InfoHub Logo

Uly Otan soǵysynyń surapyl jyldarynda qazaq halqy biraz kúızeliske ushyrap, halyqtyń sany azaıdy. Osy tusta soǵys oshaqtarynan kúshtep qonys aýdarylǵan halyqtar Qazaqstanǵa qonystandyryldy. Sonyń ishinde ahyska túrikteriniń bir bóligi Qyzylorda oblysynyń aýyldy eldi mekenderine ornalastyrylǵan bolatyn. Olardyń turmysy tańsyq ortaǵa beıimdelýine qazaq halqy kómektesip, óz baýyryndaı qamqorlyq kórsetti.

Túrikterdiń etnogenezi eki negizgi komponentten turady: Azıa men Kavkaz óńirinde jappaı paıda bolýy İİ ǵasyrda bastalǵan mesqtardyń grýzındik taıpalary jáne túrikter. Mesqet jotasy aýdany grýzın patshalary men túrik sultandarynyń bılik etý aıasyn bólip turatyn shekaralyq aımaqqa aınaldy. «Ahyska» túrikteri – 1944 jyldyń qarasha aıynda Stalınniń óktemdigi kezinde Orta Azıa men Qazaqstan aýmaǵyna qonys aýdarylǵan halyqtardyń biri. Olardyń tarıhı Otany – qazirgi Grýzıanyń ońtústik-batys aýdandary sanalady. Kezinde osy aýdandar Osman ımperıasynyń quramyna enip, Ahyska patshalyǵyn quraǵan. 1829 jylǵy túrik-orys soǵysynan keıin atalmysh jerler Reseı ımperıasynyń qol astyna ótip, Ahalsıh ýez ataǵyn alǵan. Osy kezeńde shekara jabylyp, túrik halqymen qarym-qatynas úzilip qalady. Sol ýaqyttan bastap “Ahyska” túrikteri dep atalyp, jańa túrikter tarıhy bastaldy. Olar ózderiniń túp tamyry túrik ultynan taraǵandyqtaryn moıyndaıdy.

1944 j. Grýzıadan 81026 turǵyn (túrik-mesqetınder) qýǵyndaldy, al 1949 jyldyń 1 qańtary boıynsha 2 300 535 adam arnaıy qonys aýdarylǵyndardyń esebinde turdy. Túriktermen óshtes Keńes ókimeti olardyń tili óte uqsas bolǵandyqtan áýeli ázirbaıjandarǵa telip, keıinnen túbi bir bolǵandyqtan birigip, kirigip ketýinen qorqyp, 1925-1940 jj. zorlap túrikterdiń ultyn, tegin grýzın dep ózgertip, osy ulttyń tamyryna «balta shapty». Zulymdyq áreketti munymen de doǵarmaı, keıin grýzın bolyp jazylǵan ázirbaıjandardy da ornalasqan, mekendegen jerlerinen kúshtep kóshirip jiberdi. Sol ýaqytta ata-anasy qujatynda «túrik» dep jazylsa, balasy tólqujat ala almady.

1944 jyly qysta Ahyska túrikteri Grýzıanyń Ahalsıh, Alıgen, Adıgen, Aspındz, Ahalkalak jáne Bogdanov sıaqty ońtústik jáne ońtústik batys shekaralyq aýdandarynan Orta Azıa men Qazaqstanǵa kúshtep kóshirildi. Barlyǵy 115,5 myń adam deportasıalandy. Olar negizinen áıelder, balalar jáne qarttar. Olardyń 17 myńy jolda qyrylyp ketti. Ahyska túrikteri Qazaqstan, Ózbekstan jáne Qyrǵyzstannyń ártúrli oblystary men jekelegen kentterine «erekshe jer aýdarylǵandar» retinde shoǵyrlandyryldy [1].

Qazaqstanda turatyn túrik halqynyń 38,6%, sonyń ishinde 37,3% aýyldyq jáne 45,5% qalalyq turǵyndar. (Almaty qalasy boıynsha esepke alynbaǵan túrikter, barlyq otandastarynyń sanynyń 1,7% qurady). Respýblıka kóleminde, Túrik halqynyń aımaqtyq ornalasýy jaǵynan ekinshi orynda Jambyl oblysy bolyp tabylady. Munda Qazaqstandaǵy barlyq túriktiń 34,6% shoǵyrlanady, sonyń ishinde 36,6% aýyldyqtar jáne 24,6% qala turǵyndary. Eger aýyldyqtardy alatyn bolsaq, onda olardyń basym bóligi osy oblystyń Jambyl, Merke, Baızaq aýdandarynda turady. Kelesi kezekte Ońtústik Qazaqstan oblysy boıynsha ornalasýy jaǵynan túrikterdiń halyq sanaǵy ózindik oryn alady. Bul mynaǵan 22,3,-20,2,-12,8% sáıkes keledi. Eger olardyń aýdandarǵa ornalasýyn alatyn bolsaq, túrikter Saıram, Tóle bı, Saryaǵash jáne Maqtaral aýdandarynda shoǵyrlanǵan jáne bul jerde olar qazaq-ózbek halqymen kórshiles ornalasqan.

