InfoHub Logo

Ermuhan Bekmahanov tek kórnekti tarıhshy-ǵalym ǵana emes, ol úlken pedagog-ǵalym bolatyn. Onyń halyq aǵartý salasyna, Qazaqstan mektepteriniń damýyna sińirgen eńbegi bir tóbe. 1937 jyly Voronej pedınstıtýtynyń tarıh fakúltetin bitirip kelgennen keıin alǵashqy qyzmetin Qazaq SSR Oqý mınıstrligi janyndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda ǵylymı qyzmetker bolyp bastady. Kóp uzamaı sol ınstıtýttyń dırektorlyǵyna taǵaıyndaldy. Bul qyzmetti 1940 jyly partıalyq qyzmetke aýysqanǵa deıin atqardy [1, 257 b.]. E.Bekmahanov ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda qyzmet atqara júrip orta mektep muǵalimderine kómekshi qural ázirleý, ıaǵnı tarıh pánin qazirgi zaman talabyna oraı oqytýǵa ádisteme jasaý jumysymen aınalysty. Bul bastapqyda op-ońaı sıaqtanǵan jumystyń biraq áýre-sarsańy mol bolyp shyqty. Amal qansha, qolyna túsken eski oqýlyqtardy ózinshe qotaryp, kúmándi oqıǵalardy qazirgi zaman áýenine ıkemdep, jańa ádistemeniń jalpy nobaıyn qurastyryp bolǵan kezde, 1938 jyldyń basynda komısarıat jetekshiligine buǵan deıin oblystyq deńgeıdegi partıa jumysyn atqarǵan Muhamedjan Ábdiqalyqov esimdi qaıratker taǵaıyndaldy. Halaǵarkom basshysy jas ádiskerdiń jazǵanyn táptishteı taldap, olpy solpy jerin qolymen túzep ınstıtýttyń ǵylymı keńesine usyndy. Keńes kedergisiz oqý quralyn baspaǵa usynýǵa sheshim qabyldady. Komısarıat alqasynyń arnaıy sheshimimen “Halyq muǵalimi” jýrnaly ony 1938-1939 jyldardaǵy sanynda jarıalap, Qazaqstan mektepteri oqýlyq ornyna qoldanatyn boldy[2, 97 b.]. Sóıtip, E.Bekmahanov eń alǵashqy ǵylymı eńbegin aıaqtady. Oqýlyq deńgeıine jetpese de, mektep muǵalimderine kómek bolǵandaı ádisteme dúnıege keldi.

Kóp uzamaı, 1938 jyldyń qarasha aıynda jas tarıhshy Pedagogıkalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektorlyǵyna taǵaıyndaldy. Bul qarsańda E.Bekmahanov 23 jasta bolatyn. Keshe ǵana ınstıtýt bitirgen jas mamannyń nebári 15 aıda kishi ǵylymı qyzmetkerden ınstıtýt dırektoryna deıin tez ósýiniń sebebi, birinshiden, jas tarıhshynyń ǵylymı jumysqa qabilettiligi bolsa, ekinshi basty sebebi, respýblıkada jumys istegen myńdaǵan mektepterdiń Qazaq KSR tarıhynan oqýlyǵyn shyǵarýdy qanaǵattandyrý maqsatynan týǵan shara deý jón sıaqty. E.Bekmahanov júktelgen mindetti 1940 jyldyń kúzine deıin atqardy. 1940 jyldyń kúzinde Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń joldamasymen E.Bekmahanov BK(b)P OK-tiń Joǵary partıa mektebine qabyldanady. Partıa mektebin soǵys jaǵdaıyna baılanysty jedel bitirip, elge qaıtqasyn Qazaqstan KP OK-niń dáriskerler tobyna qosylady. Ózi jasaǵan ádisteme quraldy sabaq ústinde tekserý maqsatymen qaladaǵy №28 qazaq mektebinde (bertinde Keńes Odaǵynyń batyry M.Mámetova esimimen atalǵan) tarıh páninen aptasyna birneshe sabaq bergen.

E.Bekmahanov 1941-1942 jyldary QazKSR Oqý halyq komısarıatynda mektepter basqarmasyna basshylyq etip, mektep jáne basqa oqý oryndarynyń oqý-tárbıe jumystaryna qatysty ister atqarǵany aıtpasa da belgili.

