InfoHub Logo

Árdaıym Pýaro ekeýmiz bastan ótkergen jan túrshiktiretin san oqıǵanyń ishindegi eń sumdyǵy Men-her-Ra patshanyń zıraty tabylyp, alǵash qazyla bastaǵan kezde birinen soń biri ile-shala opat bolǵan bir top adamnyń isin tergegen kezimiz bolar dep oılaımyn.

Lord Karnarvon Týtan-hamonnyń zıratyn ashqannan soń, kóp uzamaı-aq Ser Djon Ýıllard pen Nú-Iorktyq Blaıner myrza Kaır qalasynan onsha qashyq emes jerdegi Gıze Pıramıdalarynyń mańaıynda qazý jumystaryn júrgizip jatqan bolatyn. Kútpegen jerden olar bir top beıitke tap boldy. Bul kóptiń nazaryn aýdarǵan úlken jańalyq edi. Ashylǵan Men-her-Ra deıtin patshanyń zıraty bolyp shyqty. Men-her-Ra baıyrǵy patshalyq dáýiri ótip, ydyraı bastaǵan kezinde bılik etken, Segizinshi Dınastıaǵa kiretin, tarıhta umyt qalǵan patshalardyń biri bolatyn.

Tarıhtyń osy tusy kómeskileý qalǵandyqtan gazetter ashylǵan jańalyq jaıly jan-jaqty jaza bastady.

Kóp uzamaı kópshiliktiń nazaryn aýdarǵan bir ýaqıǵa sap ete qaldy. Aıaq astynan júrek aýrýynan Ser Djon Ýıllard qaıtys boldy.

Alyp qashty jańalyqtarǵa jany qumar gazetter myna sýyq habardy paıdalanyp, tıse kıesi uryp ketetin keıbir Egıpet qazynalarynyń tóńireginde eskiden kele jatqan, sokyr senimge negizdelgen laqap áńgimelerdi qaıta jandandyra bastady. Brıtanıa Mýzeıindegi ana sorly Mýmıaǵa, tozyǵy jetip kúldiregen jańǵaq aǵashyna jurt suqtanyp, súıretip shyǵaryp tastaǵan bolatyn. Mýzeı odan ý-shýsyz bas tartty, biraq jurtshylyqtyń yqylasynan aırylǵan joq.

Osydan eki apta ótken soń Vlaıbner myrza qany buzylyp, kóp uzamaı, qaıtys boldy, al onyń Nú-Iorktegi jıeni biraz kún ótken soń ózin-ózi atyp óltirdi. «Menher-Ranyń qarǵysy atty» degen laqap sol kúnderdiń alyp-qashty áńgimesine aınalyp, baıaǵyda kelmeske ketken Egıpettiń sıqyrly kúshin dáripteý sharyqtaý shegine jetken bolatyn.

Dál osy kezde Pýaro Ýıllard hanymnan qysqasha jazylǵan hat aldy. Hatta marqum bolǵan arheologtyń jesiri ony Kensıngton Skverdegi úıine soǵyp ketýdi ótinipti. Men birge bardym.

Ýıllard hanym uzyn boıly, ashań áıel eken, ústine qaraly kıim kıip alypty. Óńinen jaqynda ǵana bastan keshirgen aýyr qaıǵynyń izi kórinip tur.

— Tez kelgenińizge raqmet, Pýaro myrza.

— Qyzmet etýge daıarmyn, Ýıllard hanym. Menimen aqyldasqyńyz keldi ǵoı deımin?

— Meniń bilýimshe, siz shytyrman oqıǵany zertteısiz ǵoı. Biraq sizben tek sol úshin sóıleskeli otyrǵan joqpyn. Sizdiń dúnıe tanymy erekshe, oıly, tájirıbeli, aqyldyń adamy ekenińizdi de bilemin. Sondyqtan da, Pýaro myrza, aıtyńyzshy tabıǵattan tys kúsh bar degenge qalaı qaraısyz?

Pýaro jaýap qatpastan buryn bir sát kúmiljip qaldy. Oılanǵan adamnyń keıpin tanytty. Sosyn ol bylaı dedi: «Eń aldymen bir-birimizdi qate túsinip júrmeıik, Ýıllard hanym. Siz menen jalpylama surap otyrmaǵan bolarsyz. Jeke adamǵa qatysty nárseni aıtyp otyrsyz, solaı ma? Siz ana marqum bolǵan kúıeýińizdiń ólimin meńzep otyrsyz ǵoı?»

— Iá, solaı,— dedi áıel quptap.

— Onyń qandaı jaǵdaıda qaıtys bolǵanyn maǵan teksertkińiz keledi ǵoı?

— Sizden gazetterdiń shýlatyp jatqany men áli de alda aıtylatyn áńgimelerdiń qanshalyqty dáleldi derekterge negizdelgenin anyq bilip berýińizdi ótinemin. Úsh kisiniń ólimin, Pýaro myrza, jeke-jeke alyp, ózinshe túsindirýge bolady. Al biraq birge alyp qaraıtyn bolsaq, olardyń birinen soń biriniń opat bolýy mıǵa syımaıtyn nárse. Jáne barlyǵy da zıratty ashqannan keıingi bir aıdyń ishinde mert bolyp otyr ǵoı! Bul jerde tabıǵattan tys qudiretti kúsh te bolar, qazirgi ǵylym túsindire almaıtyn ótken zamannyń qarǵysy da bar shyǵar. Biraq ne degenmen de úsh adam birdeı mert boldy! Men qorqamyn. Pýaro myrza, qatty qorqamyn. Bul osymen tyna qoısa jaqsy-aý!

