D.I.Mendeleev jasaǵan hımıalyq elementterdiń Perıodtyq júıesi
Sabaqtyń taqyryby:
D. I. Mendeleev jasaǵan hımıalyq elementterdiń Perıodtyq júıesin qorytyndylaý sabaǵy.
Sabaqtyń tıpi:
Integratıvti izdenis - saıahat sabaǵy (hımıa, bıologıa, geografıa).
Oqytýdy uıymdastyrýdyń formasy:
Ujymdyq jáne toptyq.
Ozyq tapsyrma:
Qosymsha ádebıettermen izdenis jumysy.
Sabaqtyń maqsaty:
• Bilimdilik.
Perıodtyq keste, Perıodtyq júıe boıynsha pándik uǵym negizderin zerdeleý; pánaralyq izdenis arqyly bilimderin terendetý.
• Damytýshylyq.
Interaktıvti ádis - tásilder arqyly oqýshylardyń ózara belsendiligin, oı - órisin, ózdik áreket atqarý qabiletin damytý.
• Tárbıelik.
Belsendi áreket uıymdastyrý arqyly bir - biriniń pikirin syılaý, ózara kómek kórsetý, óz jumystaryna ádil baǵa berýge tárbıeleý.
Qajetti qural – jabdyqtar:
Interaktıvti taqta, Perıodtyq keste, Qazaqstannyń tabıǵı resýrstar kartasy. Tájirıbege qajetti reaktıvter: metaldyq natrıı, sý, ındıkator, hımıalyq ydystar.
Sabaqtyń barysy:
• Synyp oqýshylaryn toptarǵa bólip, otyrǵyzý (ıadro, elektron, proton, neıtron). Ár topta hımık, bıolog - geograf jáne top jetekshisi bolady.
• Hımıalyq oı jınaý (deńgeılik tapsyrma)
Tapsyrmalary: 1. «A» deńgeıi: 1s22s22p63s1 elementiniń ottekpen árekettesý teńdeýin jazyńyz.
2. «Á» deńgeıi: 1s22s22p63s23p4 element (VI) oksıdiniń sýmen árekettesý teńdeýin jazyńyz.
3. «B» deńgeıi: 1s22s22p63s23p64s2 elementiniń hlorıdine 1s22s22p63s1 elementiniń karbonatyn qosyńyz, reaksıa teńdeýin aıaqtap, ónimderin atańyz.
Jaýaby: 4Na+O2=2Na2O;
SO3+H2O=H2SO4;
CaCl2+Na2CO3=2NaCl+CaCO3
1. D I Mendeleev qaı jyly, qaı jerde dúnıege keldi (1834j Tobolsk qalasy.)
2. Perıodtyq zańdy D. I. Mendeleev qaı jyly ashty (1869j)
3. Perıodtyq kestede elementter neshe topqa bólingen (metaldar jáne beımetaldar).
4. P elementinde qansha uıashyq bar? (3)
5. Tabıǵı uıalas elementter tobyn ata (siltilik metaldar, galogender).
• Negizgi bólim:
Qosymsha ádebıetter men reaktıvterdi paıdalanyp taqyrypty qorytyndylaý.
Toptardyń jumys jospary:
«Hımık»:
● Hımıalyq elementtiń perıodtyq jerdegi oryny;
● Atom qurylysy;
● Metal retinde hımıalyq qasıeti;
● Oksıdter men gıdroksıdteriniń sıpattamasy;
«Geograf - Bıolog»:
● Elementtiń tabıǵatta kezdesýi;
● Koleksıamen jumys;
● Qazaqstannyń tabıǵı resýrstary kartasymen jumys;
● Adam aǵzasyndaǵy mańyzy
«Top jetekshisi»:
● Jalpy qorytyndylaıdy.
Osy jospar boıynsha ár top berilgen elementterge tolyq sıpattama jasady.