SSSR Ǵylym akademıasy tarıh ınstıtýtynyń bir top tarıhshy ǵalymdarynyń ýaqytsha 1942 jyly Almatyda bolýyn paıdalanýǵa E.Bekmahanov erekshe mán berdi jáne respýblıkanyń ıdeologıa salasyn basqaratyn basshylarǵa óz oıyn jetkizdi. Bul jónindegi onyń pikirin aldymen óziniń ǵylymı jetekshisi, SSSR ǴA akademıgi (ol kezde múshe- korespondent) A.M.Pankratova qoldady. Osy bastama nátıjesinde Máskeý ǵalymdarynyń qatysýymen 1942 jyly orys tilinde «Soǵys jaǵdaıynda SSSR tarıhyn oqytý ádistemesi», «Soǵys jaǵdaıynda dúnıe júzi tarıhyn oqytý ádistemesi» degen eki kitapsha jáne 1943 jyly «Qazaq KSR-niń ejelgi dáýirden búginge deıingi tarıhy» degen eńbekter jaryq kórdi.

1958 jyl – Ermuhan Bekmahanuly úshin erekshe sát boldy. Birinshiden, 1951 jyly tarıhty ózderinshe túzetpek bolǵan áperbaqan sheneýnikter tartyp alǵan ǵylymı ataqtarymen VAK tóralqasy jeti jyldan keıin qaıyra marapattaýǵa májbúr boldy. Ekinshi, “Qazaq KSR tarıhynyń” tuńǵysh oqýlyǵyn jazýǵa tapsyrys aldy. Sol jyly KSRO Joǵary Keńesi respýblıka tarıhyn mektepte derbes pán retinde oqytý týraly máseleni arnaıy qolǵa alǵan bolatyn. E.Bekmahanov tuńǵysh oqýlyqtyń alǵashqy nusqasyn qaraýǵa kóp qınalmady, óıtkeni 1946 jyldan el tarıhynan leksıa oqýy, sonymen qatar “Erte zamannan osy kúnge deıingi Qazaq KSR tarıhynyń” birinshi basylymyn jazýǵa qatysqany, sondaı-aq HİH ǵasyr oqıǵalaryn ár qyrynan taldaǵan eki monografıalyq eńbekti jarıalaýy mektep oqýlyǵyn daıyndaýǵa kóp kómegin tıgizdi. Avtordy alańdatqan bir ǵana jáıt boldy, ol Qazaq eli men Jeriniń shejiresin 14-15 jastaǵy búldirshinder uǵymyna laıyqtap qarapaıym tilmen jazý, uzaq tarıhty yqshamdap sýretteý boldy. Oqý mınıstrliginiń alqasy “Qazaq KSR tarıhy” oqýlyǵynyń qoljazbasyn eki márte talqylap, qosymsha túzetýden soń “Ýchpedgız” (bertinde “Mektep”) baspasy ony nebári eki-úsh aıda basyp shyǵarady.

KOKP Ortalyq Komıteti men KSRO Mınıstrler Keńesiniń 1959 jylǵy 8 qazanyndaǵy “Mektepte tarıhty oqytýdaǵy keıbir ózgerister týraly” qabyldanǵan qaýlyǵa sáıkes respýblıka mektepterinde “Qazaq KSR tarıhy” alǵash ret KSRO tarıhynyń quramynda kýrs bolyp oqytyla bastady. Osy jyldary Qazaq KSR tarıhy kýrsynyń baǵdarlamasy, oqýlyqtary, hrestomatıasy, oqý quraldary daıyndalyp, tarıhı kartalardyń tizimi bekitildi [3, 126b.].

E.Bekmahanov – Qazaqstan tarıhy mektep kýrsynyń ǵylymı-ádistemelik negizin salǵan alǵashqy ádisker, tarıhshy ǵalym boldy. Onyń “Qazaq KSR tarıhynyń 8-9 klastarǵa arnalǵan oqý quraly”  (1959j.) jáne “Qazaq KSR tarıhynyń 10 klasqa arnalǵan oqý quraly” (1960j.), al 1962-1963 jyldary segizjyldyq mekteptiń 7-8 synyptaryna jáne onbirjyldyq mekteptiń 9-11 synyptaryna arnalǵan oqýlyqtary men soǵan sáıkes jazylǵan baǵdarlamasyn daıyndady [4, 97b.]. 