— Kim úshin qorqasyz?

— Ulym úshin. Kúıeýim óldi degen habar jetkende, men syrqattanyp jatyr edim. Ulymnyń Oksfordtan kelgeni sol edi, birden solaı qaraı attanyp ketti. Ol ákesiniń súıegin úıge alyp keldi, biraq meniń jalynǵanyma da, jalbarynǵanyma da qaramastan, boı bermeı qaıta ketip qaldy. Jumysqa boı urǵany sondaı, ákesiniń ornyn basyp, qazba jumystaryn odan ary qaraı jalǵastyrmaqshy. Meni aqymaq dep te oılaýyńyz múmkin, biraq Pýaro myrza, men qorqamyn. Aıtalyq, o dúnıedegi ana patshanyń arýaǵy rıza bolmasa ne bolmaq? Meniki sizge sandyraq bolyp kórinýi de múmkin...

— Joq, o ne degenińiz, Ýıllard hanym,— dedi Pýaro ile-shala. Tabıǵattan tys kúshke men de senemin.

Oǵan tańdana qaradym. Pýaro soqyr senimge nanady degen úsh uıyqtasam túsime kirmeıtin. Biraq myna kishkentaı adam shynymen senetin sıaqty.

— Sizdiń menen talap etip otyrǵanyńyz balańyzdyń amandyǵy ǵoı? Ony qorǵaýǵa qoldan kelgenniń bárin isteımin.

— Biraq sıqyrly kúshke qarsy ne isteýge bolady?

— Orta ǵasyrda jazylǵan kitaptardan, Ýıllard hanym, siz sıqyrǵa qarsy qoldanylatyn amaldardyń birazyn taba alasyz. Múmkin, ol kezdegi adamdar bizderden, qazirgi maqtaýly ǵylymymyzdan kóbirek bilgen bolar. Al endi maǵan kómegi tıedi-aý degen derekterge keleıik. Sizdiń jubaıyńyz Egıpet tarıhyn zertteýge jan-tánimen berilgen adam edi ǵoı?

— Iá, jas kezinen bastap. Bul salada osy zamanǵy bilgishterdiń biri edi ol.

— Al Blaıbner myrza, meniń bilýimshe, áýestenýshi ǵana ǵoı deımin?

— Iá, dál aıtasyz. Ol óte baı adam bolatyn. Oıyna ne kelse sonymen áýestenetin.

Kúıeýim ony Egıpet tarıhymen aınalysýǵa qyzyqtyrǵan. Ekspedısıany jabdyqtaýǵa kóp paıdasyn tıgizgen de sonyń aqshasy.

— Al, ana jıeni she? Ol qandaı adam edi? Ekspedısıamen birge boldy ma?

— Menińshe ol qatysqan joq. Shyndap kelgende, ondaı adamnyń bar ekenin gazetten qaıtys bolǵany týraly habardy oqyǵanǵa deıin bilgen de emespin. Blaıbner myrza men jıeni ekeýiniń arasy jaqyn boldy deı almaımyn. Ondaı týysy bar ekenin eshqashan aıtqan emes.

— Al basqa adamdar týraly ne bilesiz?

— Aıtaıyn. Ondaǵy doktor Tossýıll degen kishi qyzmetker — Brıtanıa mýzeıine qatysty adam, Shnaıder myrza — Nú-Iorktegi Metropolıten Mýzeıiniń qyzmetkeri. Sekretardyń qyzmetindegi bir jas amerıkandyq. Doktor Ames maman retinde ekspedısıamen birge shyqqan. Al Hasan bolsa, kúıeýimniń eń senimdi qyzmetshisi bolatyn.

— Amerıkandyq sekretardyń esimi esińizde joq pa?

— Umytpasam Harper, olaı bolmaýy da múmkin. Meniń bilýimshe, Blaıbner myrzamen ol kóp ýaqyt birge bolmaǵan adam. Ózi bir súıkimdi jigit edi.

— Rahmet sizge, Ýıllard hanym.

— Taǵy bilgińiz kelgen nárse bolsa...

— Ázirge osy jaraıdy. Endigisin maǵan qaldyryńyz. Balańyzdy aman saqtaýǵa qoldan kelgenniń bárin de aıamaıtyndyǵyma kámil senýińizge bolady.

Bul jaýapqa áıeldiń kóńili tola qoımaǵan edi, óıtkeni Pýaronyń aýzynan álgi sózder shyqqan kezde Ýıllard hanymnyń mańdaıyn tyrjıtqanyn baıqap qaldym. Áıtkenmen qorqynyshyna Pýaronyń nemquraıly qaramaǵany áıelge birshama jeńildik ákelgendeı boldy. Al men bolsam Pýaro soqyr senimge osynshama senedi dep eshýaqytta da oılamaǵan edim. Úıge qaıtyp kele jatqanda jańaǵy másele jóninde biraz syr tartyp kórip edim, ol shynymen senetin syńaı tanytty.

— Solaı, Gastıngs. Men buǵan senemin. Tabıǵattan tys kúshterdiń bar ekenin jete baǵalamaı bolmaıdy.

— Sonda biz ne istemekpiz?

— Ylǵı da isti aıtasyń-aý Gastıngs! Jaraıdy, eń aldymen Nú-Iorkke telegramma soǵyp, jas Blaıbner myrzanyń ólimi jaıly tolyǵyraq maǵlumat alý kerek.