1. Elektron toby: Natrıı.
«Hımık»:
Element natrıı İİİ perıod İ topta ornalasqan
Atom qurylysy: +11 2e - 8e - 1e -
1s2 2s2 2p6 3s1
Natrııdiń sýmen árekettesýi:
Natrıı belsendi, jumsaq metal. Sýmen árekettesip silti túzedi
2Na + 2H2O = 2NaOH + H2
Na2O – negizdik oksıd, NaOH – silti
«Geograf - bıolog»:
Natrıı jer qyrtysynda mólsheri massasy boıynsha 2, 64% teń. Tabıǵatta kóbine tuz quramynda kezdesedi. Natrıı kóptegen sılıkattar quramynda, sondaı - aq ol erigen kúıinde kól, teńiz jáne muhıt sýlarynda bolady. Qazaqstanda as tuzy ashshy kólderde shógindi túrinde kezdesedi.
Natrıı adam aǵzasyna qajetti element, qan qysymyn sý almasýyn, júıke jáne bulshyq et talshyqtaryn retteýge qatysady. Aǵzada negizgi qyshqyldyq tepe - teńdiktiń saqtalýyn, júrektiń jumysyn rettep, aǵzadaǵy sýdy ustap turý qyzmetterine qatysady. Natrııdi adam kóp qajet ete bermeıdi – kúnine 1 gramdaı ǵana kerek. Eger natrıı ıondarynyń adam aǵzasyndaǵy mólsheri artyq bolsa aǵzadaǵy sýdyń tepe - teńdigin buzady, qan qoıýlanady.
Top jetekshisi:
Biz búgin «Elektron» toby natrıı elementine tolyǵymen sıpattama berdik dep oılaımyn. Natrıı jáne natrıı qosylystary kóp jerde qoldanylady. Kóshedegi fonarlarda natrııdiń mólsheri kóp. Al bul fonarlar basqa fonarlarǵa qaraǵanda energıany azyraq qajet etedi jáne tumandy munarly kúnderde jaryq túsire beredi.
Natrııdi sabyn jasaýda da paıdalanady. Ol terige tereń sińgen kirdi ketirý úshin mol kóbik shyǵarady. Sondaı - aq avtokólikterdiń qaýipsizdik kópshikterinde bar. Órt sóndirgish quraldarda bolady. Kóbiktiń aǵysyn syrtqy ekpinnen shyǵaratyn hımıalyq úderis úshin qajet jáne qysta dala taıǵaq bolǵandyqtan muzdyń ústine tuz sebedi, óıtkeni tuz muzdy ertedi
2. Proton toby: Alúmını.
«Hımık»:
Element alúmını İİİ perıod İİİ toptyń negizgi topshasynda ornalasqan.
Atom qurylysy: +13 2e - 8e - 3e - 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1
Alúmını belsendi metal. Ekidaıly qasıet kórsetedi. Ol qyshqyldarmen de, siltilermen de árekettesýge qabiletti. Al2O3 – ekidaıly oksıd, Al(OH) 3 – ekidaıly gıdroksıd.
Al(OH) 3 + 3HCl = AlCl3 + 3H2O
Al(OH) 3 + NaOH = Na[Al(OH) 4] natrıdiń tetragıdroksoalúmınaty
Alúmını tuzdaryn siltilermen sapalyq reaksıa boıynsha anyqtaýǵa bolady. Bul kezde alúmını gıdroksıdiniń qoımaljyń tunbasy túziledi. Tunba siltiniń artyq mólsherinde erıdi.
«Geograf - Bıolog»:
Adam aǵzasynda alúmını - 0, 001 gr. Ol baýyrda, súıekte kezdesedi. Sýdan adam aǵzasyna 5 - 8%, al shaı japyraqtarynan 100 - 200ese artyq alúmını beriledi. Alúmınıden jasalǵan ydystardy jıi paıdalanýǵa bolmaıdy, sebebi ol tamaqtyń quramyna ótip adam aǵzasyna artyq mólsherde enedi. Alúmını mólsheri aǵzada artyp ketse adamnyń júıke júıesin zaqymdaıdy.
