InfoHub Logo

Kúni:
Synyp: 8
Sabaqtyń taqyryby: § 50 Hımıalyq elementterdiń jiktelýi. Amfoterli qosylystar. § 51 Elementterdiń tabıǵı uıalastary jáne olardyń qasıetteri.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: elementterdi alǵashqy topqa bólý, uqsastyqtary men aıyrmashylyqtary arqyly olardy siltilik metaldar, galogender, halkogender jáne salǵyrt (ınertti) gazdarǵa toptastyrý. Osy toptardaǵy elementterdiń fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetteriniń salystyrmaly atomdyq massaǵa táýeldi ekenin túsindirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń is áreketin, tanymdyq bilikterin jańa bilimdi óz belsendilikterimen damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardy adamgershilikke, uqyptylyqqa tárbıeleý. Óz betimen jumystanýyn, izdenimpazdyǵyn qalyptastyrý.
Kórnekilik: Interaktıvti taqta, perıodtyq júıe, flıpchart, kartochkalar, jumys kartasy, plakattar.
Sabaqtyń tıpi: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi: deńgeılep oqytý tehnologıasynyń elementteri, sınkveın strategıasy

Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý
2. Ótilgen taqyryptardy qaıtalaý
3. Jańa taqyrypty túsindirý
4. Jańa taqyrypty bekitý
5. Úıge tapsyrma berý
6. Baǵalaý
Uıymdastyrý kezeńi
- sabaqta qalypty jumys isteýge múmkindik jasaý;
- oqýshylardy psıhologıalyq daıyndaý.
- oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý. Oqýshylardyń kóńilin sabaqqa aýdarý. Sabaqtyń jalpy maqsatyn ashý, ony ótkizý josparyn kórsetý.
«Meniń kóńil - kúıim»
Sabaqqa deıin --------------------- Sabaqtan keıin

Jaqsy --------- Ortasha ------------- Kóńil - kúıim joq
(Ár oqýshyǵa taratylady.)
Sabaqtyń jospary:
1. Beıorganıkalyq qosylystardyń mańyzdy klasstaryn qaıtalaý.
2. Hımıalyq elementterdi jikteý jáne ekidaıly elementterdiń qasıetterimen tanysý.
3. Siltilik metaldar men galogenderdi salystyrý.
4. Jattyqtyrǵysh tapsyrmalardy oryndaý.
5. Qorytyndylaý, baǵalaý jáne úı tapsyrmasyn alý.
Ótilgen taqyrypty qaıtalaý
«Qaıtalaý – oqý anasy»
1. Aǵash salý. Butaqtaryna mańyzdy qosylystardyń 4 klasyn jazyp, japyraqtarmen jikteý. (flıpcharttyń 4 - shi beti)