Telegrammany dereý salyp jiberdi. Jaýap ári tolyq, ári anyq bolatyn. Rýpert Blaıbner kóp jyldar boıy aqshadan qysylyp júripti. Ońtústik teńiz araldaryndaǵy porttarda kezdeısoq jumystarmen kún kórgen. Osydan eki jyl buryn Nú-Iorkke qaıta oralyp, hali burynǵydan da múshkildengen.

Jaqyn arada ol bireýden Egıpetke jetýge jaraıtyn aqsha qaryz surap alypty. «Ol jerde qaryz aqsha bere alatyn jaqyn dosym bar» dep bósken kórinedi. Biraq kelgende de joly bolmapty.

Týysqanynan góri baıaǵyda súıegi qýrap qalǵan patshalardy artyǵyraq sanaıtyn naǵashysyn tuqym-tuıaǵyna deıin sypyrta laǵnattap, Nú-Iorkke qaıtyp oralypty. Ser Djon Ýıllardtyń ólimi de dál Rýperttiń Egıpetke barǵan kezine dep kelgen. Rýpert Nú-Iorkke kelgen soń ishimdikke qaıta salynyp, kóp uzamaı eshkimge aıtpastan ózin-ózi óltirip tynǵan. Qaldyryp ketken haty da bir túrli, túsiniksizdeý. Kenetten ókinishke boı urǵan kezde jazsa kerek. Ózin «japadan jalǵyz qalǵan alapespin» deı kelip, hatyn «mendeılerdiń ólgeni jaqsy» dep aıaqtaǵan.

Maǵan bir jaman oı keldi. Baıaǵyda dúnıeden ótken Egıpet patshasynyń kıesi urdy degenge eshýaqytta de sengen emespin. Bul jerdegi meniń baıqaǵanym — osy zamannyń qylmysy. Máselen, jańaǵy jas jigit naǵashysyn ý berip óltirmekshi boldy delik. Baıqaýsyzda ýdy qatelesip Ser Djon Ýıllard iship qoıýy da múmkin ǵoı. Jigit qylmysyn arqalap Nú-Iorkke qaıtqan. Artynsha ol naǵashysynyń ólimin estigen. Bostan-bosqa qylmys jasaǵanyna ókinip, ózine-ózi qol jumsaǵan.

Men bul oıymdy Pýaroǵa aıttym. Ol oılanyp qaldy.

— Mynaýyń aqylǵa qonady, shynym. Dál solaı bolýy da múmkin. Biraq sen mazardyń kıesin esepke almaı otyrsyń ǵoı.

Men oǵan túk túsinsem buıyrmasyn degendi ańǵartyp ıyǵymdy qozǵadym.

— Sen shynymen buǵan mazardyń qatysy bar dep oılaısyń ba?

— Árıne, dostym. Erteń Egıpetke júremiz.

— Nemene?— dep aıǵaılap jiberdim, tań qalǵannan.

— Men aıtarymdy aıttym,— dedi Pýaro. Júzinen batyldyq seziledi. Sosyn ol qabaǵyn shyta kúrsindi.— Biraq, álgi teńiz degen pálesi bar eken ǵoı!

Bir aptadaı mezgil ótken bolatyn. Aıaǵymyzdyń astynda shól dalanyń sary qumy. Kún dál tas tóbede. Pýaro bıshara ystyqtan bolbyrap qasymda jatyr. Dene bitimi shaǵyn Pýaro alys jolǵa shydamaıtyn. Marselden bergi tórt kúngi sapar ony múldem turalatyp, Aleksandrıaǵa kelip jetkende qur súldesi ǵana qalǵan bolatyn. Ánsheıindegi tap-tuınaqtaılyǵynyń da biri joq. Kaırge jetisimen biz birden Pıramıdalardyń qalqasynda turǵan Mena Haýs qonaq úıine keldik.

Egıpettiń ádemiligi meni birden baýrap aldy. Pýaro baz qalpynda. Dál Londonda júrgendeı kıinedi. Keshke deıin bir tynbaı, qaltasyndaǵy kishkentaı kıim shetkasymen qara kıimge qonǵan shań tozańdy tazartyp álek bolady.

— Qaıran týflılerim,— dep renjidi ol.— Qarashy, Gastıngs, sapaly bylǵarydan tigilgen týflılerim ánsheıinde kúnge shaǵylysyp jaltyrap turýshy edi. Endi mine ishi qumǵa tolyp, aıaǵymdy aýyrtyp, syrty adam qaraǵysyz. Ystyqtan, tipti, myna murttarym da qýrap ketkendeı.

— Sfınkske qarashy,— dedim men.— Qupıasy men ádemiligine tipti tań qalyp turmyn.

Pýaro Sfınkske kóńili tolmaı, renjı qarady.

— Shekesi qyzyp turǵanǵa uqsamaıdy ǵoı,— dedi ol.— Qaıdan shekesi qyzsyn, qumǵa belshesinen batyp, sáni ketip tursa. Qarǵys atsyn bul qumdy!

— Qoı endi, qum degenin Belgıada da jeterlik qoı,— dedim men oǵan jarnama kitapshalarda sýretteletin, buıra qumnyń ortasyna ornalasqan Noke-sýr-merde1 demalǵan bir aptany esime túsirip.

— Biraq Brússelde emes qoı,— dedi Pýaro. Ol oıǵa shomyp, pıramıdalarǵa tesile qarady.

— Bulardyń birtutas geometrıalyq formasy bar ekeni ras, biraq bet jaǵy kedir-budyr, unamsyz. Pálma aǵashtary da unamaıdy. Qalaı bolsa solaı retsiz ornalasqan. Túp-túzý ǵyp ege almaǵandary ma?