Belsendi bolǵandyqtan alúmını tabıǵatta bos kúıinde kezdespeıdi, al qosylystar quramyndaǵy alúmını – tabıǵatta eń kóp taralǵan metal. Jer qyrtysyndaǵy jalpy mólsheri shamamen 9%. Qazaqstanda alúmınıdiń negizgi shıkizaty – boksıt. Negizgi ken oryndary Saryarqanyń soltústik shyǵysynda, Aqmola oblysymen Torǵaı ústirtinde. Qazaqstan alúmını óndirýden TMD elderi arasynda aldyńǵy oryndardyń birin alady.
Top jetekshisi:
Alúmını tehnıkada jáne turmysta keńinen qoldanylady. Jeńil jáne baǵaly qasıetteri bar quımalar alynatyndyqtan, onyń avıasıalyq ónerkásipte, avtokólikte, elektrotehnıkada elektr symdaryn jasaý úshin, sonymen qatar jarylǵysh zattardy alýda, hımıalyq aparatýralardy daıyndaýda, ǵımarattardy salýda, jıhazdardy, ydystardy jáne t. b. jasaýda mańyzy óte zor. Alúmınıli juqa folga kondensatorlar jasaý úshin qoldanylady. Alúmınıdi kabel, qańyltyr jáne aına óndirisinde paıdalanady. Alúmını tozańyn «kúmis sıaqty» tús berý úshin boıaý retinde qoldanady. Alúmınımen temir buıymdardyń betin qaptaıdy, bul olardy jemirilýden qorǵaıdy.
3. Neıtron toby: Magnıı.
«Hımık»:
Magnıı İİİ perıod İİ toptyń negizgi topshasynda ornalasqan.
Atom qurylysy: +12 2e - 8e - 2e - 1s2 2s2 2p6 3s2
Magnıı belsendi metal. Eger aýada magnıı untaǵyn nemese juqa magnıı lentasyn jaqsa, kóz qaratpaıtyn ushqynmen janady.
2Mg + O2 = 2MgO
Buryn magnııdiń bul qasıetin fotografıada qoldanǵan, qazir jaryq shyǵaratyn zymyrandarda, áskerı tehnıkada qoldanady. (ınteraktıvti taqtada beıne fragment kórsetiledi).
«Geograf - Bıolog»:
Magnıı bizdiń organızmde eń kóp taralǵan elementtiń tórtinshisi jáne ol aǵzamyzda júretin 300 - den astam úrdisterdi júzege asyrady. Magnıı atomy jasyl ósimdikterdiń hlorofıliniń quramdy bóligi. Magnııdiń qatysýynsyz fotosıntez prosesi júrmeıdi. Bul ǵalamsharda tirshilik bolmaıdy degen maǵynamen teń. Adam organızmine magnıı óte qajet. Ol jetkiliksiz bolǵanda júrek bulshyq etiniń jumysy buzylady.
Magnıı tabıǵatta taralýy boıynsha segizinshi orynda, onyń jer qyrtysyndaǵy massalyq úlesi 1, 9%. Ol 200 - ge jýyq mıneraldyń quramyna kiredi.
Aq mármár – Almaty oblysynda, Ekpindi ken ornynda óndiriledi. TMD boıynsha eń iri asbes ken orny – Jitiqara bizdiń respýblıkamyzda ornalasqan. Magnııdiń kóp mólsheri – muhıt, teńiz jáne tuzdy kólderdiń sýlarynda bar. Magnıı shıkizaty joq keıbir elderde teńiz sýynan magnıı óndirý jolǵa qoıylǵan.
Top jetekshisi:
Biz neıtron toby magnıı elementine tolyq sıpattama berdik. Grekıanyń Magnezıým degen jerinen tabylǵandyqtan sol jerdiń qurmetine magnıı dep atalǵan. Magnıı zavody 1965jyly Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Sogra degen jerde Úlbiniń joǵarǵy jaǵynda ashylǵan. Joǵarǵy tehnologıaly jarys velosıpedterin eshqandaı burandamarlarsyz jáne tegirlersiz magnııdiń tutas keseginen jasalǵan korpýspen shyǵarady. Osyndaı velosıpedter jeńil, myqty jáne eń bastysy óte júrdek. Jeńil jáne asa tózimdi metal bolǵandyqtan magnııdi kúndelikti paıdalanatyn zattardy qaptaý óndirisi úshin paıdalanady.