Oksıd tuz qyshqyl negiz
Kúrdeli zat
2. Deńgeılik tapsyrmalar: (flıpcharttyń 5 - shi beti)
1 - deńgeı
KON - tyń molekýlalyq massasyn tabyńyz. (56)
2 - deńgeı
H2SO4 - tiń quramyndaǵy kúkirttiń massalyq úlesin tabyńyz.(33)
3 - deńgeı
Massasy 10 g kálsı sýmen áreketteskende, sýtektiń qansha moli bólinedi?(0, 25 mol)
Keıbir oqýshylarǵa rebýstar taratylady.
Jańa taqyrypty túsindirý
«Júrmeısiń muny bilseń qate basyp,
Atomdar jumbaqtaryn turady ashyp.
Bar element tańbasy osynda tur,
Sap qurap, massaǵa saı qatarlasyp», - demekshi alda birneshe sabaqtyń barysynda sizder tabıǵattyń eń basty zańy perıod zańyn qarastyratyn bolasyzdar. Búgin úlken taraýdy bastaımyz.
19 ǵasyrdyń ortasynda elementterdi metaldarǵa jáne beımetaldarǵa bólip, olarǵa tán qasıetter anyqtala bastady. Elementterdi jikteý negizinde fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetterin naqtylaýǵa múmkindik týdy. (flıpcharttyń 6 - shy beti, oqýshylar rýchkamen qasıetterin tıisti metal nemese beımetalǵa aparyp qoıady.)
Metaldar --------------------- Beımetaldar
Sozylǵysh -------------------- ártúrli agregattyq kúıi bar
serpimdi ----------------------- túsi ártúrli
metaldyq jyltyry bar ----------------- qasıetteri ártúrli
jylýdy jaqsy ótkizetin ---------------- ortaq qasıetteri bolmaıdy
elektr toǵyn jaqsy ótkizetin
Tıptik nemese naǵyz metaldarǵa negizdik oksıdter, oǵan negizder sáıkes keledi. (flıpchart 8, 9 - shy betteri, sıqyrly lýpamen jaýaptary kórsetiledi)
4Na+O2=2Na2O negizdik oksıd
Na2O+N2O=2NaON gıdroksıd
Al tıptik nemese naǵyz beımetaldar túzetin qyshqyldyq oksıdter sýda erise qyshqylǵa aınalady:
4N+5O2=2N2O5 qyshqyldyq oksıd
N2O5+H2O=2HNO3 qyshqyl
Naǵyz metaldyń gıdroksıdi qyshqyldarmen árekettesedi, al siltimen árekettespeıdi, al naǵyz beımetaldan túzilgen qyshqyl siltilermen árekettesedi, biraq qyshqyldarmen árekettespeıdi.
Myryshtyń tuz qyshqylymen jáne siltimen árekettesýi beınelengen vıdeo rolık kórsetiledi. Reaksıa teńdeýi jazylady.
Zn+2HCl=ZnCl2+H2↑
Zn+2NaOH=Na2ZnO2+H2↑
Problemalyq suraq qoıylady:
- Myrysh metal ma, álde beımetal ma?
Iaǵnı, hımıalyq elementterdi bulaı eki topqa bólip jikteý jetkiliksiz, sebebi, eki jaqty ári metaldyq, ári beımetaldyq qasıet kórsetetin ekidaıly hımıalyq elementter de bar. Ondaı hımıalyq elementterge berılıı, alúmını, myrysh taǵy basqalary jatady. Ekidaıly elementterdiń oksıdteri men gıdroksıdteri de eki jaqty qasıet kórsetedi. Bul qasıet metaldan beımetalǵa aýysatyn ótpeli elementke tán.
Osyndaı ekidaıly elementterdiń oksıdteri qyshqylmen árekettesip negizdik qasıet kórsetse, negizben árekettesip qyshqyldyq qasıet kórsetedi. Mysaly:
ZnO+2HCl=ZnCl2+H2O myrysh hlorıdi
ZnO+2 KOH = K2ZnO2+H2O kalıı sınkaty
Al olardyń gıdroksıdteri qyshqylmen árekettesip, negizdik qasıet kórsetse, siltimen árekettesip, qyshqylǵa tán qasıet kórsetedi.
Mysaly:
Zn(ON) 2+2HCl=ZnCl2+2H2O myrysh hlorıdi
Zn (ON) 2+2NaOH= Na2ZnO2+2H2O natrıı sınkaty
Sonymen metal kúıdegi myrysh, onyń oksıdi men gıdroksıdi eki jaqty qasıet kórsetetin ekidaıly zattarǵa jatady.
Qyshqylmen de, siltimen de árekettesetin zattar ekidaıly (amfoterli) dep atalady.
Kesteni toltyrý: (flıpcharttyń 12 - shi beti)
Qosylystar
negizder Ekidaıly gıdroksıdter qyshqyldar
1. Qyshqylmen árekettesýi.
2. Negizben árekettesýi. +
Hımıalyq elementterdi ári qaraı jikteý, keıbir elementterge tán kóptegen ortaq qasıeti bar tabıǵı toptardy ashýǵa alyp keldi:
1. Siltilik metaldar toby: Li, Na, K, Rb, Cs. Bul metaldar sýmen áreketteskende silti túzedi, sondyqtan siltilik metaldar dep atalady. Siltilik metaldarǵa tán kóptegen ortaq qasıetter bar. Siltilik metaldar jumsaq, aýadaǵy ottek ásetinen tez totyǵady. Sondyqtan siltilik metaldardy kerosın astynda saqtaıdy. Siltilik metaldar asa belsendi bolady. Sýmen shabytty árekettesip, silti men sýtek gazyn bóledi. Siltilik metaldar fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetteri uqsas naǵyz metaldarǵa tán – jaı zattar jáne jalpy formýlasy R2O sáıkes keletin negizdik oksıdter, ROHsáıkes keletin siltiler túzedi.