Lagerge barýymyz kerek ekendigin aıtyp, men oıyn bólip jiberdim. Biz túıege minip baratyn boldyq. Túrli-tústi kıim kıgen balalar túıelerdiń buıdalaryn ustap, janýarlardy biz minýge ońaı bolsyn dep shóktirip qoıypty. Olardyń bastyǵy sózsheń, tilmash adam eken.

Endi túıege mingen Pýaro týraly aıta keteıin. Ol alǵashynda kergip kele jatyr edi, endi oıbaıǵa basyp, qolyn erbeńdetip, bıbi Marıadan bastap, áýlıe bitkenniń bárine jalbaryndy. En sońynda, uıatqa da qaramaı túıeden túsip, baratyn jerge alasa esekke minip jetti. Shynymdy aıtsam, mundaıdy buryn kórmegen adamǵa túıeniń jelgeni qıyn eken. Birneshe kúnge deıin denemdi jaza almaı júrdim.

Aqyry qazba jumystary júrip jatqan jerge de jaqyndadyq-aý. Bizdi kúnge kúıgen, býryl saqaldy, aq kıim kıgen, basynda telpegi bar bir adam qarsy aldy.

— Mose Pýaro men kapıtan Gastıngssiz ǵoı? Sizderdiń telegrammalaryńyzdy alǵanbyz. Sizderdi Kaırden kútip ala almaǵanymyzǵa keshirim suraımyn. Kútpegen jaǵdaıǵa tap boldyq ta, josparymyz buzyldy.

Pýaro sup-sur bolyp ketti. Taraǵyn almaqshy bolyp qolyn qaltasyna salǵan kúıi turyp qaldy.

— Taǵy bireý ólip qalǵannan saý ma?— dedi ol áreń degende.

— Iá.

— Ser Gaı Ýıllard pa?— dep aıqaılap jiberdim men.

— Joq, kapıtan Gastıngs. Amerıkandyq áriptesim, Shnaıder myrza qaıtys boldy.

— Neden?— dedi Pýaro.

— Sirespe aýrýynan.

Surym qashyp qorqyp kettim. Aınalam sumdyq pen qorqynyshtyń, kózge kórinbeıtin qaýip-qaterdiń mekeni sıaqty bolyp kórindi. Maǵan bir jaman oı keldi. Aıtalyq, kelesi kezek maǵan kelse she?

— Qudaıym-aý,— dedi Pýaro baıaý únmen.— Túk túsinsem buıyrmasyn. Mynaý sumdyq qoı. Mose, bul shynymen sirespe aýrýy ma?

— Menińshe olaı emes. Biraq doktor Ames menen góri kóbirek biletin bolar.

— Aıtpaqshy, siz dáriger emes ekensiz ǵoı.

— Meniń atym Tossýıll.

Bul endeshe, álgi Ýıllard hanym aıtqan brıtandyq bilgir maman, Brıtanıa Mýzeıiniń kishi kyzmetkeri boldy. Saspaıtyn salmaqtylyǵymen ol maǵan qatty áser etti.

— Maǵan erseńizder,— dedi doktor Tossýıll sózin jalǵastyryp,— men sizderdi Ser Gaı Ýıllardqa alyp baramyn. Sizder keledi degen habardy estigeli qatty mazasyzdanyp júr.

Bizdi lagerdiń arǵy betindegi úlken shatyrǵa alyp keldi. Doktor Tossýıll shatyrdyń esigin joǵary kóterip, bizdi ishke kirgizdi. İshte úsh adam otyr eken.

— Mose Pýaro men kapıtan Gastıngs kelip qaldy, Ser Gaı,— dedi Tossýıll.

Úsh adamnyń jastaýy ornynan ushyp turyp, bizge qaraı júrdi. Ol qyzýqandylyǵy jaǵynan eptep sheshesine uqsaıdy eken. Basqalar sıaqty kúnge onsha kúımegen. Kózi kirtıip sharshaǵandyqtan ba, 22 jasar jigitten góri mosqaldaý kórindi. Myna sumdyqtyń bárine shydaý ońaıǵa túspegeni aıtpasa da túsinikti. Qasyndaǵy eki adamdy tanystyrdy. Doktor Ames otyzdan asqan, ótkir júzdi adam eken, samaıyn aq shala bastapty. Al Harper myrza, álgi sekretar aryqtaý kelgen súıkimdi jas jigit eken, kózine amerıkandyqtardyń táýir kóretin múıiz kózildirigin kıip alypty.

Biraz ýaqyt anany-mynany áńgimelegennen keıin, Harper syrtqa shyǵyp ketti. Onyń sońynan Tossıýll da ketti. Bizder Ser Gaı jáne doktor Amespen ońasha qaldyq.

— Bilgińiz kelgendi suraı berińiz, Pýaro myrza,— dedi Ýıllard. Myna sumdyqtardan záremiz ketip boldy. Júzinen mazasyzdyq sezilip turdy. Pýaronyń odan kózin almaı otyrǵanyn baıqap qaldym.

— Siz bul jumysty tastamaısyz ǵoı, ser Gaı?

— Álbette. Qandaı jaǵdaı bolmasyn báribir jumys júre beredi, sony bilip qoıyńyz.

Pýaro endi ekinshi adamǵa buryldy.

— Siz ne deısiz, dáriger myrza?

— Iá,— dedi dáriger sozalaqtap,— men de tastamaıtyn shyǵarmyn jumysty.

Pýaro unatpaǵan pishin tanytyp, betin tyrjıtty.

— Olaı bolsa, aldymen istiń mán-jaıyn bilgenimiz durys bolar. Shnaıder myrza qashan qaıtys bolyp edi?

— Osydan úsh kún buryn.