3. Iadro toby: Temir.
«Hımık»:
Element temir İV perıod Vİİİ toptyń qosymsha topshada ornalasqan.
+26 2e - 8e - 14e - 2e - 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2
Temir aýyspaly valentilik kórsetedi – 2 jáne 3. FeO – qara tústi untaq, sýda erimeıdi. Negizdik qasıetter kórsetedi. Fe2O3 – kúreń, qońyr tústi untaq, sýda erimeıdi. Bul oksıdke ekidaıly qasıet tán. Fe(OH) 2 - temir İİ gıdroksıdi, Fe(OH) 3 – temir İİİ gıdroksıdi.
«Geograf - Bıolog»:
Temir tiri organızmderde bolady. Úlken adamnyń denesinde 4 - 5g temir bolady, onyń 65%- i qannyń gemoglabıninde. Gemoglabın qanǵa qyzyl tús beredi jáne hımıalyq elementter qyzmetindegi kip-kishkentaı poshtashylar sıaqty, qan quramyndaǵy temir atomdary bizdiń ókpemizdegi ottekti júregimizge jáne mıymyzǵa jetkizedi de, sodan keıin kómir qyshqyl gazyn ókpemizge ákeledi. Temir ıondary kóptegen fermentterdiń qalypty qyzmetine, qan túzilý prosesine jáne organızmde zat almasý prosesi júrý úshin qajet. Qanda temirdiń jetispeýi adamnyń densaýlyǵyna áser etedi, qanazdyq aýrýy paıda bolady.
Temir – tabıǵatta taralýy boıynsha ekinshi metal. Onyń jer qyrtysyndaǵy úlesi 5, 1%. Kóptegen meteorıtterdiń quramynda temir bar, sondyqtan ony ertede «aspan» nemese «juldyz» tasy dep ataǵan. Elimizde temir kenderiniń úlken qory – Torǵaı temir keni baseıninde jáne Ortalyq Qazaqstanda bar. Temir mıneraldy sýlardyń quramynda súlfat jáne gıdrokarbonat túrinde kezdesedi. Temir tuzdary teńiz sýlarynda bar, muhıt túbinde temirge baı tabıǵı shógindiler kezdesedi.
Top jetekshisi:
Temir qazirgi tehnıkanyń mańyzdy metaly. Bul ortasha belsendi metal. Temir tabıǵatta úlken rol atqarady. Taza temirdi shege, tez magnıttelý jáne magnıtsizdelý qasıetine baılanysty elektromagnıttik quraldardyń bólshekterin jáne t. b. jasaý úshin qoldanady. Kóbinese, temirdiń quımalary shoıyn jáne bolat kóp qoldanylady. Bular qazirgi tehnıkanyń basty konstrýksıalyq materıaldary. Dúnıejúzinde temir men onyń quımalaryn qalǵan barlyq metaldarǵa qaraǵanda 20 ese artyq óndiredi. Marstaǵy topyraq sonyń saldarynan qyzyl tústi bolǵan temirdiń qosylysy da Jerdegi tot basqan velosıpedter men mashınalardyń qubylysymen birdeı.
• Sáıkestigin tap:
1. N+7) 2) 5 --------- a. 1s22s22p2
2. Ne+10) 2) 8 ------ b. 1s22s22p3
3. C+6) 2) 4 --------- c. 1s22s22p6
4. F+9) 2) 7 --------- d. 1s22s22p5
• Refleksıa bólimi
Sóılemderdi aıaqta:
● Bul sabaqtyń men úshin mańyzdylyǵy..........................
● Meniń bul sabaqtan alǵanym.........................
● Men ózimdi maqtaı alamyn..................
● Sabaq maǵan unady nemese unamady................
• Úıge tapsyrma: Mendeleevtiń ómiri men qyzmeti týraly baıandama jazyp ákelý.
