılaǵan. Alǵash ret. Buryn Kári tis ájesi ǵana oılap, buǵan ertegi ǵyp aıtatyn alys saparlar jaıly oılady...

Tań aǵash ishine sútin tókkende Dúr ene esi aýysyp, kúl etegine qulady. Taıpada jeti-segiz bala men úsh-aq erkek qalǵan edi.

Uly Terimge ketken áıelder ot maýsymynyń sońyn ala oralmaq-tuǵyn. Aǵashtardyń shashtary tarqatylyp, jıdip túse bastady. Dúr eneniń órtegen shashymen birge olardyń da burymdary janyp, sarǵaıǵanymen áıelder kelmedi. Dúr ene aıly túnderi kókke qarap, tósin kerip, ulıtyndy shyǵardy. Taıpada bulyqsyǵan boıjetken qyz joq, áleýetti erkek joq. Óziniń de qursaǵynan bulaq tartylǵan. Myna otty kelesi maýsymda kim tutatpaq, Qara úńgir enesine segiz balany qalaı jetkizbek? Tún saıyn irgesine jaqyn kelip, ys-pys etip, uıqy bermeıtin Úreıden, aǵash arasynan shyǵyp, kúldiń etegine kep jylynyp júrgen qalyń kóleńkeden qalaı qutylmaq?!

«Aý-ý-ý-ý-ý-ý-ý-ý!» deıdi zarlanyp, Dúr ene.

Aýý-ýýah!

Qaıdasyńdar, qyzdarym!

Kókke saýdym tósimdi,

Aıdan shyqqan qyz emedi sútimdi.

Sary Terek, Aq Qaıyń!

Saýmalyńdy kim isher?

Japyraǵyń qýardy, jasyl shashyń tarqady,

Jelegińdi kim órer!

Tósi túkti Jer ana, jıdegińdi kim terer!..

Kóktegi ottyń qyzýy boı jylytar kúnder alystaǵan kezderdiń birinde Tóbequs erkekterdiń soqpaǵymen Aıly alańǵa barýǵa bel býdy. Dúr ene oǵan qarsy tura almas edi — Kári tistiń boljamy oryndalýy kerek! Uly Bı túni aıtylǵan qupıaly sózderdiń aldynda dármensiz edi bar taıpa.

Adasyp, Aı jaqqa ketip qalasyń-aý, Tóbequs!

Erler salǵan soqpaqty basar shóp joq qaýlaǵan, Aıdyń jolyn bilemin, alańǵa bastap aparar. Keshikpeı oralarmyn. Eles qyzdardyń bıin qaryndasyma úıretermin áli!

Adasyp aǵashtardyń záý basymen bulttardan asyp ketesiń-aý, Tóbequs!..