2. Siltilik jer metaldar. Olarǵa:
3. Galogender. («Galogen» sózi týǵyzýshy degen maǵyna beredi). Galogenderge jatatyndar: ftor, hlor, brom, ıod. Bular osy attas quramy eki atomnan turatyn jaı zattar: F2, Cl2, Br2, I2 túzedi. Ftor men hlor ótkir ıisti gazdar. Brom suıyq, ıod qatty zat. Barlyq galogender ýly. Brom men ıodty aýzy berik jabylatyn ydysta saqtaıdy. Galogender qatynasatyn tájirıbe tek qana tartpa shkafta jasalady. Galogender óte belsendi tıptik beımetaldar tobyn quraıdy. Galogenderdiń joǵary ottekti qosylystaryndaǵy valenttigi VII. Bári de ushqysh sýtekti qosylys túzedi, onda İ valentti kórsetedi. Galogender metaldarmen árekettesip, ftorıdter, hlorıdter, bromıdter, ıodıdter dep atalatyn tuzdar túzedi. Mysaly, natrıımen NaF, NaCl, NaBr, NaI.
4. Halkogender:
5. Salǵyrt gazdar.
Hımıalyq qasıetterinde uqsastyq bolýyna oraı birikken hımıalyq elementter toby – uqsas elementter nemese tabıǵı uıalastar toby dep atalady.
Oqýshylar siltilik metaldar men galogenderdi salystyryp, sıpattama beredi:

Siltilik metaldar men galogenderdiń qasıetterin salystyrǵanda qarama – qaıshy zańdylyq baıqalady. Shynynda, alǵashqysy – naǵyz metaldar, al keıingisi – naǵyz beımetaldar tobyn quraıdy. Árqaısysynda ózine tán zańdylyq bar. Máselen, siltilik metaldardyń atomdyq massalary artqan saıyn metaldyq qasıeti kúsheıedi, al galogenderde beımetaldyq qasıet álsireıdi.

Jańa taqyrypty bekitý.
1. Aınalymdy júzege asyrý
1 - nusqa. BeO → Be(NO3) 2 → Be(OH) 2 → K2BeO2
2 - nusqa. KAIO2 →AI(OH) 3→ AI2O3→NaAIO2
2. Test jumysy
1. Metaldyń tańbasyn kórsetińiz: a) O á) Si b) Na v) Cl
2. Negizdik oksıdti sýmen árekettestirgende túziledi:
a) sýtek á) qyshqyl b) negiz v) tuz
3. Sýtektiń atomdyq massasy: a) 1 á) 2 b) 3 v) 4
4. Beımetaldy kórsetińiz: a) Li á) Mg b) Zn v) H
5. Siltilik metaldardyń valenttiligi: a) 1 á) 2 b) 3 v) 4
6. Neon qaı tabıǵı uıalas topqa jatady? a) siltilik jer metaldaryna á) galogenderge b) salǵyrt gazdarǵa v) siltilik metaldarǵa
7. Qyshqylmen de siltimen de árekettesetin element: a) Al á) Mg b) C v) Cu
8. Be (ON) 2+2KOH reaksıasynda qandaı zattar túziledi? a) ZnO2+2H2O
á) VeO2+2H2 b) Na2ZnO2+2H2O v) K2VeO2+2H2O
3. Sınkveın strategıasy (búgingi taqyrypqa qatysty bes joldy óleń)
4. Sabaqtan keıingi kóńil kúıi.

Úıge tapsyrma berý
§50, §51 1 - 4 aýyzsha, 5 - 6 jazbasha
Baǵalaý.