Ǵalymnyń oqýlyqtary tarıh oqýlyǵynyń mindeti men róli jónindegi jańasha kózqarasty beıneledi. Oqýlyqtarda oqýshylardyń jas ereksheligi eskerilgen, túrli muraǵat materıaldary, elimizdegi sol kezeńdegi ózgeristerin aıqyndaıtyn qujattar engizilgen. Oqý materıaldarynyń ǵylymılyǵy, dıdaktıkalyq talaptary oryndy eskerilgen. “Prepodavanıa ıstorıı v shkole” jýrnalynda A.Karınniń “Odaqtas respýlıkalardyń oqýlyqtary” atty maqalasynda “E.Bekmahanov oqýlyqtaryn joǵary baǵalap, tárbıelik-tanymdyq mańyzy zor ekenin, Qazaqstan tarıhynda belgili oryn alǵan jeke qaıratkerler týraly emosıonaldy materıal engizilgendigin”- atap kórsetken.

Belgili ǵalym mektep pen joǵary oqý oryndaryna arnalǵan ádistemelik eńbekter, maqalalar jazdy: «Qazaq KSR tarıhynyń hrestomatıasy. On bir jyldyq mektepke arnalǵan» (1962, 1965), «HİH ǵasyrdaǵy Qazaqstan tarıhynyń ocherkteri. Muǵalimderge arnalǵan kómekshi qural» (1967j) t.b.

Kórnekti ǵalym qaıtys bolǵannan keıin akademık, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Náıla Ermuhanqyzy oqýlyqtardy ýaqyt talabyna saı jetildirý, óńdeý nátıjesinde Qazaqstan tarıhy oqýlyqtary elimizdiń mektepterinde otyz jyldan asa paıdalanyldy. Máselen, «Qazaq KSR tarıhy 7-8 klastarǵa arnalǵan oqý quralynyń» mazmunyn (Almaty: Mektep., 1979. - 112 b.) qysqasha qarastyraıyq. 2 kýrsqa arnalǵan oqýlyq 3 bólimnen, 10 taraýdan jáne 40 taqyryptan turady. Oqýlyqtyń alǵashqy beti «Alǵy sóz», «Qymbatty dostar» degen ataýmen bastalyp, oqýlyqta qandaı máseleler qarastyrylatyny, maqsaty men mindetterine toqtalady. Oqýlyq 23 sýretten, onyń ishinde 4 túrli-tústi sýret, 4 karta, 40 taqyryptyń 11 taqyrybyna suraqtar men tapsyrmalar, 15 qujattan jáne hronolıalyq kórsetkishten turady.

Oqýlyq oqý baǵdarlamasynyń mazmunyna sáıkestendirilip jazylǵan. Oqý materıalynda sonaý erte zamanda Qazaqstan aýmaǵyn mekendegen alǵashqy adamdar, olardyń ómir-tirshiligi, taıpa odaqtary, taıpalardyń sharýashylyǵy, turmys-salty, dinı nanymdary, ertedegi memleketter, kóshpeliler men eginshiler, qolónershiler ómir-tynysy, shapqynshylarǵa qarsy qazaq halqynyń erlik kúresi, kórshi eldermen saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı baılanystary, qalalar, saýda, qolónerdiń gúldenýi,elin, jerin qorǵaǵan batyrlar, ǵalymdar, aǵartýshylar týraly tolyq, túsinikti baıandalady. Avtor eki kýrsty (KSRO men Qazaq KSR tarıhy) organıkalyq baılanysta oqytý joldaryn jetildire tústi. Oqýlyqqa «Altyn adam» týraly materıal engen, jańa termınder men uǵymdar maǵynasy túsindirilgen. Oqýlyqta eleýli oqıǵa bolǵan jyldar qoıý shrıftimen kórsetilgen, ol oqýshylardyń nazaryn sol dataǵa basa aýdaryp, bolǵan oqıǵany este jaqsy saqtaýyna kómektesedi. Joǵaryda atap kórsetkendeı qujattar oqý materıalynyń mazmunyna sáıkestendirilip, ony dáleldi baıandaý úshin oryndy berilgen. Oqýshylardyń bilimin pysyqtaýǵa, bekitýge arnalǵan suraqtar men tapsyrmalar olardyń oı-órisin damytýǵa septigin tıgizedi.