Sońǵy kezekte túrikterdiń halyq sanaǵy boıynsha ornalasýy Qyzylorda oblysy bolyp tabylady. Jalpy túrik halqy munda ne bary 1,7% quraıdy, sonyń ishinde 1,5% aýyl jáne 2,4% qala turǵyndary. Olar negizinen Qyzylorda qalasynda jáne Baıqońyr qalalarynda,  Qarmaqshy aýdanynyń III Internasıonal aýylynda, toptalyp ornalasqan.

Qyzylorda oblysy boıynsha arnaıy qonys aýdarylǵandardy sharýashylyqtarǵa jaıǵastyrýǵa jaýapty bólim basshysynyń muraǵat qujattarynda saqtalǵan málimeti boıynsha Soltústik Grýzıadan kóshirilgen mesqetıa túrikteriniń 356 januıasy (1857 adam) Qyzylorda oblysynyń 6 aýdanyna ornalastyryldy. 

Keste 1. Mesqetıa túrikteriniń Qyzylorda oblysy aýdandaryna ornalastyrylýy [2, 11-12 pp.].

 

Qonystanǵan aýdany	Januıa sany	Adam sany
Shıeli aýdany	61 januıa	327 adam
Aral aýdany	72 januıa	354 adam
Qazaly aýdany	53 januıa	327 adam
Qarmaqshy aýdany	65 januıa	324 adam
Syrdarıa aýdany	49 januıa	250 adam
Jańaqorǵan aýdany	56 januıa	275 adam
Barlyǵy	356 januıa	1857 adam

 

Olardy ortaq qurylymnyń aıasyna biriktirýdiń sara joly – Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurý boldy. El Prezıdenti N.Á. Nazarbaev Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurý ıdeıasyn alǵash ret 1992 jyly Táýelsizdiktiń birinshi jylyna arnalǵan Qazaqstan halqynyń birinshi forýmynda jarıalady. 1995 jyldyń 1 naýryzynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń Jarlyǵymen Memleket basshysy janyndaǵy konsýltatıvti-keńesshi organ - Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy. Bul tarıhı kún Táýelsiz Qazaqstannyń qurylýynyń, qazirgi memlekettik qurylymnyń ornyǵýynyń, túpkilikti áleýmettik-ekonomıkalyq jańǵyrtýlar júrgizýdiń, beıbitshilik, birlik pen Qazaqstan halqynyń qoǵamdyq kelisim ıdeıasyn iske asyrýdyń bastapqy núktesine aınaldy [3].

Assambleıanyń basty maqsaty retinde Qazaqstandaǵy barlyq etnostardyń  rýhanı turǵyda qaıta janǵyrýy men damýyn qamtamasyz etý; órkenıettik jáne demokratıalyq ustanymdarǵa, memlekettik ulttyq saıasatta barlyq etnostardyń múddesine degen qurmetke negizdelgen ultaralyq qatynas mádenıetin qalyptastyrý bolatyndyǵy aıqyndaldy.

Abaı atyndaǵy Almaty Memlekettik ýnıversıtetinde 1991-1992 oqý jylynda «Túrik tili jáne ádebıeti» mamandyǵy ashyldy. Sonymen qatar, «Túrik álemin zertteý» qoǵamy men Qorqyt ata ýnıversıteti arasynda 1992 j. qabyldanyp qol qoıylǵan hattamaǵa saı, Qyzylorda qalasynda Túrkıa tarapynyń kómegimen 1992-1993 oqý jylynda «Túrik tili» mamandyǵy ashyldy. Osy mamandyq boıynsha joǵary bilim alyp shyqqan túlekter sany 138-ge jetti.       

1996 jyly “Ahyska” qoǵamdyq uıymy Túrik ulttyq ortalyǵy retinde tirkelip (TUO), onyń tóraǵasy bolyp Qýrdaev Tofık Ashımuly saılandy. Osynyń nátıjesinde Respýblıkamyzdaǵy túrikter kóp shoǵyrlanǵan aýdandarynda fılıaldary quryla bastady[4]. 2004 jyly jeltoqsanda Qyzylordada «Qyzylorda qoǵamdyq  Túrik Ulttyq-mádenı ortalyǵy» quryldy. 2013 jyly Qyzylorda oblystyq etnomádenı ortalyq bolyp ózgertildi. Etnomádenı ortalyqtyń tóraıymy – Geıdarova Gýlshen Anserovna. Etnomádenı ortalyqtyń qoldaýymen «Bahar» bı toby qurylyp jumys jasaýda. Etnomádenı ortalyqtyń ókilderi oblystyq jáne qalalyq is-sharalarǵa belsene atsalysady. Osyndaı merekelik is-sharalardyń biri  Qyzylorda oblysy Qarmaqshy aýdanyna qarasty «III Internasıonal» eldi mekeninde 1 mamyr Qazaqstan halqy birligi  merekesi úlken uıymshyldyqpen atap ótildi.