* * *

Uly Aǵash demin ishke tartyp tur. Japyraqtary qozǵalmaı, sybdyr-sybyrdan da kúrt tıylǵan. Alyp Ot maýsymy qańsytqan qaý quraqtar da jerge jabysa solyqtap, kári terekter syqyrlaı kúrsinýin doǵarǵan. Uzyn sýdyń dem-tynysy álsirep, kári keýdesiniń kúrkiri syrylǵa aınalyp ketkendeı. Alys-alys qarańǵy qoınaýlardan kóktegi bultqa emingen jas óskinder ǵana áredik qalǵyp ketip, basyn qaıyń dińine uryp alyp, dúr silkinedi. Myń-myń jyldyq meńireý tynyshtyqty Tóbequstyń ańdap basqan qadamy astynda jany shyǵa janshylǵan qurǵaq qamys-quraqtyń jalynyshy buzady. Aıly alańqaı Kóktegi ot tóbeden aýar joldyń kámil astynda. Tún qarańǵylyǵy kelgende Aıdyń da appaq shashy sol jolǵa shubala jaıylady. Biraq, qalyń orman kókti búrkep, eshteńe kórseter emes. Tóbequs oń qulaǵyna álsin-álsin shalynatyn uzyn sýdyń syldyryn ǵana baǵytqa alyp, búkshıe basyp keledi. Áne, qyr jelkesine bozamyq sáýleniń lebi jylý júgirtti. Kóktegi ot aǵash basyna órmeleıdi qazir. Appaq Aıdyń silemine túnde basyn ıgen. Qalyń nýly qapasta qasyna alǵash túni serik bolǵan Kóleńke de joǵalǵan. Kóktegi ot kóterile aınala alashubar jaryqqa tolǵanda terektiń etegine basyn súıep qalǵymaq. Uıqynyń uıyǵan áleminen qansha úreılengenimen, jetegine eredi ol eriksiz. Kózi jumylǵan bette qolynan shap bere ustaǵan elestermen birge aspan men ormandy kezip ketedi. Ertede, óte ertede, Kári tis ájesi aıtqan Qara úńgirdiń ishinde alǵashqy adam dúnıege kelipti. Aspannan saýlap bulaq aǵady eken, Jerden qaýlap terek ósedi eken. Úńgirdiń uıyq qanasynan basqa jerdiń bári topan sý bolypty. Kenet áldeqaıdan jetken bóltirik ulyp, belgisiz bir uzyn ań kisinegen eken. Bul bóltirikti baýyryna qysyp, uzyn ańnyń arqasyna jatyp uıyqtaıdy-mys. Uzyn ań aspandy, bulttardy, Aıdy, alyp aǵashty, uzyn sýdy kesip ótip, sharlap júredi. Dúr eneniń asasynyń únindeı, shor terektiń dúminen shyqqan dúńkildegen daýystaı bir yrǵaqpen soǵylǵan ún álden ýaqytta tynǵanda bul uzyn ańnyń ústinen qulap ketipti. Qulap kele jatyp, aıǵaılady dersiń. Aıǵaılap jatyp oıanyp ketti Tóbequs. Tynysh ormandy aralap jańǵyryǵy ketti qıanǵa. «A-aa» dedi áldekim alystan. «Ýaa!», «A-aa!» degen daýystar jan-jaqtan talyp qaıtalana berdi. Sol mezet ornynan ushyp turǵan Tóbequs daýys shyqqan jaqqa qaraı búksheńdep júgire jóneldi. Ornynan turǵan bette oń qulaǵymen tyńdap kele jatqan uzyn sýdyń kúrkirinen jańylyp edi. Kún júgirdi, tún júgirdi. Adasqan edi. Áldebir keshte talyqsyp qulaǵany esinde, tanaýyna sýdyń ıisi jetken. «A-aa» dedi ishinen. Daýystaýǵa áldeneden sekem aldy. Úreı keldi alystan alqynyp. Nesheme ýaqyt júgirgende jete almaǵany baıqalady. Yrs-yrs etip, birese oń jaǵynan, birese sol jaǵynan kezek shyǵyp, boldyryp tur ol da. Bul ony anyq kóre almaı, basyn kótergenimen aınala buldyrap, táltirektep qulaı berdi. Sol sát Úreı demedi qoltyǵynan. «Tur. Qulama. Qulasań Kóleńkeniń astynda qalasyń. Sýyq jerge jutylyp ketesiń!» Eńsesi ezilip, terekke súıendi. İshine kirip ketken áldene ál-qýatyn soryp barady. «Tamyr qazyp jeý kerek!» Tamyr esine túskende ántek oıy sergip, dál jaqynnan sýdyń syldyryn estidi. Uzyn sýdyń jaǵasynda tur eken. Jartastan qulaı ósken terekke súıenip turǵanyn da ańdady. Dereý terektiń dińine shyǵyp, ózenge qulaı ósken butaǵymen aqyryndap syrǵı otyryp, sýǵa ıile ketken tusyna deıin jetti. Aıaǵymen aǵashty qysyp, salbyrap turyp, sýǵa basyn mala simirdi-aı bir. Sý jaǵasynan qamys quraq shalynǵan kózine. Butaqpen taǵy biraz órmeleı baryp, qolyn sozyp sýyryp alyp, tiske basty...