D. I. Mendeleev jasaǵan hımıalyq elementterdiń Perıodtyq júıesin qorytyndylaý sabaǵy.
Sabaqtyń tıpi:
Integratıvti izdenis - saıahat sabaǵy (hımıa, bıologıa, geografıa).
Oqytýdy uıymdastyrýdyń formasy:
Ujymdyq jáne toptyq.
Ozyq tapsyrma:
Qosymsha ádebıettermen izdenis jumysy.
Sabaqtyń maqsaty:
• Bilimdilik.
Perıodtyq keste, Perıodtyq júıe boıynsha pándik uǵym negizderin zerdeleý; pánaralyq izdenis arqyly bilimderin terendetý.
• Damytýshylyq.
Interaktıvti ádis - tásilder arqyly oqýshylardyń ózara belsendiligin, oı - órisin, ózdik áreket atqarý qabiletin damytý.
• Tárbıelik.
Belsendi áreket uıymdastyrý arqyly bir - biriniń pikirin syılaý, ózara kómek kórsetý, óz jumystaryna ádil baǵa berýge tárbıeleý.
Qajetti qural – jabdyqtar:
Interaktıvti taqta, Perıodtyq keste, Qazaqstannyń tabıǵı resýrstar kartasy. Tájirıbege qajetti reaktıvter: metaldyq natrıı, sý, ındıkator, hımıalyq ydystar.
Sabaqtyń barysy:
• Synyp oqýshylaryn toptarǵa bólip, otyrǵyzý (ıadro, elektron, proton, neıtron). Ár topta hımık, bıolog - geograf jáne top jetekshisi bolady.
• Hımıalyq oı jınaý (deńgeılik tapsyrma)
Tapsyrmalary: 1. «A» deńgeıi: 1s22s22p63s1 elementiniń ottekpen árekettesý teńdeýin jazyńyz.
2. «Á» deńgeıi: 1s22s22p63s23p4 element (VI) oksıdiniń sýmen árekettesý teńdeýin jazyńyz.
3. «B» deńgeıi: 1s22s22p63s23p64s2 elementiniń hlorıdine 1s22s22p63s1 elementiniń karbonatyn qosyńyz, reaksıa teńdeýin aıaqtap, ónimderin atańyz.
Jaýaby: 4Na+O2=2Na2O;
SO3+H2O=H2SO4;
CaCl2+Na2CO3=2NaCl+CaCO3
1. D I Mendeleev qaı jyly, qaı jerde dúnıege keldi (1834j Tobolsk qalasy.)
2. Perıodtyq zańdy D. I. Mendeleev qaı jyly ashty (1869j)
3. Perıodtyq kestede elementter neshe topqa bólingen (metaldar jáne beımetaldar).
4. P elementinde qansha uıashyq bar? (3)
5. Tabıǵı uıalas elementter tobyn ata (siltilik metaldar, galogender).
• Negizgi bólim:
Qosymsha ádebıetter men reaktıvterdi paıdalanyp taqyrypty qorytyndylaý.
Toptardyń jumys jospary:
«Hımık»:
● Hımıalyq elementtiń perıodtyq jerdegi oryny;
● Atom qurylysy;
● Metal retinde hımıalyq qasıeti;
● Oksıdter men gıdroksıdteriniń sıpattamasy;
«Geograf - Bıolog»:
● Elementtiń tabıǵatta kezdesýi;
● Koleksıamen jumys;
● Qazaqstannyń tabıǵı resýrstary kartasymen jumys;
● Adam aǵzasyndaǵy mańyzy
«Top jetekshisi»:
● Jalpy qorytyndylaıdy.
Osy jospar boıynsha ár top berilgen elementterge tolyq sıpattama jasady.