— Sirespe aýrýy ekenine kózińiz anyq jete me?

— Ábden jetedi.

— Kúshaladan ýlanǵan bolyp júrmesin.

— Joq, Pýaro myrza. Sizdiń neni meńzep otyrǵanyńyzdy túsinemin. Biraq bul anyq sirespe aýrýy.

— Aýrýǵa qarsy dári quımap pa edińiz?

— Árıne, ektik,— dedi dáriger nemquraılylaý.— Qoldan kelgenniń bárin de aıaǵan joqpyz.

— Aýrýǵa qarsy qoldanatyn dárińiz bar ma edi?

— Joq, ony biz Kaırden aldyrdyq.

— Lagerde budan basqa sirespemen aýyrǵan adam boldy ma?

— Joq, basqa eshkim aýyrǵan joq.

— Blaıbner myrzanyń sirespeden ólgenine kózińiz anyq jete me?

— Anyq jetedi. Ol bas barmaǵyn jaralap alǵan bolatyn. Sol jeri asqyndy da qany buzyldy. Syrt adamǵa bári birdeı bolyp kórinýi múmkin, biraq, bul bir-birine uqsamaıtyn eki túrli jaǵdaı.

— Olaı bolsa tórt ólimniń tórteýi de bir-birine uqsamaıdy: biri júrek aýrýynan, ekinshisi qan buzylǵannan óldi, úshinshisi ózin-ózi óltirdi, tórtinshisi sirespeden qaıtys boldy.

— Dál solaı, Pýaro myrza.

— Sizdińshe tórt elimniń arasynda eshqandaı baılanys joq pa?

— Ne aıtqanyńyzdy onsha túsinbedim?

— Onda túsindireıin. Marqum bolǵan tórteýdiń tarapynan Men-her-Ranyń arýaǵyn qorlaıtyn is-áreket bolǵan joq pa?

Tańdanǵan dáriger Pýaroǵa tesireıe qarady.

— Siz bos sóz aıtyp kettińiz, Pýaro myrza. Shynymen-aq alyp-qashty laqapqa senip qalǵannan saýsyz ba?

— Bastan-aıaq bos sóz,— dep mińgirledi Ýıllard ashýlanyp.

Pýaro shegir kózin jypylyqtatyp, sol qalpynda tynysh otyra berdi.

— Sonymen siz buǵan senbeısiz ǵoı, dáriger myrza?

— Joq, ser, senbeımin,— dedi dáriger daýystańqyrap.— Men ǵalymmyn, sondyqtan tek ǵylymǵa ǵana senemin.

— Sonda ertedegi Egıpette ǵylym bolmaǵany ma?— dedi Pýaro báseń únmen. Buǵan doktor Ames ne derin bilmeı qaldy bir sát.— Jo, jo, jaýap bermeı-aq qoıyńyz, biraq mynany aıtyńyzshy. Jergilikti jumysshylar ne oılaıdy bul týraly?

— Menińshe,— dedi Doktor Ames,— aq adamdar dal bolǵan jerde jergiliktiler de olardan aýlaq kete qoımaıtyn sıaqty. Men olardyń áýlıege senetinin joqqa shyǵarmaımyn. Biraq eshbir dáleli joq

— Qyzyq eken,— dedi Pýaro jaltaryp.

Ser Gaı eńkeıińkirep: «Siz nemene, shynymen-aq osy bir bos áńgimege senesiz be?»— dep aıqaılap jiberdi ashýǵa býlyǵyp. Olaı oılaıtyn bolsańyz ertedegi Egıpet jaıly esh nárse bilmegenińiz.

Jaýap berýdiń ornyna Pýaro qaltasynan kishkentaı kitapshany sýyryp aldy. Ustalǵan eskileý kitap. Kitapty usyna bergende muqabadaǵy «Egıpettikter men kaldıandyqtardyń sıqyry» degen jazýdy kózim shalyp qaldy. Sosyn ol teris aınalyp shyǵyp ketti. Dáriger maǵan qadala qarap qaldy. — Munyń kókeıinde ne bar?

Pýarodan jıi estıtin bul suraqty basqa bireýden estigende kúlip jiberdim.

— Dál aıta almaımyn,— dedim men bilmeıtindigimdi moıyndap.— Menińshe, jyn-shaıtandardy alastaıyn degen oıy bar sıaqty.

Men Pýarony izdeýge shyqtym. Ol marqum bop ketken Blaıbner myrzanyń sekretarymen áńgimelesip otyr eken.

— Joq,— dedi Harper myrza,— men ekspedısıamen alty-aq aı birge boldym. Iá, Blaıbner myrzanyń sharýasyn jaqsy biletinmin.

— Jıeni týraly eshteńe aıta almaısyz ba?

— Osy jerge bir kúni ol kele qaldy. Jaqsy jigit sıaqty. Buryn-sońdy kezdestirmeppin, biraq ana ekeýi— Ames pen Shnaıder biletin bolsa kerek. Naǵashysy onyń kelgenine onsha qýanǵan joq. Ekeýi qatty ursysyp qaldy. «Saǵan kók tıyn da joq»,— dep aqyrdy naǵashysy. «Qazir de, men ólgennen soń da saǵan kók tıyn tımeıdi. Aqshamdy ómir boıy murat etken jumysymdy ary qaraı jalǵastyrý úshin qaldyramyn. Bul týraly men búgin Shnaıder myrzamen sóılestim», osy sıaqty taǵy birdeńelerdi aıtty. Kishi Blaıbner Kaırge birden tartyp ketti.

— Sol kezde densaýlyǵy jaqsy ma edi?