Jalpy oqýlyqtaǵy materıaldar ǵylymı túrde baıandalǵanyn, uqypty iriktelgenin basa aıtý qajet. Tarıh oqýlyqtaryna qoıylatyn talaptardyń kúrdelene túsýine baılanysty N.E.Bekmahanova Qazaq KSR tarıhynyń joǵary synyptarǵa arnalǵan oqýlyqtaryn únemi jetildirip, zaman talabyna saı tolyqtyryp otyrdy[5, 33b.].

Qoryta aıtqanda, Ermuhan Bekmahanov Qazaqstan tarıhy mektep kýrsynyń qalyptasýyna súbeli úles qosqan ádisker, tarıhshy ǵalym. Onyń qatysýymen jaryq kórgen Qazaqstan tarıhynyń oqýlyqtary, hrestomatıalary, ózi jazǵan HİH ǵasyrdaǵy Qazaqstan tarıhynyń ocherkteri, muǵalimderge arnalǵan jýrnal, gazetterdegi maqalalary mektepte Qazaqstan tarıhyn oqytýdyń negizin saldy. Tarıhshy-ǵalym ǵylymnyń osy salasy boıynsha da ǵylymı kadrlar daıyndaýǵa at salysty. Solardyń biri – Qadyrbekov Ikram. Mektepte Qazaqstan tarıhyn oqytýda kórnekti quraldar daıyndaý jáne paıdalaný ádistemesinen dısertasıa qorǵady jáne osy salada mekteptiń  tarıhshy muǵalimderine eleýli kómek kórsetti. Pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty Kúlásh Amanjolova “Jastarǵa qamqorshy aǵa” maqalasynda E.Bekmahanovtyń Qazaqstan tarıhyn mekteptik jeke pán retinde oqytyp, onyń tárbıelik, tálimdik mánin jetildirýde kóp eńbek sińirgenin aıtady[6, 104b.]. E.Bekmahanovtyń mektepte Qazaqstan tarıhyn oqytýdyń negizin salǵan ıgilikti isin búginde odan ári jalǵastyryp kele jatqan shákirti pedagogıka ǵylymdarynyń doktory Totaı Tájiuly Turlyǵulov “Jalyndap ótken ómir” atty esteliginde:“ Sol kisiniń aqylymen 1962 jyly ýnıversıtettiń aspırantýrasyna túsip, onyń ǵylymı jetekshiligimen 1965 jyly mektepte Qazaqstan tarıhyn oqytý máseleleri boıynsha kandıdattyq dısertasıa qorǵaǵanyn” [7, 91b] rızashylyq sezimmen jazady.

Túıindep aıtqanda, E.Bekmahanov halyq aǵartý salasyna, Qazaqstan mektepteriniń damýyna zor úles qosqan pedagog ǵalym. Onyń ómiri men qyzmeti jas urpaqqa tálim-tárbıesi mol ulaǵatty is. 

Ádebıetter:

1. “Qazaqstan”. Ulttyq ensıklopedıasy/Bas red: Á.Nysanbaev. Almaty: “Qazaq ensıklopedıasynyń” Bas redaksıasy, 1999, 257b.
2. Sárseke Medeý. Ermuhan Bekmahanov. – Astana: Folıant, 2010, 97 bet (672 b)
3. Y.Altynsarın atyndaǵy qazaqtyń bilim problemalary ınstıtýty 60 jyl. (1933-1993). – Almaty, 1993, 126b.
4. Bekmahanov E. Qazaq SSR tarıhy. Vİİ-Vİİİ klastarǵa arnalǵan oqý quraly. – Almaty, Mektep, 1967, 97 b.
5. Ábdiǵulova B. E.Bekmahanov – 100 jas. Qazaqstan tarıhy ádistemelik jýrnal. 2015, №2, 33b.
6. Amanjolova K. Jastarǵa qamqorshy aǵa. – E.Bekmahanov týraly estelikter. Almaty, “Bilim” baspasy, 2005, 104 b.
7. Turlyǵul T. Jalyndap ótken ǵumyr. – E.Bekmahanov týraly estelikter. Almaty, 2005, 91 b.

Qorqyt Ata atyndaǵy
Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń
magıstranty: Ortaeva Bereke Almatqyzy

 

---