1. Elektron toby: Natrıı.
«Hımık»:
Element natrıı İİİ perıod İ topta ornalasqan
Atom qurylysy: +11 2e - 8e - 1e -
1s2 2s2 2p6 3s1
Natrııdiń sýmen árekettesýi:
Natrıı belsendi, jumsaq metal. Sýmen árekettesip silti túzedi
2Na + 2H2O = 2NaOH + H2
Na2O – negizdik oksıd, NaOH – silti
«Geograf - bıolog»:
Natrıı jer qyrtysynda mólsheri massasy boıynsha 2, 64% teń. Tabıǵatta kóbine tuz quramynda kezdesedi. Natrıı kóptegen sılıkattar quramynda, sondaı - aq ol erigen kúıinde kól, teńiz jáne muhıt sýlarynda bolady. Qazaqstanda as tuzy ashshy kólderde shógindi túrinde kezdesedi.
Natrıı adam aǵzasyna qajetti element, qan qysymyn sý almasýyn, júıke jáne bulshyq et talshyqtaryn retteýge qatysady. Aǵzada negizgi qyshqyldyq tepe - teńdiktiń saqtalýyn, júrektiń jumysyn rettep, aǵzadaǵy sýdy ustap turý qyzmetterine qatysady. Natrııdi adam kóp qajet ete bermeıdi – kúnine 1 gramdaı ǵana kerek. Eger natrıı ıondarynyń adam aǵzasyndaǵy mólsheri artyq bolsa aǵzadaǵy sýdyń tepe - teńdigin buzady, qan qoıýlanady.
Top jetekshisi:
Biz búgin «Elektron» toby natrıı elementine tolyǵymen sıpattama berdik dep oılaımyn. Natrıı jáne natrıı qosylystary kóp jerde qoldanylady. Kóshedegi fonarlarda natrııdiń mólsheri kóp. Al bul fonarlar basqa fonarlarǵa qaraǵanda energıany azyraq qajet etedi jáne tumandy munarly kúnderde jaryq túsire beredi.
Natrııdi sabyn jasaýda da paıdalanady. Ol terige tereń sińgen kirdi ketirý úshin mol kóbik shyǵarady. Sondaı - aq avtokólikterdiń qaýipsizdik kópshikterinde bar. Órt sóndirgish quraldarda bolady. Kóbiktiń aǵysyn syrtqy ekpinnen shyǵaratyn hımıalyq úderis úshin qajet jáne qysta dala taıǵaq bolǵandyqtan muzdyń ústine tuz sebedi, óıtkeni tuz muzdy ertedi
2. Proton toby: Alúmını.
«Hımık»:
Element alúmını İİİ perıod İİİ toptyń negizgi topshasynda ornalasqan.
Atom qurylysy: +13 2e - 8e - 3e - 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1
Alúmını belsendi metal. Ekidaıly qasıet kórsetedi. Ol qyshqyldarmen de, siltilermen de árekettesýge qabiletti. Al2O3 – ekidaıly oksıd, Al(OH) 3 – ekidaıly gıdroksıd.
Al(OH) 3 + 3HCl = AlCl3 + 3H2O
Al(OH) 3 + NaOH = Na[Al(OH) 4] natrıdiń tetragıdroksoalúmınaty
Alúmını tuzdaryn siltilermen sapalyq reaksıa boıynsha anyqtaýǵa bolady. Bul kezde alúmını gıdroksıdiniń qoımaljyń tunbasy túziledi. Tunba siltiniń artyq mólsherinde erıdi.
«Geograf - Bıolog»:
Adam aǵzasynda alúmını - 0, 001 gr. Ol baýyrda, súıekte kezdesedi. Sýdan adam aǵzasyna 5 - 8%, al shaı japyraqtarynan 100 - 200ese artyq alúmını beriledi. Alúmınıden jasalǵan ydystardy jıi paıdalanýǵa bolmaıdy, sebebi ol tamaqtyń quramyna ótip adam aǵzasyna artyq mólsherde enedi. Alúmını mólsheri aǵzada artyp ketse adamnyń júıke júıesin zaqymdaıdy.
Belsendi bolǵandyqtan alúmını tabıǵatta bos kúıinde kezdespeıdi, al qosylystar quramyndaǵy alúmını – tabıǵatta eń kóp taralǵan metal. Jer qyrtysyndaǵy jalpy mólsheri shamamen 9%. Qazaqstanda alúmınıdiń negizgi shıkizaty – boksıt. Negizgi ken oryndary Saryarqanyń soltústik shyǵysynda, Aqmola oblysymen Torǵaı ústirtinde. Qazaqstan alúmını óndirýden TMD elderi arasynda aldyńǵy oryndardyń birin alady.