— Úlkenin aıtasyz ba?

— Joq, kishisin aıtyp otyrmyn.

— Óz jaǵdaıynyń onsha máz emes ekendigin aıtty. Biraq sonshalyqty jaman bolmasa da kerek, áıtpese esimde qalar edi ǵoı.

— Taǵy bir másele. Blaıbner myrza mura jóninde ósıet qaǵaz qaldyryp pa edi?

— Bizdiń bilýimizshe, ol eshteńe qaldyrǵan joq.

— Siz ekspedısıamen qala beresiz be, Harper myrza?

— Joq, ser, qalmaımyn. Esep aıyrysyp dereý Nú-Iorkke júrip ketemin. Kúlseńiz, kúle berińiz, biraq men myna qarǵys atqan Men-her-Ranyń kelesi qurbandyǵy bolǵym kelmeıdi. Munda qalsam ol meni de jep tynady.

Jigit terin súrtti. Pýaro burylyp ketti. Kúlimsireı qarap bylaı dedi: «Umytpaǵaısyń, ol bir qurbandyǵyn Nú-Iorkten aldy ǵoı».

— O, quryp ketsin,— dedi Harper eriksiz.

— Bul jigittiń de júıkesi tozǵan eken,— dedi Pýaro oıǵa ketip.— Bitken, ábden bitken.

Men Pýaroǵa syr tarta qarap edim, onyń jumbaq kúlkisinen eshteńe de ańǵara almadym. Ser Gaı Ýıllard, doktor Tossýıll bárimiz qazba jumystary júrgizilip jatqan jerge bardyq. Tabylǵan nárselerdiń negizgileri Kaırge jóneltilipti, biraq qalǵan keıbir zırat buıymdarynyń ózi-aq meni óte qatty qyzyqtyrdy. Jas baronnyń jumysqa degen yntasy zor eken, alaıda onyń júris-turysynan úreıli sezimnen qutyla almaı júrgen mazasyzdyqtyń nyshany baıqalady. Keshki astyń aldynda jýynyp almaqshy bolyp, bizge arnalǵan shatyrǵa kirip edik, aq kıim kıgen, uzyn boıly qara kisi qol qýsyryp, bizge jol berip arabsha amandasty. Pýaro toqtaı qalyp: «Siz marqum Ser Djon Ýıllardtyń qyzmetshisi, Hasansyz ǵoı?» — dedi.

— Lord Ser Djonǵa qyzmet etkenmin, endi ulyna qyzmet etip júrmin.

Ol bizge qaraı bir qadam jaqyndap báseń únmen: «Eldiń aıtýynsha, sizdi sıqyrdyń tilin biletin oqyǵan adam deıdi ǵoı. Qas qojaıynnyń bul aradan ketkeni jón. Tóńiregimiz tolǵan jyn-shaıtan».

Ol sózin kelte qaıyryp ymdady da, jaýap kútpesten tez shyǵyp ketti.

— Tóńirek tolǵan jyn-shaıtan,— dep kúbirledi Pýaro.— Iá, men ony sezip turmyn.

As ústinde asa kóńildi bolmady. Áńgime tizginin doktor Tossýıl alyp, bastan-aıaq Egıpettiń eski mádenıetin sóz etti. Demalaıyq dep taraýǵa endi yńǵaılana bergende, Ser Gaı Pýaronyń qolynan ustaı alyp, saýsaǵyn shoshaıtty. Shatyrlardyń ortasymen kúńgirtteý bir nárse jyljyp bara jatyr eken. Adamǵa uqsamaıdy. Zırattyń qabyrǵalaryna oıylyp salynǵan ıt basty beıneni tanı kettim. Álgini kórgende tóbe shashym tik turdy.

— Qudaıym-aý!— dedi Pýaro, tez-tez shoqynyp.

— Anýbıs2 ólgenderdiń qorqaý basty qudaıy ǵoı.

— Bizdi bireý aldap soqpaqshy bolyp júr,— dep daýystap jiberdi doktor Tossýıll ashýlana ornynan turyp.

— Jańaǵy seniń shatyryńa kirip ketti, Harper,— dedi óńi qýaryp ketken Ser Gaı.

— Joq,— dedi Pýaro basyn shaıqap,— ol ana doktor Amestyń shatyryna kirip ketti.

Dáriger senińkiremegen pishin tanytyp, Pýaroǵa bajyraıa qarady. Sosyn doktor Tossýılldyń aıtqanyn qaıtalap: «Biraq, ol bizdi aldap túsirmekshi bop júr. Júrińder, ustap alaıyq»,— dep aıqaılap jiberdi.

Jańaǵynyń sońyna túspekshi bolyp tez alǵa umtyldy. Onyń sońynan men de kettim, biraq qansha izdegenmen ol mańnan tiri jannyń belgisin taba almadyq. Degbirimiz qashyp, qaıtyp oralǵanymyzda Pýaro basynyń amandyǵyn oılap, ózinshe, tezdetip bir qam jasap jatyr eken. Biz jatatyn shatyrdyń aınalasyndaǵy qumnyń ústine ártúrli dıagram, belgiler saldy. Bes juldyz nemese Pentagon ǵımaraty tárizdes bes burysh birneshe ret qaıtalanǵan. Onymen qoımaı, ádettegisinshe, dýa men sıqyr, aq magıa men qara magıa, arýaqtar, tozaq kitaby jaıly áńgimelep jatty.

Munysy doktor Tossýılldiń jynyna tıdi. Ol meni bylaıyraq shyǵaryp alyp, shynymen jerkenip: «Ser, mynaýy sandyraq qoı»,— dep daýystap jiberdi ashýlanyp.