* * *

Dúr ene qaıǵyǵa qamaldy. Tún qoınaýynda jalǵyz qalyp, alaýǵa aǵash tasýmen shaldyqqan. Usaq balalar shyryldap jylap, jubanar emes. Aqyry aýyr sheshimge bekindi. Balalardyń ishindegi eń áldi ekeýin ǵana qaldyryp, qalǵanyn Aq jalyn men Kári tiske tapsyrmaq. Dir-dir etip, opyr-topyr baýyryna tyǵylǵan urpaǵyn kezegimen kóterip, janarynan jas saýlap otyryp, emirenip ıiskedi. Balaqaılar munyń kózinen aqqan jasty jalap, jubanǵan bolady. «Ot basyna tastap ketsem, Kóleńkege jem bolar!» Óz urpaǵyn óz qolymen Aı jaqqa attandyram dep oılap pa edi! Kári tis ketpegende ulan-asyr oınaq salyp, kúldi shashyp, alań ishin kúlkige toltyrar edi ǵoı. Munyń shashynan tartqylap, tóbesinen qarǵyp, butyna tyǵylyp, mazasyn alýshy edi ǵoı. Qazir bári álsiregen. Kóktegi ottyń da qyzýy qaıtyp, taıpalas áıelder terimnen oralmaǵan soń, alań aınalasy ybyrsyp, shyrpy-talǵa tolyp ketti. Ár butanyń túbinde kózsiz kóleńkeler diril qaǵyp, tún saıyn otqa jaqyndasyp keledi. Munyń asasy da ortasynan synyp, qysqaryp qalǵan. Aıǵa on toǵyz márte basyn ıdi keshe. Qoshtasarda Tóbequsqa zárlenip, zarlap turyp, jıyrmasynshy túni kelmese, Uly aǵashty otqa qurban eterin aıtqan. Búgin kelmedi Tóbequs. Aýyr oı eńsesin ezip otyrǵanda balalardyń úreıden jylaǵanyn da umytty. Ańyrap jalǵyz qalam dep pe edi! Úńgir enesine qaıyra jalǵyz barýǵa qorqady. Kim jylytar onda muny?! Munda qalsa qaıtedi?! Kúni erteń-aq Uzyn sýdyń betin muz basyp, qarly maýsym keledi. Kóktegi ot ta, alań ortasyndaǵy alaý da óshedi. Joq! Bul álgi sheshiminen bas tartpaýy kerek! Úńgir enem keshirsin meni! Sońǵy ret Uly bımen Kári tispen syrlasqysy keldi. Jalyn ishinen syzdyqtaı kóterilgen tútin Aı jaqty nusqap tur edi. Tútin oıyna qarsy bolǵan. Kóleńkeni sabarlyq asasy da synǵany jadyna oraldy. Aqtyq ret kóterilip, kúl syrtynan burnaǵy kúni ákelgen tomar men daraqty súırep ákep, otqa tastady. Jalyn shalqı kóterilip, qoıý tútin esildi. Aǵashtar sý tartypty. Kún sýyıtyn sátter de jaqyn. «Sen kelmediń, Tóbequs! Aıly alańnyń shetinde búrisip, qara jerge jutylyp kettiń be eken?! Tún astynda qara bult bar úreıli, sen joqsyń onda, Tóbequs! Kóktegi ot astynda Alyp Terektiń shýly shashy bar tarqatylǵan, sen ony ustaǵan joqsyń, Tóbequs! Aı astynda appaq qyzdyń burymy shubalyp tur, sol seni áketti me, Tóbequs!» Dúr ene sharyldaı jylaǵan balanyń birin alyp, kózin tars jumyp, ot ortasyna laqtyrdy. Ot ishinen Kóleńkeniń sharyly shyǵady. Kelesi sátte eńbektep baýyryna tyǵylǵan kenje nemeresin qos qoldaı laqtyrdy. Qara tún qulaǵyn bitep ap, ot ishinde arpalysqan Kóleńke balasynyń daýysyn tyńdaǵysy kelmeı, solyqtady. Shýly ormannyń balań terek, qyz qaıyńdary syńsyp, shýlasty. Uly aǵash ishin tartyp óksidi. Uzyn sý alǵash shyqqan úńgirine tyǵylǵysy kep, aıaǵyn tartty arnasynan. Dúr eneniń eki jaǵynda bir qyz, bir ul nemeresi ǵana qaldy. Solqyldaı jylaǵan taıpabasy asasyn otqa matyryp, jalyn kósep, lapyldaı janǵan synyq aǵashty basynan joǵary kóterip, qos nemeresin ertip, Aıly alańqaıǵa bastar soqpaqqa tústi.

* * *

Ehe-heı!

Kári enemdi jutqan qara orman,

Taıpamdy jutqan Uly aǵash,

İzimdi kómgen ný aǵash,

Aq jalyn men Kári tisti kókke áketken Ottan janyń artyq pa?!

Kóktegi otty jasyrǵan bulttan sesiń kúshti me?