Osy arqyly halyqtar arasyndaǵy úlken dostyqty ańǵarý qıyn emes. Bul óńirde ejelden tatýlyqta  qazaq, ahyskalyq túrik, koreı, orys, ýkraın, mordvın, tatar, ázirbaıjan sekildi on bir ulttyń ókilderi birge turyp keledi. Aýyl adamdary kez kelgen merekeni árdaıym uıymshyldyqpen birge ótkizedi. Mundaı merekelerdiń qatarynda Qazaqstan halqy birligi kúni de bar.

Sol kúni de aýyl turǵyndary kópshilik sharalardan keıin úlken dastarhan jaıdy. Onda qazaqtyń etinen bastap, túriktiń hınkal, tátti bahlava, qyryqqabat nan, palaý, koreıdiń he, kýksı sekildi taǵamdary oryn aldy. Mádenıet úıinde ushtasqan konserttik baǵdarlamadan jurt qazaqtyń ánderinen bastap túriktiń bılerin qyzyǵa tamashalady. Óner kórsetýshilerdi jergilikti «Bahar chıchıklerı», ıaǵnı «Kóktem gúli» ansambli mýzykalyq jaǵynan súıemeldedi.

Aýyl turǵyndarynyń teń jartysy, ıaǵnı 2500-i  túrik ultynyń ókilderi bolyp keledi. Olar Uly Otan soǵysy jyldarynda Grýzıa respýblıkasynan  jer aýdarylyp kelgenderdiń urpaqtary bolyp tabylady. «Sodan beri bir urpaq almasyp, ekinshi urpaq tirshilikti jalǵastyryp jatyr», - dedi túrik dıasporasynyń aqsaqaly Telman Dámýrshaev. – Biz aýylda bir-birimizben tek qazaq tilinde ǵana qarym-qatynas jasaımyz. Mundaǵy orys pen túriktiń ózi bir-birimen osy tilde sóılesedi. Meniń ózim jer aýdarylyp kelgende 4 jasta ekenmin. Qazir 70-ten astym. Búkil ómirimdi osy jerge arnap, tamyrymdy tereńge jaıdym. Biz baqytymyzdy osy qazaq jerinen taptyq. Qudaı qosqan qosaǵym da túrik qyzy. Biraq  oblystyń Jańaqorǵan aýdanynda týǵan, onyń esimi «Saltanat» dep qazaqsha qoıylǵan.

Telman Dámýrshaev kezinde kolhoz atanǵan aýyldyń sharýashylyq jumystarynyń kóptegen satylarynan ótip kelip, uzaq jyldar kásipodaq komıtetin basqardy. Birazdan beri «Nur Otan» partıasynyń jáne Qazaqstan halqy Assambleıasynyń múshesi. Tórt tilde – qazaq, túrik, orys jáne koreı tilderinde erkin sóıleıdi. Koreı tilinde erkin sóılegeni sondaı, bir ret Tashkentte ótken koreıler qaýymdastyǵy sezinde sol tilde baıandama da jasapty. Koreı tilin jaqsy bilgendiginiń arqasynda koreılerdiń keńestik  delegasıasy quramynda Koreı halyq-demokratıalyq respýblıkasyna baryp, Kım Ir Senniń qabyldaýynda bolǵan [5].

Túrik etnosy ókilderi oblystyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynda bilim jáne ǵylym salasyna, densaýlyq saqtaý jáne aýyl sharýashylyǵy salalaryna úlken úles qosty. Olar: Nabıev S.V., Arıfov M.Sh., Madadov K.T., aýylsharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory – Geıdarov M.M., eńbek sińirgen ustaz – Rajdabova M.D. jáne t.b. Jastar memlekettik til qazaq tilin úırenýge belsene atsalysýda.  JOO-da oqıtyn stýdentterdiń kópshiligi qazaqsha bilim alýda. Respýblıkalyq jáne oblystyq deńgeıdegi qazaq tilinen olımpıadalarda júldeli oryndardy ıelenýde.

Qazirgi tańda Qazaqstanda 180 myń, Reseıde 95myń, Ázirbaıjanda 87 myń, Qyrǵyzstanda 42 myń,  Túrkıada 76 myń, AQSH-ta 16 myń,  Ýkraınada 8 myń Ahyska túrikteri turady. Beıbitshilik pen ulttyq yntymaqtastyqty saqtaı otyryp Qazaqstannyń túrik qoǵamynyń ultaralyq qyzmeti jalǵasa bermek.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Alıev F. Ý nas obshaıa ıstorıa, obshıe selı: [O týrkah-mesqetınsah] //  Agıtator Kazahstana. – 1989. – № 15. – S. 19-21.
2. KOOMMF 268 qor, 2 tizbe, 2964 is, 11-12 pp.
3. «Qazaqstan»: Ulttyq ensıklopedıa//Bas redaktor Á.Nysanbaev – Almaty «Qazaq ensıklopedıasy» Bas redaksıasy, 1998 jyl, ISBN 5-89800-23-9
4. Kýrdaev T.A. O moóm vremenı. – Almaty: Kazahstan, 2004- 351s
5. M. Jatıbaeva. Moıa zemlá, ı net ee rodnee!//Kyzylordınskıe vestı, 2009j., 18 noıabr
 

Qorqyt Ata atyndaǵy
Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń
magıstranty:  Saılaýova Jamılá

---