— Naǵyz sandyraqtyń ózi. Mynaý — alaıaq, aldamshy adam. Óziniń orta ǵasyrdaǵy senimi men baıyrǵy Egıpet nanymdarynyń aıyrmashylyǵynan múldem habary joq eken. Mundaı sandyraqqa sengish, topas adamdy buryn-sońdy kórsem kózim shyqsyn.

Men abyrjyǵan ǵalymǵa toqtaý aıtyp, shatyrda jatqan Pýaroǵa keldim. Kishkentaı dosym mıyǵynan kúlip jatyr eken.

— Endi bizge tynysh uıyqtaýǵa bolady,— dedi ol shattana.— Biraz uıyqtap almasam bolmas. Basym túsip barady. Átteń túımedaǵy gúliniń tunbasy bolar ma edi.

Álgi sózdi estip turǵan adamsha, shatyrdyń esigin ashyp, ishke Hasan kirip keldi. Qolyndaǵy býy burqyraǵan keseni Pýaroǵa usyna berdi. Onysy túımedaǵy gúliniń tunbasy eken. Bul sýsyndy Pýaro erekshe jaqsy kóretin. Maǵan da bir kesesin ákelmekshi bolǵan Hasanǵa keregi joq dep rahmet aıtyp, ózimiz taǵy ońasha qaldyq. Men sheshinip bolǵan soń esik aldynda shól dalaǵa qarap biraz turyp qaldym.

— Tamasha jer,— dedim men daýystap,— jumys ta jaqsy. Ǵajap dúnıeni janym súıedi. Myna japan daladaǵy ómir men kelmeske ketken sıvılızasıanyń syryn ashýdyń ereksheligin sezesiń be, sen Pýaro?

Ol jaýap qatpady. Munysyna renjip qaldym. Biraq renishim sý sepkendeı basylyp qaldy. Bet-aýzy qısaıyp, Pýaro tósegine kóldeneńdeı qulap, shalqalaı sulap qalypty. Qasynda bos kese tur. Janyna jetip bardym da, dereý lagerdiń qarsy betindegi doktor Amestiń shatyryna qaraı júgirdim.

— Doktor Ames!— dep aıqaılap jiberdim.— Tezirek júrińiz.

— Ne bop qaldy?— dedi dáriger, pıjamasymen syrtqa shyǵyp.

— Joldasym qatty aýyryp qaldy. Túımedaǵy gúliniń tunbasyn iship edi. Hasandy lagerden eshqaıda jibermeńiz.

Dáriger shatyrdan lezde atyp shyqty. Pýaro sol men kórgen qalpynda jatyr eken.

— Ǵajap,— dep daýystady Ames.— Talmaǵa uqsaı ma, joq álde... nemene ishti dedińiz jańa? Ol bos keseni kóterdi.

— Biraq men ony ishken joqpyn!— dedi Pýaro baısaldy daýyspen.

Biz oǵan tańdana qaradyq. Pýaro tóseginde otyr eken. Jymıyp qoıady.

— Joq,— dedi ol aqyryn ǵana.— Men ony ishken joqpyn. Dosym Gastıngs túnimen syrlasqan kezde, qapysyn taýyp, tunbany bildirmeı kishkentaı bótelkege quıyp qoıǵanmyn. Ony analıtıkalyq hımıanyń mamanyna jibertemin.— Olaı bolmaıdy,— dedi ol dárigerdiń oqys qımylyn baıqap qalyp,— aqyldy adamsyz, túsinesiz ǵoı, onyńyzdan túk te shyqpaıdy. Gastıngs sizdi shaqyryp kelýge ketkende men bótelkeni seıfke salyp úlgergenmin. Áttegen-aı, Gastıngs, tez usta anany!

Men Pýaronyń nege ókingenin túsinbeı qaldym. Dosymdy qorǵaý úshin aldyna tura qaldym. Biraq dárigerdiń oqys qımylynyń máni bólek bop shyqty. Qolyn aýzyna aparǵany sol edi, badamnyń ashshy ıisi muryndy jaryp ketti. Ol teńselip baryp, alǵa qaraı qulap tústi.

— Taǵy da bir qurbandyq,— dedi Pýaro sabyrly únmen.— Biraq eń sońǵy qurbandyq. Osylaı bolǵany da durys bolar. Ol baqandaı úsh adamnyń basyn jalmady ǵoı.

— Doktor Ames pe?— dedim men tańqalǵandyqtan daýsym qattyraq shyǵyp.— Biraq sen, bilýimshe, qudirettiń kúshine senip júr ediń ǵoı?

— Sen meni durys túsinbeı qaldyń, Gastıngs. Senemin degende men soqyr senimniń óte qaýipti kúsh ekendigine senetindigimdi aıtqanmyn. Bir top adamnyń ólimi qudirettiń isi degen uǵym berik oryn tepken soń, tapa taltúste kisini pyshaqtap óltirseń de, el ony qudiretten kóretin bolady. Adamnyń sanasyna ondaı senim burynǵydan da beter sińedi. Men o bastan-aq muny bireýdiń jaqsy paıdalanyp júrgenin sezgenmin. Álgi adamǵa jaman oı Ser Djon Ýıllard qaıtys bolǵan sátte kelgen bolýy kerek. Qudirettiń isi degen laqap lap ete qaldy. Meniń bilýimshe, Ser Djonnyń óliminen paıda tapqan eshkim joq. Al Blaıbnerdiń jóni basqasha. Ol óte baı adam bolatyn. Nú-Iorkten alǵan málimetten biraz nárseni uǵýǵa bolady. Máselen, kishi Blaıbnerdiń Egıpette qaryzǵa aqsha bere alatyn jaqsy dosy bar delingen edi ǵoı. Syrt kózge naǵashysyn aıtyp otyrǵan sıaqty bolyp kórinedi. Olaı bolsa aty-jónin atar edi ǵoı. Aıta ketetin bir nárse, ol Egıpetke jetetin qarajattyń ózin áreń degende qaryzǵa alǵan. Al naǵashysy oǵan kók tıyn da bermeı qoıǵan bolatyn. Solaı bola tura, ol Nú-Iorkke qaıtar joldyń aqysyn taýyp aldy emes pe. Demek, oǵan basqa bireý qaryz bergen.