Aı betinen shubalǵan appaq qyzdan elesiń úreıli me?

Qoıynyńa tyǵylǵan Kóleńkeden buqqan balamnan shýyń kúshti me?

Qoltyǵyńdy arshyǵan Uzyn sýdan tete ediń,

Sary Terek, Aq Qaıyń, sheshelerim demeıin,

Otqa berdim ózińdi!!!

Aıly alań joq, sen ketseń,

Otty shybyq qadalǵan qonysym tul, kúl japsyn!

Aıǵa shashyn órgizgen aq elesti kúl japsyn!

Zor bulaqtan esilgen boz elesti kúl jutsyn!

Qoıny sýyq Qara jer, batpaǵyńdy kúl alsyn!

Tiri bolsań Tóbequs, Kóleńkeden qasharsyń!

Uzyn sýǵa bir tússeń, Ottan da aman shyǵarsyń!

Aıly alańqaıǵa jetkenshe sońynda qalyp otyrǵan qalyń aǵashtyń butaǵyna ot tıgizip, Uly aǵashty órtegen Dúr ene tizesinen batpaqqa batyp turyp, zarlady-aı. Qos nemeresin Aıly alańdaǵy bulaq basyndaǵy jalpaq tasqa jatqyzyp, uıyqtatqan. Ys-pys etip, tereń kúrsingen batpaqty bulaqtan sát saıyn kókke atylyp jatqan elester lap etisip, tutanyp jatty. Aınalasy bir tún ishinde Uzyn sý qolatyndaǵy qalyń orman lapyldap jandy. Asasyn uzyn terek butaǵyna almastyrǵan Dúr ene Aıly alańqaıdyń elesteriniń lap etisip, janǵanyna úreılene qarap turyp, kenet shalqaıa ketip, jotasyna tógilgen shashyna ot tıgizdi. Kelesi sátte shashynyń arasyna engen Kóleńke sharyldap jylap, ózi de búk túsip qatty da qaldy.

Alapat órt Kóktegi ot birneshe dúrkin janyp-sóngenshe basylǵan joq. Alyp terektiń sýsińdi qýys ózegine túnegen Tóbequs jan-jaqtan qaýmalaǵan jalyn tilinen qutyla almasyn sezip, jartastan Uzyn sýǵa qarǵyǵan. Cýdyń jeńil yrǵaqty aǵysy qaqpaqyldap, tómenge qarata aǵyzyp ákete berdi taıpanyń sońǵy erkegin...

* * *

Uzyn sýdyń qos jaǵasynan lapyldaı umtylǵan ottan qashqan Tóbequs áldeneshe zaman ótkende ózenge quıar basqa saǵamen boılaı órtten qutylyp edi. Jińishke ózendi keshe joǵary órleı júrip, Begazy taýlarynyń bókterine jetti ol. Keıin osy taý bókterine alyp tastan qorǵan soǵyp, óz taıpasynyń — erkekter taıpasynyń tirligin ushtady...

Iá, arada qanshama zaman ótse de Dúr eneniń taıpasy jaıly ańyz urpaqtan urpaqqa ulasyp, aıtylyp keledi. Umyt qalǵan tustary bolsa, ony sonaý eski zamandar jaıly kórer úreıli tústerimizden shoshyp oıanǵanda jadymyzdan jańǵyrtyp alamyz. Tarıh ańyzshy sonaý eski dáýirlerge Anaerki (Matrıarhat) dáýiri dep at bergen. Ol dáýir endi kelmeske ketken desedi el. Biraq, Uly Aǵashtyń shýylyn boıyna sińirgen Uly tas qalalarda sát saıyn alaý tutanyp, onyń sońy alapat órtke ulasyp jatady. Aı betinen tógilgen appaq elestiń shashyna oratylyp, talaı erkek ot basynan adasty, barsakelmestiń soqpaǵymen izim-qaıym joǵaldy. Al, anaerki dáýiri erteń qaıyra oralyp, álgi ańyzda bolǵan oqıǵalar áli talaı qaıtalanatynyna Begazynyń bókterindegi tas qamaldar men Josaly baýraıyndaǵy bula bulaqtar hám órtengen ormannyń oryny kepil.

Solaı. Támát. Támám!..

1999-2009 j.j.

Keńgir - Kókshe teńiz - Toqyraýyn - Buqpa

sýlarynyń jaǵalaýlarynda jazyldy.

---