Top jetekshisi:
Alúmını tehnıkada jáne turmysta keńinen qoldanylady. Jeńil jáne baǵaly qasıetteri bar quımalar alynatyndyqtan, onyń avıasıalyq ónerkásipte, avtokólikte, elektrotehnıkada elektr symdaryn jasaý úshin, sonymen qatar jarylǵysh zattardy alýda, hımıalyq aparatýralardy daıyndaýda, ǵımarattardy salýda, jıhazdardy, ydystardy jáne t. b. jasaýda mańyzy óte zor. Alúmınıli juqa folga kondensatorlar jasaý úshin qoldanylady. Alúmınıdi kabel, qańyltyr jáne aına óndirisinde paıdalanady. Alúmını tozańyn «kúmis sıaqty» tús berý úshin boıaý retinde qoldanady. Alúmınımen temir buıymdardyń betin qaptaıdy, bul olardy jemirilýden qorǵaıdy.
3. Neıtron toby: Magnıı.
«Hımık»:
Magnıı İİİ perıod İİ toptyń negizgi topshasynda ornalasqan.
Atom qurylysy: +12 2e - 8e - 2e - 1s2 2s2 2p6 3s2
Magnıı belsendi metal. Eger aýada magnıı untaǵyn nemese juqa magnıı lentasyn jaqsa, kóz qaratpaıtyn ushqynmen janady.
2Mg + O2 = 2MgO
Buryn magnııdiń bul qasıetin fotografıada qoldanǵan, qazir jaryq shyǵaratyn zymyrandarda, áskerı tehnıkada qoldanady. (ınteraktıvti taqtada beıne fragment kórsetiledi).
«Geograf - Bıolog»:
Magnıı bizdiń organızmde eń kóp taralǵan elementtiń tórtinshisi jáne ol aǵzamyzda júretin 300 - den astam úrdisterdi júzege asyrady. Magnıı atomy jasyl ósimdikterdiń hlorofıliniń quramdy bóligi. Magnııdiń qatysýynsyz fotosıntez prosesi júrmeıdi. Bul ǵalamsharda tirshilik bolmaıdy degen maǵynamen teń. Adam organızmine magnıı óte qajet. Ol jetkiliksiz bolǵanda júrek bulshyq etiniń jumysy buzylady.
Magnıı tabıǵatta taralýy boıynsha segizinshi orynda, onyń jer qyrtysyndaǵy massalyq úlesi 1, 9%. Ol 200 - ge jýyq mıneraldyń quramyna kiredi.
Aq mármár – Almaty oblysynda, Ekpindi ken ornynda óndiriledi. TMD boıynsha eń iri asbes ken orny – Jitiqara bizdiń respýblıkamyzda ornalasqan. Magnııdiń kóp mólsheri – muhıt, teńiz jáne tuzdy kólderdiń sýlarynda bar. Magnıı shıkizaty joq keıbir elderde teńiz sýynan magnıı óndirý jolǵa qoıylǵan.
Top jetekshisi:
Biz neıtron toby magnıı elementine tolyq sıpattama berdik. Grekıanyń Magnezıým degen jerinen tabylǵandyqtan sol jerdiń qurmetine magnıı dep atalǵan. Magnıı zavody 1965jyly Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Sogra degen jerde Úlbiniń joǵarǵy jaǵynda ashylǵan. Joǵarǵy tehnologıaly jarys velosıpedterin eshqandaı burandamarlarsyz jáne tegirlersiz magnııdiń tutas keseginen jasalǵan korpýspen shyǵarady. Osyndaı velosıpedter jeńil, myqty jáne eń bastysy óte júrdek. Jeńil jáne asa tózimdi metal bolǵandyqtan magnııdi kúndelikti paıdalanatyn zattardy qaptaý óndirisi úshin paıdalanady.