— Munyń bári de myqty dálel bola almaıdy,— dedim men jańaǵy pikirge qosyla almaı.

— Gastıngs, kóp jaǵdaıda aýyspaly, astarly maǵynadaǵy sózder týra maǵynasynda, kerisinshe, týra maǵynasyndaǵy sózder astarly maǵynasynda qabyldanatyn kezi de bolady. Myna áńgime etip otyrǵan jaǵdaıda óziniń, týra maǵynasynda qoldanylǵan sózderdi jurt kerisinshe túsingen. Kishi Blaıbner ap-anyq «Men alapespin» dep jazyp ketken eken, biraq ol ózin-ózi jazylmaıtyn aýrýdy juqtyryp alǵandyqtan atyp óltirgenin eshkim de túsinbedi.

— Nemene deısiń?—dedim men tańdanǵanymdy jasyra almaı.

— Bul múttáıim adamnyń aqylmen oılap tapqan qýlyǵy edi. Kishi Blaıbner bolymsyz teri aýrýynan zardap shegetin. Ońtústik teńiz araldarynda turǵan kezde, gol arada keń taraǵan osy aýrýǵa shaldyqqan bolatyn. Ames eski dosy, ári áıgili dáriger bolatyn. Ár sózge mán beretin. Osy araǵa kelgennen beri men Harperden de, dáriger Amesten de kúdiktenetinmin. Bertin kele qylmysty jasyrý tek dárigerdiń ǵana qolynan keletinine kózim jetti. Sosyn Harperdiń sózinen dárigerdiń kishi Blaıbnermen burynnan tanys ekenin sezip qaldym. Sóz joq kishi Blaıbner kezinde mura týraly ósıet qaǵaz jazǵan, nemese óz ómirin dárigerdiń paıdasyna qamsyzdandyrǵan bolýy kerek. Ames qalaı baıýdyń jolyn birden kórgen. Blaıbnerge qaterli derttiń mıkrobyn juqtyrý oǵan onsha qıynǵa túspese kerek. Dáriger dosy jazylmaıtyn dertke shaldyqtyń degen soń, jıen jigit ózin-ózi atyp óltirgen. Oıyńda ne bar ekenin kim biledi, biraq úlken Blaıbner myrza mura jóninde eshqandaı qaǵaz qaldyrmapty. Myna jaǵdaıda onyń murasy jıenine, odan soń dárigerge qalǵan bolar edi.

— Al Shnaıder myrza she?

— Buǵan kózim anyq jetken joq. Ol da kishi Blaıbnerdi biletin. Bir nárseden seziktengen shyǵar. Bolmasa jáne bir adam sebepsiz ólip ketse, tabıǵattan tys kúsh bar degen senim kúsheıe túsedi degen dárigerdiń sasyq qýlyǵy shyǵar. Saǵan taǵy bir qyzyq nárseni aıtaıyn dep otyrmyn, Gastıngs. Kisi óltirgen adam, eger istegen qylmysy sáti túsip áshkerelenbeı qalsa, sony taǵy qaıtalaǵysy kelip turady jáne tezirek iske asyrýǵa asyrady. Kishi Ýıllardqa bola qoryqqanym da sondyqtan. Keshke qaraı ózin kórgen qorqaý basty Anýbıs Hasan bolatyn, ony istetken men edim. Dárigerdi qorqytam ba dep oılap edim. Biraq ol odan zorǵy bolsa da qorqatyn emes. Baıqaýymsha, ol meniń qasaqana tabıǵattan tys kúshterge senemin degenime de nanbady. Komedıaǵa aldana qoımady. Kelesi qurbandyǵy ózim bolatynymdy sezdim. Nesin aıtasyń, quryp ketkir teńiz aýrýyna da, ystyqqa da, mazany ketirgen qumǵa da qaramastan myna mıym istep ketti ǵoı!

Pýaronyń oılaǵanynyń bári de durys bolyp shyqty. Kishi Blaıbner osydan birneshe jyl buryn, mas kezinde kóńilshektenip, mura týraly qaǵaz jazypty. Onda: «Óle ketsem, ózin qatty unatatyn sıgaret salatyn qorabymdy, artymda qalatyn bar múlkimdi bir kezde sýǵa ketkende ólim aýzynan alyp qalǵan jaqsy dosym — Robert Ames ózine arnaımyn»,— degen eken.

Bul oqıǵanyń mán-jaıyn elden kópke deıin muqıat jasyryp kelgendikten, osy kúnge deıin jurt Men-her-Ra zıratymen baılanysty bir top kisi ólimin zıratty buzǵandardy baıaǵyda ótken patshanyń qarǵysy atty, kıesi urdy degen laqaptyń tamasha dáleli retinde áńgimeleıdi. Biraq, Pýaronyń aıtýyna qaraǵanda, bundaı senim Egıpettikterdiń nanymyna da, oıyna da qaıshy keledi.

---