3. Iadro toby: Temir.
«Hımık»:
Element temir İV perıod Vİİİ toptyń qosymsha topshada ornalasqan.
+26 2e - 8e - 14e - 2e - 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2
Temir aýyspaly valentilik kórsetedi – 2 jáne 3. FeO – qara tústi untaq, sýda erimeıdi. Negizdik qasıetter kórsetedi. Fe2O3 – kúreń, qońyr tústi untaq, sýda erimeıdi. Bul oksıdke ekidaıly qasıet tán. Fe(OH) 2 - temir İİ gıdroksıdi, Fe(OH) 3 – temir İİİ gıdroksıdi.
«Geograf - Bıolog»:
Temir tiri organızmderde bolady. Úlken adamnyń denesinde 4 - 5g temir bolady, onyń 65%- i qannyń gemoglabıninde. Gemoglabın qanǵa qyzyl tús beredi jáne hımıalyq elementter qyzmetindegi kip-kishkentaı poshtashylar sıaqty, qan quramyndaǵy temir atomdary bizdiń ókpemizdegi ottekti júregimizge jáne mıymyzǵa jetkizedi de, sodan keıin kómir qyshqyl gazyn ókpemizge ákeledi. Temir ıondary kóptegen fermentterdiń qalypty qyzmetine, qan túzilý prosesine jáne organızmde zat almasý prosesi júrý úshin qajet. Qanda temirdiń jetispeýi adamnyń densaýlyǵyna áser etedi, qanazdyq aýrýy paıda bolady.
Temir – tabıǵatta taralýy boıynsha ekinshi metal. Onyń jer qyrtysyndaǵy úlesi 5, 1%. Kóptegen meteorıtterdiń quramynda temir bar, sondyqtan ony ertede «aspan» nemese «juldyz» tasy dep ataǵan. Elimizde temir kenderiniń úlken qory – Torǵaı temir keni baseıninde jáne Ortalyq Qazaqstanda bar. Temir mıneraldy sýlardyń quramynda súlfat jáne gıdrokarbonat túrinde kezdesedi. Temir tuzdary teńiz sýlarynda bar, muhıt túbinde temirge baı tabıǵı shógindiler kezdesedi.
Top jetekshisi:
Temir qazirgi tehnıkanyń mańyzdy metaly. Bul ortasha belsendi metal. Temir tabıǵatta úlken rol atqarady. Taza temirdi shege, tez magnıttelý jáne magnıtsizdelý qasıetine baılanysty elektromagnıttik quraldardyń bólshekterin jáne t. b. jasaý úshin qoldanady. Kóbinese, temirdiń quımalary shoıyn jáne bolat kóp qoldanylady. Bular qazirgi tehnıkanyń basty konstrýksıalyq materıaldary. Dúnıejúzinde temir men onyń quımalaryn qalǵan barlyq metaldarǵa qaraǵanda 20 ese artyq óndiredi. Marstaǵy topyraq sonyń saldarynan qyzyl tústi bolǵan temirdiń qosylysy da Jerdegi tot basqan velosıpedter men mashınalardyń qubylysymen birdeı.
• Sáıkestigin tap:
1. N+7) 2) 5 --------- a. 1s22s22p2
2. Ne+10) 2) 8 ------ b. 1s22s22p3
3. C+6) 2) 4 --------- c. 1s22s22p6
4. F+9) 2) 7 --------- d. 1s22s22p5
• Refleksıa bólimi
Sóılemderdi aıaqta:
● Bul sabaqtyń men úshin mańyzdylyǵy..........................
● Meniń bul sabaqtan alǵanym.........................
● Men ózimdi maqtaı alamyn..................
● Sabaq maǵan unady nemese unamady................
• Úıge tapsyrma: Mendeleevtiń ómiri men qyzmeti týraly baıandama jazyp ákelý.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: § 50 Hımıalyq elementterdiń jiktelýi. Amfoterli qosylystar. § 51 Elementterdiń tabıǵı uıalastary jáne olardyń qasıetteri.
-
Sabaqtyń taqyryby: «Erte orta ǵasyrlardaǵy memleketter (VI – IX ǵ)»
